«وتەمە قۇرمانبەكسىز كەلەر كۇندەر...» - جامالحاننىڭ ايتىستاعى ارىپتەستەرىن جوقتاۋى

استانا. KAZINFORM - جوقتاۋ - داۋىس ايتۋ دەپتە اتالادى. قازاق حالقىنىڭ ادەپ-عۇرپىندا ادام قايتىس بولعاننان باستاپ ونىڭ جىلى ءوتىپ، اسى بەرىلگەنشە جوقتاۋ ايتىلادى. جوقتاۋ ولەڭدىك ۇيقاس پەن جازىلاتىن، ايتىلاتىن ولىمگە باعىتتالعان، ماحابباتقا تولى، فيلوسوفيالىق تولعانىسى قامتىلعان، اۆتوردىڭ قايعىلى تۇردە تەرەڭ سەزىممەن ەسكە الۋىن بىلدىرەتىن ليريكالىق ولەڭ- جىر.

ۇلتىمىزدىڭ سول ءداستۇرلى جوقتاۋ جىرلارىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بەلگىلى ايتىسكەر اقىن جامالحان قاراباتىر قىزى ەدى. ءبىز بۇگىن اقىننىڭ ارىپتەستەرىن جوقتاعان جىرلارى تۋرالى كەڭىنەن توقتالامىز.  

ايتا كەتەيىك، جامالحان قاراباتىر قىزى 1941 -جىلى 29-اقپاندا ق ح ر تارباعاتاي ايماعى ءدوربىلجىن اۋدانىنىڭ جايىر تاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1957 -جىلى ورتالاۋ مەكتەپتى ءبىتىرىپ، 1962 -جىلعا دەيىن مارالسۋ اۋىلدىق مادەنيەت ۇيىندە قىزمەتكەر جانە اتالعان اۋىلداعى باستاۋىش مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ جۇمىس اتقارعان. 1962 -جىلدىڭ سوڭىندا «جوعارى تاپتىڭ بالاسى» دەگەن اتپەن قىزمەتتەن قالدىرىلىپ، تەك 1978 -جىلدان باستاپ ەلدەگى ساياسي جاعداي وڭالعان سوڭ عانا بوگەلىپ تۇرعان تاسقىنداي تالانتتى اقىن اۋدان، ايماق، وبلىس جانە ولكەلىك ايتىستارعا قاتىسىپ، باس جۇلدەلەردى ەنشىلەپ وتىردى. سونىمەن بىرگە قازاقستان، تۇركيا قاتارلى ەلدەرگە ونەر ساپارىندا بولىپ، ايتىستىڭ بيىك ۇلگىسىن كورسەتكەن.

جامالحان قاراباتىر قىزى مەملەكەتتىك اۋىز ادەبيەت قوعامىنىڭ، مەملەكەتتىك از ۇلت جازۋشىلارى عىلمي قوعامىنىڭ مۇشەسى، شينجياڭ ايتىس زەرتتەۋ قوعامىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى. ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق اۋىز ادەبيەتى قوعامىنىڭ قۇرمەتتى ءتوراعاسى، تارباعاتاي ايماقتىق كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى، مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەتتىڭ مۇراگەرى. شينجياڭ ولكەلىك، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىستىق، تارباعاتاي ايماقتىق، ءدوربىلجىن اۋداندىق ساياسي ءماسليحات كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى مىندەتتەرىن اتقارعان قوعام قايراتكەرى. «جىر نوسەرى»، «جارتى الەمنىڭ جارىق جۇلدىزدارى»، «اقىندار ايتىسى» (2-توم) جانە «قازاق ويۋ-ورنەگى» قاتارلى جيناقتاردىڭ اۆتورى. سونداي-اق شينجياڭ قازاق ايتىس مەكتەبىنىڭ ۇلاعاتتى ۇستازى.

تانىمال ايتىسكەر 2022 -جىلى 2-شىلدەدە ءوزىنىڭ تۋعان جەرى ءدوربىلجىن اۋدانىندا 82 جاسىندا ناۋقاس سەبەبىنەن دۇنيەدەن وزدى.

