ۇيقىسى قانباعان ادامدار اشۋشاڭ، باسقاعا جاناشىرلىعى از بولادى - بولات نۇرقوجايەۆ
استانا. KAZINFORM - قىزىلوردانىڭ، كەيىنىرەك تۇتاس قازاقستاننىڭ ساعات بەلدەۋىن اۋىستىرۋ باستاماسىن كوتەرگەن بولات نۇرقوجايەۆ اگەنتتىككە ەكسكليۋزيۆتى سۇحبات بەرگەن بولاتىن. ءبىز وسى سۇحباتتىڭ وزەكتى تۇستارىن قايتالاپ ۇسىنىپ وتىرمىز.
***
بۇعان دەيىن سۋيتسيد - ادامنىڭ وسالدىعى دەپ ويلايتىنمىن. زەرتتەي باستاسام، بىردەن «دەسينحرونوز» شىعا كەلدى، ياعني ادامنىڭ بيوريتمدەرىنىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەمەۋى، گورمونداردىڭ دۇرىس بولىنبەۋى سۋيتسيدتىڭ ءبىر سەبەبى بولۋى مۇمكىن. ودان ءارى قازبالاعاندا ونكولوگيا مەن ديابەت شىقتى، كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ سەبەبى ۋاقىتقا بايلانىستى ەكەنى جازىلعان.
ءتىپتى ادامنىڭ سەمىزدىككە ۇشىراۋىن الايىق، تاڭەرتەڭ ادام ءوز ۋاقىتىمەن ويانسا، تابەت شاقىراتىن گرەلين گورمونى بولىنەدى، ۇيدەن تاماق ىشەدى. ال ەندى ءماجبۇرلى تۇردە، ۋاقىتىنان ەرتە ويانعان بالانىڭ ميى ويانباعان، قاجەتتى گورمونى بولىنبەگەن. ونىڭ تابەتى مەكتەپتە، ساباق ورتاسىندا اشىلادى دا، اسحانادان قۋىرىلعان تاماق، گازدالعان سۋسىن الىپ ىشەدى. نەلىكتەن كۇشى تاسىپ تۇرعان بالالار ەنەرگەتيكالىق سۋسىن ىشەدى؟ سەبەبى ولار اعزاسىنداعى ەنەرگيا جەتىسپەۋشىلىگىن، ۇيقى جەتىسپەۋشىلىگىن تولتىرعىسى كەلەدى. ءتىپتى جەتپەگەن قۋاتتى ويىنقۇمارلىقتان ىزدەۋى مۇمكىن، سەبەبى ادام جەڭىسكە جەتكەندە دوفامين - راحات گورمونى بولىنەدى. بۇل - وتە ۇلكەن ماسەلە. ال كەشكىسىن ادام اعزاسىندا ليپتين - توقتىق گورمونى بولىنەدى. ەگەر ۋاقىت بەلدەۋى دۇرىس بولماسا، كەشكى ساعات 9-10-عا دەيىن كۇن باتپاسا، اعزادا بۇل گورمون بولىنبەيدى. سايكەسىنشە كەي ادامدار تاماققا تويىپ الادى، كۇندىزگى تاماقتى قورىتىپ جاتقان اعزاسىنا سالماق سالادى. مۇنىڭ سوڭى سەمىزدىككە اپارادى، ءتىپتى ديابەتكە ۇلاسادى. بارلىق اۋرۋلارعا قاتىستى دالەلدەر مەن عىلىمي سىلتەمەلەر بار.
1-ناۋرىزعا دەيىنگى ەسكى ۋاقىت بەلدەۋى وتكەن عاسىردا ستاليننىڭ تۇسىندا ەنگىزىلگەن. وعان ەش عىلىمي نەگىز جوق، پايداسى دا جوق، ەندەشە ول ۋاقىتقا نەگە قايتا ورالۋىمىز كەرەك؟ رەسەي دە 2011-2014 -جىلدارى بارلىق ۋاقىت ولشەمدەرىن قولدانىپ كوردى. ەڭ سوڭىندا بەلدەۋلىك ۋاقىتتان ارتىعى جوق ەكەنىن ءتۇسىنىپ، دەكرەتتىك ۋاقىتتان رەسمي باس تارتتى. كورشىلەس وزبەكستان بەسىنشى ساعات بەلدەۋىندە تۇر. كەزىندە تاشكەنت پەن شىمكەنتتىڭ تاڭ اتۋىن سالىستىرىپ كورسەتكەنمىن. ءبىر ۋاقىتتى الىپ قاراعاندا شىمكەنتتە تاس قاراڭعى، ال تاشكەنتتە تىرشىلىك قايناپ جاتاتىن. ەندى وزبەكستاننىڭ دەموگرافياسىن قاراڭىز، ەكونوميكالىق دامۋىن قاراڭىز، جاستاردىڭ جۇمىسقا قابىلەتىن قاراڭىز. اداممەن ارا قاتىناسىن، سىپايىلىعىن قاراڭىز، ياعني ولاردا ورەسكەلدىك، اشۋشاڭدىق مىنەز جوق.
