ۇلتتىق قور كەلەشەگى: قارجى ازايا ما، كوبەيە مە
جىل سايىن ۇكىمەت مەملەكەتتىك بيۋدجەتتە تاپشىلىق سەزىلگەندە ۇلتتىق قوردان قوسىمشا قارجى الاتىنىن بىلەمىز. دەگەنمەن قازىر ەل بيلىگى وسى ءۇردىستى توقتاتۋعا تىرىسىپ، بيۋدجەت شىعىندارىن ازايتۋ ماسەلەسىن الداعى جوسپار رەتىندە قاراستىرىپ وتىر.
وسى تۇستا «ۇلتتىق قور نە ءۇشىن سونشالىقتى ماڭىزدى جانە ۇكىمەت نەگە قوردان اقشا الادى؟» دەگەن ساۋالدار تۋادى. Kazinform ءتىلشىسى كوپتىڭ كوكەيىندە جاتقان تاقىرىپتى تالداپ كوردى.
قور نە ءۇشىن قۇرىلدى جانە قانشا قارجى ساقتاۋلى؟
ۇلتتىق قوردى قۇرۋداعى اۋەلدەگى باستى ماقسات - كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن مول جيناق قالدىرۋ. بۇل بىزدە عانا ەمەس، الەم ەلدەرىندە قالىپتاسقان ءۇردىس. الايدا ەڭ باستىسىنان وزگە دە ءبىر ماقسات بار. جاھانداعى شيكىزات نارىعى قۇبىلىپ، ەل ەكونوميكاسىنا سالماق تۇسكەن كەزەڭدەردە جايسىز قۇبىلىستى رەتتەۋ ءۇشىن دە قور قارجىسى پايدالانىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەكى تەتىكتىڭ ءبىرىنشىسى، ۇرپاق قامىنا، ەكىنشىسى، تۇراقتاندىرۋعا باعىتتالعان.
قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قورى 21-عاسىردىڭ باسىندا، تۋرا 2000 -جىلى قۇرىلدى. سول جىلدىڭ سوڭىندا 1,24 ميلليارد دوللار جيناقتالىپتى. 2010 -جىلى قارجى 30 ميلليارد دوللار توڭىرەگىنە جۋىقتادى. ارادا 13 جىل وتكەندە، 2023 -جىلدىڭ قورىتىندىسىندا قوردا 65,7 ميلليارد دوللارعا جەتتى. ايتسە دە بۇل ەل تاريحىنداعى ەڭ جوعارعى كورسەتكىش ەمەس، 2014 -جىلدىڭ تامىزىندا ۇلتتىق قوردا 77,2 ميلليارد دوللار بولعان. وسىنشا مەجەدە تۇرعان قارجى كولەمى نەلىكتەن ازايدى؟
كەستەدەن كورىپ وتىرعانداي، 2014 -جىلدان 2018 -جىلعا دەيىنگى 4 جىل ارالىقتا قور 19 ميلليارد دوللارعا جۋىق مينۋسقا كەتكەن. ال ودان كەيىنگى 5 جىلداي ۋاقىتتا 7,4 ميلليارد دوللارعا ارتىپتى. ەندى جەكەلەگەن سەبەپتەرگە توقتالايىق.
ءبىرىنشى سەبەپ - سىرتقى فاكتور
جوعارىدا ۇلتتىق قوردى پايدالانۋدىڭ ەكى تەتىگىنىڭ ءبىرى - تۇراقتاندىرۋ جونىندە بەكەر ايتپادىق. ياعني، ۇكىمەت بيۋدجەتتە تاپشىلىق بولىپ جاتقاندا قوردان قارجى تارتا الادى. ماسەلەن، بىلتىر مۇناي پايداسىنان قورعا 4,56 تريلليون تەڭگە تۇسكەن، دەگەنمەن 4,1 تريلليون تەڭگە بيۋدجەتكە الىندى. سوندا ءتۇسىم پليۋس 460 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايدى. 2018 -جىلعى 600 ميلليارد تەڭگە ءوسىمدى ايتپاعاندا، 2015-2021 -جىلدارى ۇلتتىق قور 800 ميلليارد-3,3 تريلليون تەڭگە اراسىندا مينۋسقا ۇشىراپ وتىردى. ونىڭ وزىندىك سەبەبى بار. ەكونوميكالىق ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قايىربەك ارىستانبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق قوردىڭ ازايۋىنا ىقپال ەتكەن فاكتورلار ءدال سول قارجى مولايعان 2014-2015 -جىلدارى باستالعان.
- 2014 -جىلى ۇلتتىق قورداعى قارجىنىڭ كولەمى 77 ميلليارد دوللاردان اسقانى راس. ودان كەيىن قارجى كولەمى ازايا بەردى. بۇعان ىشكى جانە سىرتقى بىرنەشە فاكتور سەبەپ بولدى. سىرتقى فاكتوردى ايتار بولساق، ءبىز 2014-2015 -جىلداردان باستاپ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە بولدىق. وسى وداققا كىرمەي تۇرعان ۋاقىتتا قازاقستانداعى تاۋاردىڭ باعالارى كورشى رەسەيمەن سالىستىرعاندا 30-50 پايىزعا ارزان بولىپ تۇردى. وداققا كىرە سالا قازاقستان نارىعىنا رەسەيلىك تاۋارلار جاپپاي ەندى. جۇمىس كۇشى اعىلدى، بيزنەسى كىردى، كاپيتالى ارالاستى. وسىلايشا، بىزدەگى ءومىر ءسۇرۋ قىمباتتاي باستادى، ال رەسەي سول قالپىندا قالدى. اتالعان ۇدەرىسكە ىلەسكەن سوڭ قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك سالاسى قيىن جاعدايعا ءتۇستى. اقىرى بيۋدجەت شىعىندارىنىڭ وسۋىنە اكەلىپ سوقتىردى، - دەيدى ساراپشى.
