يادرولىق سىناقتاردان اباي وبلىسىنىڭ قاي اۋداندارى كوبىرەك زارداپ شەكتى
سەمەي. KAZINFORM - سەمەي پوليگونىندا جۇرگىزىلگەن يادرولىق سىناقتار ءوڭىر ەكولوگياسىنا قالاي اسەر ەتتى؟ وسى جانە وزگە دە ماڭىزدى سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ ءۇشىن ق ر ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك جانە ەكولوگيا ينستيتۋتى فيليالىنىڭ ديرەكتورى اسان ايدارحانوۆتى اڭگىمەگە تارتتىق.
-1991-جىلى 29-تامىزدا سەمەي پوليگونى رەسمي تۇردە جابىلعاننان كەيىن قانداي قيىندىقتار بولدى؟
- سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى جابىلعان كۇننەن ونىڭ جاڭا تاريحى باستالدى. كۋرچاتوۆ قالاسى عىلىمي ورتالىققا اينالىپ، وندا ق ر ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى قۇرىلدى. بۇرىنعى سەمەي پوليگونىنىڭ ينفراقۇرىلىمى مەن عىلىمي بازاسىندا وسى ورتالىقتى قۇرۋ - ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا عىلىمي الەۋەتتى ساقتاپ قانا قويماي، زەرتتەۋ رەاكتورلارىن قاۋىپسىز پايدالانۋدى قامتاماسىز ەتۋگە، كەيىن كەڭ اۋقىمدى راديوەكولوگيالىق جۇمىستاردى باستاۋعا جانە پوليگون اۋماعىن قالپىنا كەلتىرۋ ىسىنە كىرىسۋگە مۇمكىندىك بەرگەن ستراتەگيالىق قادام بولدى.
ورتالىق قۇرىلعان ساتتەن باستاپ الدىنا اۋقىمدى ستراتەگيالىق مىندەتتەر قويىلدى. ونىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋەلگىسى - جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋلاردىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋ رەجيمىن قامتاماسىز ەتۋ. اتالعان جۇمىستار سول كەزەڭنەن باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىقارالىق ارىپتەستەرمەن تىعىز ىنتىماقتاستىقتا جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى.
-يادرولىق سىناقتاردىڭ زارداپتارىن جويۋدا ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق قانداي ءرول اتقاردى؟
- بىرلەسكەن حالىقارالىق جوبالاردىڭ ناتيجەسىندە يادرولىق سىناقتار جۇرگىزۋگە ارنالعان ينفراقۇرىلىم تولىق جويىلدى. قازىرگى تاڭدا بۇرىنعى سەمەي يادرولىق پوليگونى اسكەري قاۋىپ كوزىنە ەمەس، ءتۇرلى عىلىمي-زەرتتەۋ باعىتتارى بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋگە ارنالعان بىرەگەي عىلىمي الاڭعا اينالىپ وتىر.
جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋلاردىڭ تارالۋ قاۋپىن ازايتۋ بويىنشا مول جۇمىس اتقارىلدى. اسىرەسە، اۋادا جانە جەردە يادرولىق سىناقتار جۇرگىزىلگەن «تاجىريبەلىك الاڭ» سياقتى ءبىرقاتار سىناق ۋچاسكەلەرى ءقاۋىپسىز كۇيگە كەلتىرىلدى. پوليگوننىڭ بىرنەشە نىسانىندا الدىڭعى قاتارلى قاشىقتىقتان باقىلاۋ تەحنولوگيالارىن قولداناتىن زاماناۋي ءۇش دەڭگەيلى قاۋىپسىزدىك جۇيەسى ەنگىزىلدى.
يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ تۋرالى شارتتى قولداۋعا دا ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. پوليگون اۋماعىندا جاھاندىق سەيسميكالىق جەلىنى كاليبرلەۋگە ارنالعان بىرەگەي زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، حالىقارالىق باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن مونيتورينگ ستانتسيالارى جۇيەسى سالىندى. قازاقستان وسى سالاداعى بەلسەندى ۇستانىمىنىڭ ناتيجەسىندە ياسجتش دايىندىق كوميسسياسىنىڭ تەحنيكالىق ماسەلەلەرگە جاۋاپتى B جۇمىس توبىن العاش رەت باسقارىپ وتىر.
-تالاي جىلدىق يادرولىق سىناقتار ءوڭىر ەكولوگياسىنا قانداي اسەرىن قالدىردى؟
- بىزدە جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدى تاراتپاۋ ماسەلەلەرىن شەشۋمەن قاتار، ەلىمىزدەگى رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك پەن راديوەكولوگيانى دامىتۋعا باعىتتالعان زەرتتەۋلەر دە جۇرگىزىلدى. بۇل باعىت اياسىندا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ اۋماعىندا كەڭ كولەمدى راديوەكولوگيالىق زەرتتەۋ جاسالدى.
بۇل زەرتتەۋ ناتيجەلەرى پوليگوننىڭ قازىرگى رادياتسيالىق احۋالىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، ق ر «سەمەي يادرولىق قاۋىپسىزدىك ايماعى تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلداۋىنا نەگىز بولدى.
بۇرىنعى پوليگون اۋماعىندا ورنالاسقان ك س ر و- نىڭ اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەنىنىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق بازاسىن كونۆەرسيالاۋ بويىنشا دا اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. بۇل ينفراقۇرىلىم ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ كۇش-جىگەرىمەن ساقتالىپ قانا قويماي، قايتا جاڭارتىلىپ، كەڭەيتىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، ونى بەيبىت اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ ماقساتىندا كەڭىنەن قولدانۋعا جول اشىلدى.