ءيا جامالحان قاراباتىر قىزىنىڭ 60 جىلعا جۋىق ايتىس ساپارىندا كوپتەگەن ايتىسكەرلەرمەن ايتىسسادا، ۇزاققا قاتارلاسىپ شاپقان بايگەدەي تابانداپ ايتىسقان ءۇش ارىپتەسى بولدى. ولار بەردىحان اباي ۇلى، جۇماعالي قۇيقاباي ۇلى، قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلى ەدى. ومىردە سىيلاس دوس، ساحنادا قارىمدى قارسىلاس بولىپ وتكەن ۇشەۋى دە وكىنىشكە قاراي جاقاڭنان بۇرىن ومىردەن ءوتتى. قاسىنداعى سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ بارىنەن ايىرىلعان مايدانگەردەي جالعىزسىراعان جاقاڭ سول قادىرلى ارىپتەستەرىنىڭ ازالى كۇنىندە كۇڭىرەنە جوقتاۋ ايتقانىنا كوپتەگەن زامانداستارى كۋا بولعان ەدى. ەندى وسى جوقتاۋلارى جايلى اڭگىمە وربىتەيىك.

ەڭ اۋەلى 1990 -جىلى 7-ناۋرىزدا جامالحاننىڭ ءتول ارىپتەسى بەلگىلى ايتىسكەر بەردىحان اباي ۇلى 49 جاسىندا ناۋقاس سەبەبىنەن قايتىس بولدى. بۇل حاباردى ەستىگەن جاقاڭ بىرنەشە جورا-جولداستارىن ەرتىپ بەكەڭنىڭ اۋىلىنا جەتەدى. انادايدان اعىل-تەگىل جىلاپ كەلە جاتقان جاقاڭا جۇرت جارىلا جول بەرىپ، ارىپتەسىن نە دەپ جوقتار ەكەن دەگەندەي قۇلاقتارىن تۇرىسەدى. سوندا جامالحان اقىن بىلاي دەپ جوقتادى:

قايعىلى كەلەر جىلاۋعا،

قايعىسىز كەلەر سىناۋعا.

اقىننان قالعان ۇرپاقتار،

ءحالىڭدى كەلدىم سۇراۋعا.

اتانعا ارتار جۇگىمدى،

تايلاققا قايتىپ ارتايىن.

بەكەڭە ايتار ءسوزىمدى،

باسقاعا قايتىپ ايتايىن.

الاشقا تانىس ارىسىم،

تۋعان ەڭ ەلدىڭ باعى ءۇشىن.

مايداننان بىرگە قايتۋشى ەك،

كوتەرىپ ەلدىڭ نامىسىن.

ەلىڭدە جۇرگەن ەركە ەدىڭ،

ءسوزىمدى باستار سەركە ەدىڭ.

قاناتىم ەدىڭ سامعاتار،

قايعىنىڭ كۇيىن شەرتەيىن.

تاعدىرعا سالعان كونەرمىز،

ورنىڭدى كىممەن تەڭەرمىز.

كۇللى الەم سىيعان كەۋدەڭدى،

كورگە ساپ قالاي كومەرمىز... وسىلاي باستالعان جوقتاۋ ءبىرازعا دەيىن جالعاستى.

قارالى جيىننىڭ باسقارۋشىسى جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ ۋاقىتى بولىپ قالعانىن ەسكەرتىپ، جاقاڭا سوڭعى رەت ارىپتەسىمەن قوشتاسۋىن ءوتىندى. بەكەڭنىڭ قارالى فوتوسىنىڭ الدىنا كەلىپ قوشتاسۋ ولەڭىن وقىدى:

و، مەنىڭ اقىن بەكەم، قايران بەكەم،

مىنا جۇرت ايتىس اشقان مايدان با ەكەن،

وزىڭمەن تىزە قوسىپ ءبىر ايتىسپاي،

ءداريعا-اي كورىس ايتىپ قايدان كەتەم.

