الاياقتاردىڭ ويىنىن ويناۋعا توقايەۆتىڭ ار-نامىسى جىبەرمەيدى - ساياساتتانۋشى اركادي دۋبنوۆ
رەسەيلىك ساياساتتانۋشى، ورتالىق ازيا بويىنشا ساراپشى اركادي دۋبنوۆ قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ Egemen Qazaqstan گازەتىنە بەرگەن كولەمدى سۇحباتىنىڭ باستى مەسسەدجدەرى تۋرالى پىكىر ءبىلدىردى.
Kazinform اگەنتتىگى بۇل تۋرالى Tengrinews.kz-كە سىلتەمە جاساپ حابارلايدى.
«مەن ءۇشىن قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ سۇحباتىنىڭ قاندى قاڭتارعا قاتىستى بولىگى قورىتىندى مەن باعالاۋ تۇرعىسىنان ىلگەرىلەۋ تۇرعانداي كورىندى. بىرىنشىدەن، ءبىز پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتپەن تىكەلەي جەكە بايلانىستا بولعانىن بىلدىك. ونىڭ ايتۋىنشا، 2019-جىلى پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىكتەر توقايەۆقا بەرىلگەننەن كەيىن قۇرىلعان تاندەم - قوس بيلىك جۇيەسى بۇل كەلىسپەۋشىلىككە سەبەپ بولدى دەگەن سوزدەرىن نازاربايەۆتىڭ بەتىنە ايتتى. بۇل جەردە مەن قازاقستاننىڭ قازىرگى پرەزيدەنتىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا نازاربايەۆتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ايقىن كورىنەتىن قاڭتار تراگەدياسىنىڭ سەبەبىنە قاتىستى تۇپكىلىكتى بولماسا دا، ىرگەلى تۇجىرىمداردىڭ العىشارتتارىن كورىپ وتىرمىن. نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى زور ەكەنىن تۇسىنگەن اقوردا بۇل وقيعالار ءۇشىن ونى بۇدان دا جوعارى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ مۇمكىن ەمەس دەپ سانايدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل - توقايەۆتىڭ قاڭتارعا قاتىستى بەرگەن سۇحباتىندا ايتىلعان ەڭ ماڭىزدى نارسە»، - دەدى ا. دۋبنوۆ.
ساراپشى پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ مۇنداي اۋقىمدى سۇحباتى جاريالانۋىنا ءۇش سەبەپ بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
«بىرىنشىدەن، قاڭتار وقيعاسىنا ەكى جىل تولدى، وسىعان ءوز كوزقاراسى مەن باعاسىن حالىققا جەتكىزۋ كەرەك بولدى. ەكىنشىدەن، توقايەۆ 2029-جىلعا دەيىن جەتى جىل بيلىكتە بولامىن دەگەن ۋادەسىن بۇزىپ، جاڭا پرەزيدەنتتىك مەرزىمگە قايتا ۇمىتكەر بولۋ ءۇشىن 2026-جىلى كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ بويىنشا رەفەرەندۋم وتكىزۋگە باستاماشىلىق جاساۋعا دايىن دەگەن قاۋەسەتتەرگە جاۋاپ بەرۋ قاجەت بولدى. بۇل ءسات وتە ماڭىزدى، ءبارىن اشىق ايتۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن، نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «مەنىڭ ءومىرىم» كىتابىنىڭ جارىققا شىعۋىنا بايلانىستى وتە كوپ پىكىر بولدى. سوعان جاۋاپ بەرۋ قاجەت بولدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى ساياساتتانۋشى.
ونىڭ پىكىرىنشە، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وقيعاعا قاتىستى ءوز نۇسقاسىن ايتىپ، قوس بيلىك رەجيمى تۋرالى قالىپتاسقان جاعداي ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتەن باس تارتتى.
«نازاربايەۆ 2019 -جىلى پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىكتى توقايەۆقا رەسمي تۇردە ءوز ەركىمەن بەرۋ ارقىلى شىنىمەن دە تاريحي ارەكەت جاساعانى انىق. ءبىراق بۇل رەتتە ول قازاقستاننىڭ بۇكىل ءومىرىن، جان- جاقتى ماعىنادا ايتقاندا، ۇلكەن «وتباسىنىڭ» بارلىق قىزمەتىن، ونىڭ ىشىندە تەك تۋىستىق ەمەس، سونداي- اق وتباسىنىڭ اينالاسىندا قۇرىلعان بيزنەستىك بايلانىستاردى ءوزى باقىلاۋدا ۇستاۋى كەرەك ەكەنىنە سەنىمدى بولدى. ول توقايەۆتىڭ وعان وسى باقىلاۋدى ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىنە سەنىمدى بولدى. ءبىراق قازىر تاريح بىزگە مۇنداي شىنايى ەمەس جاعداي ۇزاققا سوزىلا المايتىنىن كورسەتىپ وتىر. اسىرەسە 2019 -جىلى قاسىم-جومارت توقايەۆ پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن قازاقستاندى نازاربايەۆ اۋلەتىنىڭ باسسىزدىعىنان قورعاۋ ارەكەتىنە نارازى بولعان نازاربايەۆ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بيلىك پەن ىسكەرلىك امبيتسياسىن ەسكەرەتىن بولساق»، - دەپ ءتۇسىندىردى سپيكەر.
ول بۇرىنعى كەڭەس وداعى رەسپۋبليكالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە كوشباسشىلىق ماسەلەسى ادەتتە اۆتوكراتيالىق جولمەن شەشىلگەنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ پىكىرىنشە، اتقارۋشى نەمەسە پرەزيدەنتتىك بيلىك تەك ءبىر قۇرامداسى بولاتىن تەپە-تەڭدىكتەگى دەموكراتيالىق جۇيەنى، بيلىكتى ءبولۋ جۇيەسىن قۇرۋعا دەگەن ۇمتىلىس كەڭەس وداعىنىڭ مۇراگەرى بولعان مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگىندە قالىپتاسقان جوق.
«الدىمەن رەسەيدە، سونىمەن قاتار قازاقستاندا، تاجىكستاندا، تۇرىكمەنستاندا. ەلەكتورالدىق اۆتوكراتيالاردىڭ ءوزى جاڭا قوعامنىڭ جەتىلۋىنە كەدەرگى بولعاندىقتان، بۇل مودەل مىزعىماستاي بولىپ كورىندى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل قوعام پاتەرناليستىك بولدى، ول بيلىكتى سايلاۋ، باسەكەلەستىك، پىكىرلەر بوستاندىعى مەن ءسوز بوستاندىعىن ۇستانىپ ءارتۇرلى باعدارلامالاردىڭ باسەكەلەستىگى ارقىلى جارىسۋ جولىمەن بەرۋدىڭ ءابسوليۋتتى دەموكراتيالىق جۇيەسى مۇمكىن دەگەن ويعا بەيىمدەلە المادى. ال توقايەۆتىڭ ۇسىنعانى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق سەنىمگە يە ەمەس سياقتى، ويتكەنى بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەڭىستىگىندەگى «پالەستينالارىمىزدا» بيلىككە قاتتى سەنە بەرمەيدى. سوندىقتان قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ءبىر مارتە جەتى جىلدىق مەرزىمگە قىزمەت ەتۋ تۋرالى ۋادەسى ءالى دە سكەپتيتسيزم تۋدىردى»، - دەدى ا. دۋبنوۆ.
ساياسات تانۋشىنىڭ پىكىرىنشە، «مەرزىمدەر سانى بويىنشا شەكتەۋلەردى اينالىپ ءوتۋدىڭ ايلا-امالىنا مۇمكىندىك بەرەتىن كونستيتۋتسيالىق تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ ارەكەتى» قازاقستانداعى حالىقتىڭ ەداۋىر بولىگى ءۇشىن ورىندى نارسە بولىپ كورىندى.