الايدا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىندا جۇرگىزىلگەن سىناقتاردىڭ سالدارى اۋىر بولدى. راديواكتيۆتى بۇلتتار پوليگون شەكاراسىنان تىس شىعىپ، ۇلكەن اۋماقتارعا تارادى. نەگىزگى ىزدەر سولتۇستىك-شىعىس، وڭتۇستىك-شىعىس جانە وڭتۇستىك باعىتتاردا تارالىپ، جۇزدەگەن شاقىرىمعا سوزىلعان.
-قاي اۋدانداردا رادياتسيالىق لاستانۋ دەڭگەيى ەڭ جوعارى؟
- سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىندا يادرولىق سىناقتار سالدارىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى زاڭدا يادرولىق سىناق اسەرىنە ۇشىراعان اۋماقتار ناقتى بەلگىلەنگەن. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ جوعارى رادياتسيالىق لاستانۋعا ۇشىراعان جەرلەر توتەنشە رادياتسيالىق قاۋىپ ايماعىنا جاتادى.
مۇنداي اۋماقتارعا اباي وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىنا قاراستى سارجال اۋىلدىق وكرۋگى، بەسقاراعاي اۋدانىنداعى دولون اۋىلدىق وكرۋگى جانە جاڭاسەمەي اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان ساراپان جانە يسا ەلدى مەكەندەرى كىرەدى.
قازىرگى ۋاقىتتا بۇل جەرلەردە ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق ماماندارى كەشەندى ەكولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتىر. سول زەرتتەۋلەردەن كەيىن حالىقتىڭ تەحنوگەندىك راديونۋكليدتەردەن الاتىن ساۋلەلەنۋ دوزاسى باعالانىپ، وڭىردەگى ەكولوگيالىق ماسەلەلەر انىقتالادى. قاجەت بولعان جاعدايدا يادرولىق سىناقتاردىڭ سالدارىن جويۋ جانە تۇرعىندار الاتىن دوزالىق جۇكتەمەنى ازايتۋ بويىنشا ۇسىنىستار دا ازىرلەنەدى.
-يادرولىق قارۋدان باس تارتقان قازاقستان باسقا ەلدەرگە ۇلگى بولا الدى دەپ ەسەپتەيسىز بە؟
- قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى قابىلداعان شەشىمى كەڭەس وداعىنىڭ يادرولىق قارۋ كەشەنىنىڭ باقىلاۋسىز تاراۋىنان تۋىنداۋى مۇمكىن حالىقارالىق قاۋىپ-قاتەرلەردى تولىقتاي جويدى. سودان كەيىن مەملەكەتىمىز الەمدە يادرولىق قارۋسىزدانۋ بويىنشا جاۋاپكەرشىلىكپەن جانە جۇيەلى تۇردە ارەكەت ەتەتىن ەل رەتىندە مويىندالدى.
وسىلايشا قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جەر بەتىندەگى ەڭ ءىرى يادرولىق ارسەنالدان ءبىرىنشى بولىپ ەرىكتى تۇردە باس تارتتى. سونىمەن قاتار بۇل شەشىم تەك ساياسي مالىمدەمە دەڭگەيىندە قالماي، ناقتى ىستەرمەن بەكىتىلدى. ياعني، سىناق ينفراقۇرىلىمى جويىلىپ، اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەننىڭ وبەكتىلەرى بەيبىت ماقساتتارعا باعىتتالدى، اتوم ەنەرگياسىن قاۋىپسىز پايدالانۋ جانە راديوەكولوگيا سالاسىنداعى عىلىمي-تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق دامىدى.
بۇل قادامدار قازاقستاننىڭ انتيادرولىق ۇستانىمىن حالىقارالىق ارەنادا نىعايتىپ قانا قويماي، جاھاندىق قاۋىپسىز الەم قۇرۋعا قوسقان ەرەكشە ۇلەسى رەتىندە حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان جوعارى باعالاندى.
- ءسىز ءۇشىن يادرولىق ورتالىقتا جۇمىس ىستەۋدىڭ ماڭىزدىلىعى قانداي؟
- ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتا جۇمىس ىستەۋ - مەن ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. بۇگىندە بۇرىنعى پوليگون اۋماعىن قاۋىپسىز جاعدايعا كەلتىرۋ باعىتىنداعى جۇمىستارعا تىكەلەي قاتىسىپ جۇرگەنىمە قۋانىشتىمىن.
-پوليگونداعى سىناقتار مەن ونىڭ زاردابى جونىندە وسكەلەڭ ۇرپاق ءبىلۋى ءتيىس پە؟
- ارينە. مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ وقۋشىلارعا پوليگوندا قانداي سىناقتار جۇرگىزىلگەنىن، ولاردىڭ ماقساتى مەن سالدارىن ءتۇسىندىرۋ ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىن. اسىرەسە، يادرولىق قارۋ قولدانىلعان جاعدايدا نە بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ۇعىندىرۋ قاجەت. وسى رەتتە «وتكەندى بىلمەگەن - بولاشاقتا قايتالايدى» دەگەن ءتامسىلدى ۇمىتپايىق.
ەسكە سالساق، وسىعان دەيىن جاپونيا سەمەي پوليگونىنان زارداپ شەككەندەرگە قايتارىمسىز گرانت بولەتىنى حابارلانعان.