اق جارقىن مىنەزىڭ-اۋ، اڭقىلداعان،

داۋىسىڭ تۇر قۇلاعىمدا ساڭقىلداعان.

و، شىركىن ەسىل، ساباز قايران اقىن،

توي كورسە، توپتى كورسە تارتىنباعان.

مەن كەلىپ ءتىرى وتىر ەڭ كەشە عانا،

قاۋمالاپ جان-جاعىڭنان نەشە بالا.

ومىردەن سانسىز اقىن تۋساداعى،

وزىڭدەي دارىندى بوپ وسە الاما.

سەن سوندا قارسى الىپ ەڭ ۇيىقتاماي،

ىڭقىلداپ توسەگىڭدى تۇيىقتاماي.

تۇسىنگەن كۇللى الەمدى قايران جۇرەك،

جاتاسىڭ ءبىر ۇڭگىرگە سىيىپ قالاي، دەپ ونەر جۇگىن ۇزاق جىل بىرگە ارقالاسقان ايتىسكەردىڭ كەلتە عۇمىرىنا كەمسەڭدەپ تۇرىپ كەيىستىك بىلدىرەدى. جاقاڭنىڭ وسى جوقتاۋىنان سوڭ بەردىحان اقىننىڭ سۇيەگىن قارالى جيىنعا جينالعان قارا ءنوپىر حالىق ماڭگىلىك مەكەنىنە الىپ بارا جاتتى...

جوعارىداعى جوقتاۋعا نازار سالساڭىز، «اتانعا ارتار جۇگىمدى، تايلاققا قايتىپ ارتايىن» دەپ بەكەڭنىڭ ايتىستاعى ورنىن بيىك باعالايدى. سونداي-اق وزىنىڭدە وسىناۋ ونەر بيىگىنە شىعۋىنا قاتارلاس بولىپ بىرگە سامعاعان اعىلەسكەر ارىپتەسىنىڭ كەلتە عۇمىرىنا وكىنىش بىلدىرەدى. 

ءتىپتى، ونىڭ التىن ساقتاعان ساندىقتاي سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى كەۋدەسىن جەر قويىنىنا جەرلەۋگە قيماستىق ءبىلدىرىپ قينالادى. ءيا ايتىس ونەرى سىندى اسىل مۇرانىڭ جۇگىن بىرگە كوتەرىسكەن سەرىگىنەن ورتا جولدا ايىرىلۋ جامالحان ءۇشىن وڭاي بولماعان ەدى.

***

2011 -جىلى 9-قاڭتار كۇن جەكسەنبى ەدى. جايمەن تۇرىپ تەلەفونىمدى ەندى عانا قولىما الا بەرگەنىمدە بەزىلدەي جونەلدى. كوتەرسەم اۋداندىق ساياسي كەڭەستىڭ كەڭسە مەڭگەرۋشىسى ماۋكەن راقىمباي ۇلى ەكەن، ول قىتاي قازاقتارىنا تانىمال ايگىلى ايتىسكەر اقىن قۇرمانبەك اعانىڭ كەشە كەشتە قايتىس بولعانى تۋرالى ساياسي كەڭەسكە حابار كەلگەنىن ايتتى. بۇل توسىن حابار توبەمنەن سۋىق سۋ قۇيا سالعانداي ەسەڭگىرەتىپ بارىپ ەس جيدىردى. ءبىر ءسات ءۇنسىز تۇرىپ قالدىمدا جۇبايىم زىليقاعا ايتىپ ەكەۋمىز قۇرمانبەك اعانىڭ جارقىن بەينەسىن ازداپ ەسكە الدىق. وسىدان سوڭ ويىما كەلگەنى ومىردەگى قادىرلەسى، ايتىس ونەرىندەگى ۇزاق جىلدىق ارىپتەسى جامالحان قاراباتىر قىزىنا ارنايى تەلەفون سوعىپ كوڭىل ايتتىم. جاقاڭدا مەنەن بۇرىن ماۋكەن ارقىلى حابار تاپقان ەكەن.

«ءيا مەندە سول ماۋكەننىڭ سوزىنەن ءبىر شالا-شارپى حابار ەستىپ سەنەر-سەنبەسىمدى بىلە الماي وتىرمىن. دەسەدە جامان حابار جالعان بولمايدى عوي»، دەدى جارقىشاقتانعان داۋىسىنان الدە ءبىر وكىنىش پەن بازىنانىڭ جارىسا كەلىپ جانىن جايسىزداندىرىپ تۇرعانىن اڭعارعانداي بولدىم. ءيا شامشىل قىرانداي نازىك جاندى دارابوز اقىننىڭ كوكىرەگىندەگى كومۋلى جاتقان ءبىر سىردىڭ ۇشىعىن سەزسەمدە، ونان ارى سۋىرتپاقتاپ سۇراۋعا باتىلىم بارمادى.

سول كۇنى كەشتە جاقاڭ ماعان تەلەفون سوعىپ «سەن تاڭەرتەڭ ساعات جەتىدە راديودا بەرىلەتىن «گاككۋ» باعدارلاماسىن تىڭدا» دەپ ءسوزىن كەلتە قايىردى. تاڭدى اسىعا كۇتىپ «گاككۋ»-دى تىڭدادىم. جۋرناليست قانات قابىكەن ۇلى جۇرگىزگەن باعدارلاما قوبىزدىڭ مۇڭلى سارىنىمەن باستالىپ، ىلە-شالا ايتىس ونەرىنىڭ اقساقالى اتانعان قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلىنىڭ قايتىس بولعانى حابارلاندى. سوڭىنان قۇرەكەڭنىڭ ءومىر جولىنا، ونەر جولىنا قىسقاشا شولۋ جاساي كەلىپ، دارىندى دا قايسار اقىننىڭ سىرقات مەڭدەتكەن سوڭعى ساتتەدە قاسقايىپ وتىرىپ ايتقان «ەلگە سالەم» دەگەن وسيەت ولەڭىن وقىدى. وسىدان كەيىن جۋرناليستەردىڭ ۇسىنىسىمەن قۇرەكەڭنىڭ ونەردەگى ۇزاق جىلدىق قادىرلى ارىپتەسى جامالحان قاراباتىر قىزىنىڭ ءوزى وقىعان جوقتاۋ ولەڭىن بەردى:

«قوس شىڭگىل نە كۇيدەسىڭ، نە كوردىڭدەر،

وتەمە قۇرمانبەكسىز كەلەر كۇندەر.

قاسقايعان قارا ولەڭنىڭ قارا نارىن،

اپارىپ قاي بەلەسكە شوگەردىڭدەر.

وۋ، قايران ارىپتەسىم، ءدۇلدۇلىم-اي،

قالايشا جىر كەرۋەنى تىندى بۇلاي.

كيەلى قارا ولەڭنىڭ تاۋى قۇلاپ،

ايتىستىڭ ارقا-بەلىن سىندىرۋى-اي.

جاپاندا جالعىز قالعان كۇيگە كىرىپ،

ءۇن-ءتۇنسىز ەڭىرەدىم ۇيدە وتىرىپ.

قالدىرىپ، ساحناسىن، سالتاناتىن،

كەتكەنى-اي «اق شاپانى» سۇيرەتىلىپ.

قالعانداي ءوزىم جالعىز ەلدەن بۇرىن،

قاشقاقتاپ اۋىزىمنان كەلگەن جىرىم.

قۇرمانبەك ەمەس بۇگىن قازا بولعان -

سەزىندىم ءسوز اكەسى ولگەندىگىن.

وپاسىز وتە شىقتى جالعان مىنا،

ولمەيدى شىن اقىننان قالعان مۇرا.

كوتەرىپ ءزىل قايعىنى تۇر-اۋ بۇگىن،

قۇرمانبەك كوپ ۇستاعان سارى دومبىرا».

وسىدان ءتورت كۇن وتكەن سوڭ تارباعاتاي ايماعىنىڭ ءۋاليى مانەن زەينەل ۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن تارباعاتاي ايماقتىق جازۋشىلار وداعىنان، اكىمشىلىك مەكەمەسىنەن، ءدوربىلجىن اۋداندىق مادەنيەت سالاسىنان جانە جاقاڭنىڭ بىرنەشە شاكىرتتەرى بولىپ ەكى ماشينامەن ءبىر نوكەر بولىپ شىڭگىلگە قاراي جول تارتتىق. 800 شاقىرىمنان استام الىس جولدى ارتقا تاستاپ قاس قارايا قوس شىڭگىلگە ازەر جەتتىك. حابارلاسىپ كۇتىپ تۇرعان اۋدان باسشىلارى الدىمىزدان شىعىپ ۇزاق جولدان شارشاپ كەلدىڭىزدەر دەپ داستارقاندا كۇتىپ العان سوڭ، قوناق ۇيگە ورنالاستىرىپ، ەرتەسى تاڭەرتەڭگى شايدان سوڭ اۋدان ورتالىعىنان ارنايى سالىنعان «ءنازىر-شىراق» ورنىنا جينالىپ وتىرعان قۇرەكەڭنىڭ وتباسىنداعىلار مەن تۋىس-تۋعاندارىنا ەرتىپ باردى. ءار ەلدىڭ سالتى باسقا دەگەندەي، سىرتتا جوقتاپ وتىرعان ەلدىڭدە قاراسى از كورىنبەدى، ءبىراق ەرلەر جاعى كوزىنە جاس الىپ، داۋىس شىعارعان جوق. دەسەدە قادىرلى ارىپتەسىنىڭ قاتار وتىرعان ءۇش ۇلىن كورگەندە جاقاڭ جاي سالەمدەسىپ وتكەن جوق، قۇرەكەڭنىڭ كەنجە ۇلىن انالىق باۋىرىنا باسا داۋىستاپ:

«نە كۇيدە تۇرسىڭ قارعام-اي،

وپاسىز مىناۋ جالعان-اي.

ەلۋ جىل مۇرا سۇيرەگەن،

شاڭ جۇقپاس قايران تارلان-اي.

اكەسىز كۇندى باسىڭا،

بايانسىز تاعدىر سالعانى-اي.

ارمانىن جالعاپ ۇرپاققا،

ءبىر كۇندە عايىپ بولعانى-اي.

اقىن سىرتقا كوپ ايالداماي، ۇيدەگى ايەلدەرگە قاراي جول الدى. جوقتاۋدىڭ كوكەسى وسى جەردە  بولدى(ءبىراق الدىن-الا ورنالاستىرىپ قويسا كەرەك، ايەلدەر كەزەكپەن ءبىر-ءبىرىن توسىپ جىلادى). جاقاڭ ۇيدەگى جوقتاۋىن قۇرەكەڭمەن جارىم عاسىر ءومىر ساپارىنىڭ ىستىق-سۋىعىن بىرگە كەشكەن جارى كاشىمحان اپايدان باستادى:

«وتىرسىڭ قۇربىم بۇگىلىپ،

دۇنيەدەن مىناۋ ءتۇڭىلىپ.

قادىرلى قايران قۇربىم-اي،

الدىمنان شىعار جۇگىرىپ.

دۇنيە دەگەن بايانسىز،

سۇم جالعان ەكەن ايالسىز.

اڭقىلداق ەدى- اۋ قۇرەكەڭ،

كوڭىلى كىرسىز، قاياۋسىز.

از عانا كۇنگە كوڭىلىڭ،

وسەتىن جالعان وسىما؟

باق پەنەن سوردى بەلشەڭنەن،

كەشەتىن جالعان وسىما؟

وپاسىز جالعان دۇنيە،

دەسەتىن جالعان وسىما؟

قايتىپ ءبىر كەلمەس قاسىڭا،

قايعى ءبىر ءتۇستى باسىڭا.

اجالدان حابار كەلگەن سوڭ،

قاراتپاس ىشكەن اسىڭا.