ەكىنشى سەبەپ - الەۋمەتتىك فاكتور
الەۋمەتتىك سالانىڭ شايقالۋىنان كەيىن ەلدە ەكونوميكالىق ءوسىم جاعى باسەڭدەيتىنى داۋسىز. اسىرەسە، 2015-2021 -جىل اراسىنداعى ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر ناشار، بۇعان قوسا بەرىگە دەيىن كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنىڭ سالدارىنان الەۋمەتتىك شىعىندار ارتىپ كەلدى. دەمەك، ۇلتتىق قور دا وسپەدى دەگەن ءسوز. ۇكىمەت شىعىندارى كوبەيىپ، كىرىس جابىلماعاننان كەيىن ۇلتتىق قوردى پايدالانۋ پروتسەسى ارتتى.
اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك: كىمدەر الادى جانە قالاي تاعايىندالادى
مىسالى، قازىر مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ 40 پايىزى الەۋمەتتىك سالاعا جۇمسالادى. بۇعان دەيىن مۇعالىمدەر مەن مەديتسينا سالاسى ماماندارىنىڭ جالاقىسى ەكى ەسەگە ءوسىرىلدى، اسكەري قىزمەتشىلەر مەن قۇتقارۋشىلاردىڭ، ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ تابىسى قوسىمشا ارتتىرىلدى. وسىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە بيۋدجەتكە سالماق. ياعني، بيۋدجەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ تابىسىنىڭ كوبەيۋىنە ۇلتتىق قوردىڭ اسەرى بولدى.
ءۇشىنشى سەبەپ - مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى
ءبىر جاعىنان ۇكىمەتتىڭ ۇلتتىق قورعا يەك ارتا بەرۋى مۇناي باعاسىنا دا بايلانىستى. ويتكەنى ەلىمىز نەگىزگى تابىستى شيكىزات ەكسپورتىنان تابادى. 2014 -جىلى قورداعى كورسەتكىش نەلىكتەن جوعارى بولدى؟ قايىربەك ارىستانبەكوۆتىڭ سوزىنشە، بۇعان مۇناي باعاسى تىكەلەي اسەر ەتتى. 2014 -جىلدىڭ قورىتىندىسىندا، Brent ماركالى مۇناي باعاسى باررەلىنە 100 دوللارعا دەيىن ساتىلدى. ال 2015 -جىلدان باستاپ باعا قۇلدىرادى. ءتىپتى، 2016 -جىلدارى باررەلىنە 30 دوللارعا دەيىن تۇسكەنى بار. قازىرگى قۇن 70 دوللار شەگىندە تۇر. ەگەر مۇناي باعاسى وسىدان تۋرا ون جىل بۇرىنعىداي باررەلىنە 100 دوللار بولسا، بيۋدجەتكە ۇلتتىق قوردان قاراجات الۋ تۇبەگەيلى تىيىلار ەدى.
ايتپاقشى، زاڭنامالىق تۇرعىدان كەلگەندە ۇلتتىق قوردى پايدالانۋدىڭ ءبىرىنشى تەتىگى، بولاشاق ۇرپاقتىڭ مۇددەسى ەكەنى بەلگىلى. «ۇلتتىق قور - بالالارعا» جوباسى - سونىڭ ىسكە اسىپ جاتقانىن كورسەتەدى. قازىر قوردىڭ جىلدىق ينۆەستيتسيالىق تابىسىنىڭ 50 پايىزى 18 جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ ەسەپشوتىنا اۋدارىلادى.
سالىق جەڭىلدىكتەرى مەن كولەڭكەلى ەكونوميكا سالدارى
بيىلعى جولداۋدا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ سالىق كودەكسىن جەتىلدىرۋ جونىندە تاپسىرما بەرگەنى بەلگىلى. بۇل بەكەر ەمەس، ماسەلەن، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ تولىقپاي، ۇلتتىق قوردىڭ كوبەيمەۋىنە كەيبىر نەگىزسىز جەڭىلدىكتەر اسەر ەتكەنگە ۇقسايدى. ەكونوميست قايىربەك ارىستانبەكوۆ كوپتەگەن جەڭىلدىكتەردى تۇبەگەيلى الىپ تاستاۋ قاجەت ەكەنىن العا تارتتى.
- ەگەر ۇلتتىق قوردان قارجى المايمىز دەسەك، ونىڭ ەكى جولى بار. سالىق كودەكسىندە 280-نەن استام جەڭىلدىكتەر مەن بوساتۋلار ءتىزىمى تۇر. سونىڭ 70 پايىزىن الىپ تاستايتىن بولسا، بيۋدجەتكە قوسىمشا 3 تريلليون تەڭگەدەن اسا قارجى كەلۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ونىمىندە كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ۇلەسى 18 پايىزدى قۇرايدى. ۇكىمەت سونىمەن ءتيىمدى كۇرەسسە، بيۋدجەتكە قوسىمشا 4 تريلليون تەڭگە تۇسىرۋگە بولادى، - دەيدى ول.
ەكونوميكالىق ساياسات ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ سوزىنشە، قالاي العاندا دا الداعى ۋاقىتتا ۇلتتىق قوردىڭ كوبەيەرىنە سەنىم بار. ءبىراق ۇكىمەت سالىق كودەكسىنە رەفورما جاساپ، كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ۇلەسىن قىسقارتقانى ابزال. نەگىزى ەڭ قاراپايىم جولى - پرەزيدەنت نۇسقاعانداي مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ شىعىندارىن مەيلىنشە قىسقارتۋ.
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ
