XV عاسىر نەگە قازاق تاريحىندا ەرەكشە ءىز قالدىردى
الماتى. KAZINFORM - ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇ ۋ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى بەرەكەت كارىبايەۆ XV عاسىردى قازاق تاريحىنداعى ايتۋلى كەزەڭ دەپ سيپاتتايدى.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل كەزەڭدە تەك ساياسي وزگەرىس ەمەس - قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قالىپتاسۋى مەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قاتار ءجۇردى.
بەتبۇرىس پا، جاڭا ءداۋىر مە
كوپ ەڭبەكتە «قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى - بەتبۇرىس كەزەڭ» دەپ جازىلادى. الايدا بەرەكەت كارىبايەۆ مۇنىمەن كەلىسپەيدى.
ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كەيبىر تاريحي داتالار بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرىن وزگەرتەدى.
سونداي وقيعانىڭ ءبىرى - قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى. بۇل جاي «بەتبۇرىس» ەمەس، تۇتاس جاڭا ءداۋىردىڭ باستالۋى ەدى.
- بەتبۇرىس - ءبىر ءىستىڭ، جاعدايدىڭ نە باعىتتىڭ بۇرىنعىسىنان وزگەشە جاڭا ارناعا اۋىسۋى. مىسالى، XVIII عاسىردا ءابىلقايىر حاننىڭ رەسەيگە بودان بولۋى - ناعىز ساياسي بەتبۇرىس. ال xv عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ قازاق حالقى ءوز تاريح ساحناسىنا دەربەس ەتنوس پەن ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە شىقتى. بۇعان دەيىنگى كەزەڭ - قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قالىپتاسۋىنا العىشارت بولعان ۇزاق ۇدەرىستەر، - دەيدى پروفەسسور.
ءابىلقايىر حاندىعىنداعى ساياسي داعدارىس جانە بيلىكتىڭ السىرەۋى
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ العىشارتتارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن سول داۋىردەگى جاعدايعا كوز جۇگىرتۋ قاجەت.
XV عاسىردىڭ باسىنداعى دەشتى قىپشاق اۋماعىندا اق وردا مەملەكەتى بولدى. بۇل مەملەكەتتىڭ سوڭعى حانى - جانىبەك سۇلتاننىڭ اكەسى باراق.
كارىبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ول قاتالدىعىمەن، شەشىمدى جالعىز ءوزى قابىلدايتىن مىنەزىمەن بەلگىلى بولعان. ونى «بۋراعا» تەڭەگەنى تۋرالى دەرەكتەر دە بار.
- 1428-جىلى باراق ولگەننەن كەيىن رۋ-تايپا كوسەمدەرى ونىڭ ۇلدارىن ەمەس، نەبارى 16 جاستاعى شايبان ۇرپاعى ءابىلقايىردى تاققا وتىرعىزادى. بۇل تاڭداۋدىڭ ءوزى بۇرىنعى «شىڭعىس اۋلەتىنىڭ دارا بيلىگى» قاعيداسىنىڭ السىرەگەنىن كورسەتتى. حاننىڭ كىم بولاتىنىن ەندى تەك اۋلەت ەمەس، رۋ باسىلارى شەشەتىن جاعداي قالىپتاستى، - دەيدى ول.
ءابىلقايىر العاشىندا وسى رۋ كوسەمدەرىنىڭ قولداۋىمەن باتىس قازاقستانداعى شايباني ۇلىستارىن بىرىكتىردى. چينگي- تۋرانى وزىنە قاراتتى. ۇرگەنىشكە جورىق جاسادى. 1446-جىلى سىرداريانىڭ ورتا اعىسىن تۇگەلدەي باعىندىردى.
الايدا بيلىگى كۇشەيگەن سايىن ول شىڭعىس حان داستۇرىنە سۇيەنىپ، جەكە دارا بيلىك جۇرگىزۋگە تىرىستى. بۇل بۇرىنعى قىپشاق ورتاقتىعى قاعيدالارىنا ساي كەلمەدى جانە رۋ-تايپا باسىلارىنىڭ نارازىلىعىن كۇشەيتتى.
تاريحشى نارازىلىقتىڭ ايقىن دالەلىنە ءبىر مىسال كەلتىردى.