ارمانسىز كەتكەن تارلانعا،

اھ ۇرىپ قۇربىم جاسىما، دەپ تولاستاي بەرگەندە «اكەڭ ولسەدە، كورە قالعان ولمەسىن» دەگەندەي، قانشاما جىل اكەسىمەن ونەر ساپارىندا بىرگە بولعان جاقاڭدى قۇرەكەڭنىڭ ۇلكەن قىزى نۇرشات باسسالىپ اكەسىنەن ايىرىلىپ قالعانىن جاقاڭا شاعىنىپ جاتتى:

«مىنگەندەي اتىم تورقاسقام،

توبىنان ۇزاق جول باسقان.

جينالىپ جۇرتى جاتسادا،

ورنىڭىز تۇردى تولماستان.

جان اكەم ەدى كەمەلدى وي،

ءومىرى تۇتاس ولەڭ عوي.

جولىڭدى اپا كوپ كۇتتىم،

اكەمدى ەرتىپ كەلەردەي.

كەلمەسكە اكە بەت بۇردىڭ،

ولەڭنەن داۋىل سوقتىردىڭ.

تەڭ تارتقان جۇكتى تارلاننىڭ،

سىڭارى قايدا دەپ تۇرمىن.

كولەڭكەڭ كەتىپ باسىمنان،

كوزىمنىڭ جاسىن توكتىردىم.

ءوزىڭدى كورىپ جان اپا،

كەلگەندەي اكەم بوپ تۇرمىن... دەپ ءبىرازعا جالعاسقان نۇرشاتتىڭ جوقتاۋى ەستىگەن جۇرتتىڭ ساي سۇيەگىن سىرقىراتتى. وسىندايدا جانىڭ ەزىلىپ تۇرىپ جاقسىلاردىڭ ارتىندا جۇيەلى جوقتاۋ ايتىپ، جۇيكەڭدى بوساتاتىن ۇرپاقتىڭ بولعانىنادا شۇكىرلىك ەتىپ ىشتەي جۇبانىش تابادى ەكەنسىڭ.

سۇڭعىلا اقىن نۇرشات جىلاپ بولعانشا انالىق مەيىرىممەن قۇشاعىنا قىسىپ ءۇنسىز ەگىلىپ تۇردى دا نۇرشات تولاستاي بەرگەندە:

«جىلايىن نۇرشات ءوزىڭ دەپ،

اقىننان قالعان كوزىم دەپ.

ەسكى كوزدەر كەتكەن سوڭ،

كىمگەدە جۇرەر ءسوزىم دەپ.

اشىلىپ ايتار سىرىم- اي،

بۇلت شالماعان نۇرىم- اي.

كۇللى قازاق بالاسىن،

تەربەتىپ تۇرعان جىرىم-اي.

كوپ ىشىندە كوسەمىم،

توي تورىندە شەشەنىم.

اياماي ەلدەن بىلگەنىن،

قۇيىپ ءبىر وتكەن نوسەرىم.

قادىرلى قايران قۇربىم- اي،

سايراعان تاڭعا بۇلبۇل- اي.

ارالاپ تالاي ەل-جۇرتتى،

سالدىق پەن ساۋىق قۇردىڭ-اي.

بىلمەگەندى بىلگىزگەن،

كەۋدەڭە قالام ىلگىزگەن.

قورمالىڭ قايدان تابىلار،

كولەڭكە ساي مەن جۇرگىزگەن.

اسقاردا تاۋىڭ تىرەگىڭ،

بىرەگەي تۋعان بىرەۋىم.

بىرەگەي اكەڭ كوز جۇمىپ،

ەزىلدى- اۋ قارعام جۇرەگىڭ...» دەپ تولاستاعان جاقاڭدى ەندىگى جەردە ەكى بىردەي تارلاننىڭ ەڭ كەنجەسىندەي ەركەلەپ وسكەن بال تىلىمەن ءسۇيىندىرىپ باتاسىن العان جۇدىرىقتاي قارا قىز ءجاميعا (اقىن ءجاميعا داۋلەت قىزى) جاقاڭنىڭ باۋىرىنا تينامداي دەنەسىن جابىستىرا كەلىپ ءىلىپ اكەتتى:

«كوتەرگەن اۋىر توعاناق،

ەكى ارىس ەدىڭ قازاقتىڭ.