بۇرىنعى ۋاقىت ادامداردى كەش جاتىپ، كەش تۇرۋىنا ىقپال ەتتى. ەرتە تۇرعان جاعدايدا دا تاڭعى تەز ۇيقى فازاسى ەسەبىنەن جەتپەگەن ۇيقىنىڭ ورنى تولتىرىلىپ كەلدى. بالانى كىشكەنتايىنان ماجبۇرلەپ، ميىنان بۇرىن ءوزىن وياتىپ الساق، پسيحيكالىق سترەسس جاساساق، قانداي ادام بولىپ شىعادى؟ اتا- اناسىنا قارسى ءسوز ايتادى ، مەكتەپتە 1-2 ساباقتى سىڭىرە الماي، مۇعالىممەن، سىنىپتاستارىمەن داۋلاسۋى مۇمكىن. سول پروتسەستەردىڭ ءبارى كەشەگى كۇنگە دەيىن بىزدە بولدى. سوندىقتان «بۇرىنعى ۋاقىت دۇرىس ەدى» دەگەن پىكىردىڭ ەش نەگىزى جوق.
ساعات اۋىسسا دا، اۋىسپاسا دا ادام تولىق قاراڭعىدا ۇيىقتاۋى كەرەك، ول ءۇشىن قالىڭ پەردە ساتىپ الۋ كەرەك. بۇل - ەشقانداي لوببيزم ەمەس. ادام ۇيقىعا كەتكەندە اعزانى قالپىنا كەلتىرەتىن باستى گورمون - مەلاتونين تۇزىلە باستايدى. ەگەر بۇرىنعى دەكرەتتىك ۋاقىتپەن ءتۇندى كەشتەۋ باتاتىنداي ەتسەك، ادامنىڭ ۇيقى مەزگىلى كەشكە قاراي جىلجيدى، ياعني اعزادا مەلاتونين گورمونى دۇرىس بولىنبەيدى. مىسالى، شىرت ۇيقىدا كوزىڭىزگە جارىق تۇسسە، مەلاتونين سەكرەتسياسى كۇرت ءۇزىلىپ، ورنىنا سترەسس گورمونى «كورتيزول» بولىنەدى دە، دەمالۋدىڭ ورنىنا سترەسس الىپ تۇراسىز. سوندىقتان ۇيقى قانبايدى. ۇيىقتاردان 1-2 ساعات بۇرىن كوزگە جارىق تۇسپەۋى كەرەك، سمارتفون قاراماۋ كەرەك. م. ۋولكەردىڭ «زاچەم مى سپيم» دەگەن كىتابىن وقىپ كورىڭىز، وندا ۇيقىسى قانباعان ادامداردا الترۋيزم تومەندەيتىنى، ءبىر- بىرىنە جاناشىرلىعى ازاياتىنى جازىلعان. كرەاتيۆ پەن جاڭاشا ويلاۋ ازايادى. ءبىز تابيعي ۋاقىتتى پايدالانباي، جاساندى ۋاقىتپەن قانشاما عالىمنان، كرەاتيۆتى يدەيادان ايىرىلىپ جاتىرمىز؟ ەكونوميكامىز قانشا پايدانى جوعالتتى؟ ديابەت، راك سىندى اۋرۋلار كوبەيدى مە، قاراۋ كەرەك.
ەكىنشى ماسەلە - بالالاردىڭ جارىقپەن لاستانۋ فاكتورى. كوپتەگەن ۇيدە اق ءتۇستى نەون شام جانىپ تۇرادى، بۇل كەڭسەگە ارنالعان شامدار، ونى جۇمساقتاۋ سارعىش شامعا اۋىستىرۋ قاجەت. اۋرۋحانالاردىڭ ءوزى اپپاق شام جاعادى، تەرەزەسىندە جاليۋزي جوق، كوشەدەگى شام كوزگە تۇسەدى. تۇرعىن ۇيلەردىڭ قاسبەتى دە پروجەكتورمەن جارىقتاناتىن بولدى. قالالاردىڭ جارىقتانۋىنا قاراڭىز، مۇنىڭ ءبارى بيولوگيالىق ريتمدەردى بۇزۋ ارقىلى اعزاعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. 15 سەكۋند جارىقتىڭ ءوزى مەلاتونيندى ءۇزىپ جىبەرەدى. جارىقپەن لاستانۋ جانە ساعاتتىق بەلدەۋدىڭ اۋىسۋى ءبىر- بىرىمەن تىعىز بايلانىستى.
سوندىقتان، تاڭەرتەڭ جارىققا وياناتىندار، ءبىرىنشى كەزەكتە بولمەسىن قاراڭعىلاۋى كەرەك، ۇنەمى ءبىر ۋاقىتتا تۇرىپ، ءبىر ۋاقىتتا جاتۋعا داعدىلانۋى قاجەت. سوندا اعزا ريتمى ورنىنا كەلىپ، دەنساۋلىق تۇزەلە باستاعانىن بىردەن كورەسىز. قىزىلوردادا ۇيقىسىن رەتتەپ، ديابەتتەن ايىققان ادامدار بار.