- 1428-جىلى ءابىلقايىردى 71 رۋ قولداسا، 1457-جىلى ويراتتارمەن سوعىس الدىندا تەك 17 رۋ اسكەر بەردى. قالعانى حانعا، ونىڭ بيلىگىنە قارسى بولدى. ءابىلقايىر حان باسقارعان رۋ-تايپالار تاريحتا «كوشپەلى وزبەكتەر» دەپ اتالدى. ونىڭ قۇرامىندا 92 رۋ بولعان. الايدا ىشكى ساياسي تۇراقسىزدىق سوڭىندا بولىنىستەرگە سەبەپ بولدى، - دەدى عىلىم دوكتورى.
قوبىلاندى - اقجول وقيعاسى: كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ءبولىنۋى
كارىبايەۆتىڭ پايىمداۋىنشا، ءابىلقايىردىڭ ادىلەتسىزدىگىنە حالىقتىڭ كوزى ابدەن جەتكەن تۇس -قوبىلاندى باتىردىڭ ارعىن ءبيى اقجولدى ءولتىرۋى. ونىڭ سوزىنشە، بۇل وقيعا شەشۋشى ءرول اتقاردى.
- ارعىن تايپاسى «قانعا قان» دەگەن تالاپ قويدى. الايدا ءابىلقايىر قوبىلاندىنى ۇستاپ بەرسە، قىپشاقتار كوتەرىلەتىنىن ءبىلدى. سوندىقتان باسقا ادامداردى جازالاۋمەن شەكتەلدى. بۇل رۋ باسىلارىنىڭ اشۋىن تۋعىزدى. سول كەزدە كەرەي مەن جانىبەك «ءابىلقايىر ءادىل بيلىك جۇرگىزە المايدى» دەپ ەسەپتەپ، وزدەرىنە قاراستى رۋلارىمەن بىرگە ءبولىنىپ كەتتى. بۇل - حاندىق ىشىندەگى سوڭعى ءىرى ءبولىنىس بولدى، - دەيدى تاريحشى.
وعان دەيىن شامامەن 1450-جىلى ماڭعىتتار ءبولىنىپ كەتتى. 1457-جىلى شايبان اۋلەتىنىڭ ءوز ىشىندە بەرەكە سۇلتان ءوزىنىڭ اكەسىن حان كوتەرىپ، ۇلىس ەكىگە جارىلدى.
- وسىنىڭ ءبارى حاندىقتىڭ ىرگەسىن شايقالتتى. بەلگىسىزدىك پەن داۋ-داماي كۇشەيدى. قازاق حاندىعىنىڭ پايدا بولۋى -توسىن شەشىم ەمەس، ىشكى داعدارىستان تۋعان تاريحي قادام، - دەيدى ول.
بەرەكەت كارىبايەۆ عالىم تۇرسىن سۇلتانوۆتىڭ «قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى - ەتنيكالىق (قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى) جانە ساياسي (حاندىقتىڭ پايدا بولۋى) ۇدەرىستەردىڭ ءبىر ۋاقىتتا ءجۇرىپ، ءبىرىن-ءبىرى اياقتاعان تاريحي قۇبىلىس» دەيتىن تۇجىرىمىن قۇپتايدى.
اكادەميكتىڭ ايتۋىنشا، XV عاسىر - قازاقتىڭ تاريحي ساحناسىنا ۇلت، حالىق، مەملەكەت رەتىندە شىققان كەزى.
بۇل ءداۋىر تەك ساياسي قۇرىلىمنىڭ وزگەرۋى ەمەس، بۇكىل ەتنيكالىق دامۋ جولىنىڭ اياقتالۋى.
ەسكە سالايىق، بۇعان دەيىن تاريحشى قازاق-جوڭعار سوعىسى نە سەبەپتى بىرنەشە عاسىرعا سوزىلعانىن ءتۇسىندىرىپ بەرگەن ەدى.
ال ونىڭ الدىندا قازاق مەملەكەتىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياسي قارىم-قاتىناسىن رەتتەگەن العاشقى جۇيەلى قۇقىقتىق قۇجات - «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» تۋرالى جازعانبىز.