«ادامدار بەرىلگەن ۋادەلەرگە سەنۋ-سەنبەيتىنىن ايتۋ قيىن. قوعام بۇرىنعىسىنشا قامقورشىلىقتى كۇتەدى، ول بيلىكتەن كۇمىس تاباققا سالىنعان باقىتتى كۇتەدى جانە ادەتتەگى ارحايكالىق ءومىر سالتىنا تەز تۇسۋگە دايىن. مەنىڭ زامانداستارىم 1980 -جىلعا قاراي كەڭەس حالقىنا ۋادە ەتىلگەن كوممۋنيزم سول جىلى وليمپيادا ويىندارىمەن اۋىستىرىلعانىن ۇمىتپايدى. سوندىقتان توقايەۆتىڭ جەتى جىلدىق پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگىنىڭ سوڭعى جىلى - 2029 -جىلعا قاراي قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمىن ەكى ەسە ارتتىرۋ جوسپارى مەنى قاتتى تاڭعالدىردى. ءبىز بۇگىنگى ەكونوميكالىق ءوسۋدى بولاشاق 6 جىلعا سەنىمدى تۇردە ەكستراپولياتسيالاۋ ءۇشىن تىم اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. توقايەۆ ءوز سۇحباتىندا ءدال وسى سەنىمسىزدىكتى جويۋعا تىرىستى»، - دەدى ساراپشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل تالپىنىس دۇرىس باعىتتا جاسالعان. ساراپشى بۇل تالپىنىستىڭ قانشالىقتى ءساتتى بولارىن ۋاقىت كورسەتەتىنىن قوسىپ ءوتتى.
«حالىق توقايەۆتىڭ ۋادەلەرىنە سەنەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ءوز باسىم ۋادە بەرگەن ساتتەن باستاپ سەندىم. ويتكەنى مەن قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ تۇلعاسىن ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ەلەستەتىپ كەلەمىن، ونىڭ بويىنان ءبىزدىڭ كوشباسشىلارىمىزعا جات، الاياقتاردىڭ ويىنىن ويناۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن جوعارى ادامگەرشىلىك جانە ساياسي ار-نامىس قاسيەتىن كورىپ وتىرمىن. مەنىڭ ويىمشا، توقايەۆ الەمدىك دەڭگەيدەگى اسا تالعامپاز ساياساتكەر رەتىندە ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى اكسەنتتەرىن انىق جانە ايقىن تۇجىرىمداپ بەردى. ول بۇگىندە كوپۆەكتورلى مازمۇنعا تولى، ءتىپتى بارلىق الەمدىك بيلىك ورتالىقتارىنان بىردەي قاشىقتىقتا. مەنىڭ ويىمشا، توقايەۆ مۇنى تاعى دا ايقىن تۇجىرىمدادى»، - دەدى ا. دۋبنوۆ.
ساياسات تانۋشىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان پرەزيدەنتى بۇعان دەيىن دە تالاي رەت ايتقان وسى بيلىك ورتالىقتارىمەن قارىم-قاتىناستىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە توقتالعان جوق. ءبىراق وعان ەڭ الدىمەن رەسەيمەن قارىم-قاتىناسى جانە 2024 -جىلى باستى ماڭىزدى وقيعاعا اينالاتىن سايلاۋعا دەگەن جەكە كوزقاراسى تۋرالى سۇراق قويىلعاندىقتان، ول رەسەيدەگى پرەزيدەنت سايلاۋىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
«مەنىڭ ويىمشا، ونىڭ وسى سايلاۋ ناتيجەلەرىنە قاتىستى قانداي دا ءبىر بولجام جاساۋدان اۋلاق بولعانى دۇرىس، ويتكەنى بايىپتى ساراپشىلار ءۇشىن بۇل تاقىرىپ تۋرالى ءسوز قوزعاۋ ءتىپتى دۇرىس ەمەس. ول «سوزىمەن جانە ءىس-ارەكەتىمەن جاھاندىق كۇن ءتارتىبىن قالىپتاستىراتىن» رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ تۇلعاسىنا دەگەن كوزقاراسىن سابىرلىقپەن، پوزيتيۆتى رۋحتا ءبىلدىردى. نۇكتە. بۇل - وتە تەرەڭ ماعىنالى پىكىر، ويتكەنى ودان ءارى مىناداي سۇراقتار بولۋى مۇمكىن: ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ پۋتيننىڭ قانداي ارەكەتتەرى جاھاندىق كۇن ءتارتىبىن انىقتايدى؟ ولار پوزيتيۆتى الدە پوزيتيۆتى ەمەس پە؟ ناعىز ساياساتكەر توقايەۆ وسى جەردە نۇكتە قويىپ، ءوز كوزقاراسىن ناقتى بىلدىرگەن جوق»، - دەپ ءتۇسىندىردى ساراپشى.