ونەرىڭ ولمەس بولسادا،

ءومىرىڭ ەكەن از-اق كۇن.

قيا الماي اتام ەل-جۇرتىن،

سارعايىپ جاتتى ساناپ كۇن.

التايدىڭ ەلىن اپاتاي،

جولىڭا نەگە قاراتتىڭ؟

اقوردا ەلىڭ اق تۇڭلىك،

ونەردە ەدىڭ اققۋ جۇپ.

بىرىنەن مىنە ايىرىلدىق،

جاناردان مىنە جاس سىرعىپ.

ويلاشى اپا ۇستازىن،

جوقتاعان شاكىرت ناق مۇڭلىق.

التايدىڭ ەلىن كەش اپا،

توستىرماي سوڭعى ساپارعا،

جەر قويىنىنا تاپسىردىق...» دەگەن ءجاميعاعا جاقاڭ بىلاي دەپ قارىمجى قايتارىپ جاتتى:

«جىلايمىن كۇنىم سەن دەسەم،

ارۋاقتان ۇيات كەلمەسەم.

اۋىرماي ءىشىم تۇرارما؟!

انىقتاپ حابار بەرمەسەڭ.

اقىننىڭ مىناۋ تەكتى ەلى،

بولماڭدار ماعان وكپەلى.

جەرلەمەي-اق جەتەر ەم،

شىڭگىلگە بولدىم وكپەلى.

اققۋدىڭ قالدى سىڭارى،

ەمىلدە ەدى دەپ تۇراعى.

ايتايىق دەپ شالدارى،

سەرىسى مەن سالدارى.

ايعاي سالسا كوپ پە ەدى.

جار باسىندا شىنارمىن،

سەل سوققاندا سىنارمىن.

قاتارىم تۇگەل اتتانىپ،

جىر كولىندە سىڭارمىن.

ءتاڭىردىڭ سالعان ىسىنە،

قيىندا بولسا شىدارمىن.

كەرۋەننىڭ باسى ەد تۋ العان،

كورگەندە جۇرتى قۋانعان.

ولكەنىڭ بۇكىل اقىنى،

ارتىنان كوشتەي شۇبالعان.

سونىڭدا ءبارى عايىپ بوپ،

كوزىڭدى ءسۇرتتىڭ جىلاۋدان.

جىلاما قارعام ءجاميعا،

اكەسىز قىزدى ەل تانيما.

قۇرەكەڭ مۇندا بولماسا،

سەندەرگە ونەر داريما.

ءبىلىمدى كىسى بىلمەسكە،

يىلۋدەن اريما،

جارقىراپ تۇرعان ماڭدايدىڭ،

كەتۋى-اي سىيماي ءپانيعا.

جاقاڭ ءبىر سوزىندە جوقتاۋدادا ايتىس بار دەۋشى ەدى، مىنە وسى جولعى ءجاميعا مەن جاقاڭنىڭ جوقتاۋى، جوقتاۋدا دا ايتىس بولاتىندىعىن دالەلدەگەندەي بولدى.

*** 

جاقاڭنىڭ ەندى ءبىر يىقتاسىپ ايتىسقان قادىرلى زامانداسى، ايتىستاعى ارىپتەسى جۇماعالي قۇيقاباي ۇلى ەدى. جۇكەڭ جوعارلاپ وقىعان، ءارى كوكىرەگىن تولتىرىپ توقىعان ءبىلىمدى اقىن بولاتىن. جوعارى وقۋ ورىنىن بىتىرگەننەن كەيىن العاشقى ساپارىن مۇعالىم، مەكتەپ دەرەكتورى، تارباعاتاي ايماعىنىڭ مادەنيەت سالاسىندا باسشىلىق قىزمەتتەر اتقاردى. جۇكەڭ جۇلىپ الما ءسوزدىڭ جۇيرىگى ەدى، تارباعاتاي كولەمىندە قازىرگە دەيىن «جۇماعاليدىڭ جۇلىپالمالارى» دەگەن تاپبەرمەدە تاۋىپ ايتىلعان ولەڭ تىركەستەرىن ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اۋىزىنان ەستۋگە بولادى. زامانداس ارىپتەسى بولعان سوڭ جاقاڭمەندە كوپ ايتىسقان، ءازىل ولەڭدەرى دە بارشىلىق ەدى. ونىڭ بارلىعى جۇماعاليدىڭ «مىڭ بۇلاق» اتتى ەكى تومدىق جيناعىندا تولىق قامتىلعان.