ساياسات تانۋشى قازاقستان پرەزيدەنتىمەن سۇحباتتىڭ سيپاتىنا توقتالىپ، ونىڭ باستاپقىدا قازاق تىلىندە بەرىلگەنىن اتاپ ءوتتى.
«بۇل توقايەۆتىڭ ءبىر ايدان استام ۋاقىت بۇرىن استانادا پۋتينمەن بىرلەسكەن باسپا ءسوز كونفەرەنسياسى كەزىندە ءوز ءسوزىن قازاق تىلىندە سويلەپ باستاپ، رەسەيلىك دەلەگاتسيانى بىردەن ارتتارىنان قۇلاققاپ ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتكەن كۇشتى اسەردى قايتالاپ وتىر. بۇل توقايەۆتىڭ تاۋەلسىز ەگەمەن قازاقستاننىڭ رامىزدەرىن قۇرمەتتەۋ، ورىس ءتىلىنىڭ تارالۋى مەن ءبىلىمىن قۇرمەتتەي وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى قۇرمەتتەۋ جانە دامىتۋ قاجەتتىگىن دايەكتى تۇردە كورسەتىپ جاتقانىن تانىتتى. بۇل - وتە ماڭىزدى مەسسەدج. سۇحبات قازاق تىلىندە جاريالانعان سوڭ عانا، بىرنەشە ساعاتتان كەيىن ول «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە ورىس تىلىنە اۋدارىلدى. مەنىڭشە، بۇل وتە مانەرلى مەسسەدج»، - دەپ سانايدى ا. دۋبنوۆ.
ساراپشى قاسىم-جومارت توقايەۆ پەن ونىڭ كومانداسى، ەڭ الدىمەن ونىڭ يدەولوگيالىق سەكتورىنىڭ «جالپى ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن قايتا ىسكە قوسۋعا» ۇمتىلۋىن اتاپ ءوتتى.
«پاتريوتيزم»، «وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك» جانە ت. ب. جالپى تىركەستەردىڭ جوقتىعى، تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق بارىنشا از بولاتىن، ايەلدەر مەن بالالاردىڭ قۇقىعى قۇرمەتتەلەتىن الەۋمەتتىك اتموسفەرا قۇرۋ ءۇشىن قاراپايىم ماقسات تۇجىرىمدالعانى مەنى جاقسى جاعىنان تاڭعالدىردى. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پرەزيدەنت رەتىندەگى باستى كرەدوسى زاڭعا باعىنۋ ەكەنىن ايتقانى ەسىمدە. بۇل - ادام ءومىرىنىڭ ەڭ قاراپايىم سالالارىندا وركەنيەتتى ءتارتىپ قۇرۋدىڭ جالعاسى. ادەمى ءسوز تىركەستەرى جوق، ءبىراق مەملەكەتتىڭ ادامدارعا دەگەن دەگەن قۇرمەتى - ولاردىڭ مادەني، وركەنيەتتى ورتادا ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ تالپىنىسى سەزىلەدى»، - دەپ تۇيىندەدى ساياساتتانۋشى.
اۆتور
زارينا تۋعانبايەۆا