جۇكەڭ 1996 -جىلى 22-ناۋرىزدا 58 جاسىندا ناۋقاس سەبەبىنەن ومىردەن وزدى. الپىسقادا جەتە الماي قالعان قادىرلى ارىپتەسىنىڭ قازاسى جامالحانعادا اۋىر ءتيدى، اقىننىڭ اڭىراپ قالعان وتباسىنا بارعاندا جۇماعاليدىڭ جۇبايىنا:

«بىرگە وتكەن ەسىل شاقتار-اي،

باسىڭنان وتەر توقتاماي.

جارقىراپ تۇرعان جۇلدىزدىڭ،

مەزگىلدەن ەرتە اققانى-اي.

اڭقىلداپ شىعار قۇربىمنىڭ،

ارۋاق بولىپ جاتقانى-اي.

ورىنى قالدى اڭىراپ،

تۇرارمىز قالاي جوقتاماي.

ءوزىڭ دەپ گۇلنار جىلايىن،

باسىڭا ءتۇستى ۋايىم...

ونەر جولىنداعى ساپارلاسى جۇماعاليدىڭ قازاسىنا كۇڭىرەنگەن كۇي كەشەدى دە بىلاي دەپ جوقتاۋ ولەڭ جازادى:

«اشتى مۇڭ با كەرنەۋى وزەگىمنىڭ،

ايتىڭدارشى بىلەدى سەبەبىن كىم؟

قوبالجيدى جۇرەگىم الدە نەگە،

جايسىز بوپ تۇر كوڭىلىم نەگە بۇگىن.

ساقتاپ كەلگەن ۇلتىمنىڭ مۇراعاتىن،

سارايىڭدا سارقىلماس تۇرادى اعىن.

تۋعان جەردىڭ تۇلعاسىن سىلكىندىرىپ،

ءبىر بيىكتىڭ ەستىدىم قۇلاعانىن.

اجال جەتسە كەۋدەڭنەن تىنىستى الار،

قان تامىرىڭ، كىلەتكاڭ قۇلىپتالار.

قايران جۇكەڭ كوشتى دەپ دۇنيەدەن،

كەڭىستىكتى شارلادى سۋىق حابار.

نامىسىڭ نار، تۇلعاڭ تاۋ، اسقاق اقىن،

نامىسسىزدار نارىڭنەن جاسقاناتىن.

ولەڭمەنەن ۇيىرگەن دىراۋ قامشىڭ،

كوكەنايداي ەلىڭدى باسقاراتىن.

ارعى جاق شاقىردىما الامانعا؟

نە ءجونىڭ بار اسىعىس اتتاناتىن.

جۇكەڭ، بەكەڭ وركەشى ورقاشاردىڭ،

ەكەۋىڭ ەمەسپە ەدىڭ قوس قاناتىم.

كەشىپ جۇرگەن مامىرلاپ ونەر كولىن،

سۋسىنى ەدىڭ سۋساعان كورەرمەننىڭ.

ءالىم جەتپەس امال نە جاراتقانعا،

ءسوزىم وتسە قولىمنان بەرەرمە ەدىم.

ولەڭ تيەپ كەلمەستىڭ كەمەسىنە،

ولمەس مۇرا قالدىردىڭ ەل ەسىنە.

قۇلازۋدا جوق ەمەس، وكپە تاعى،

مەنى جالعىز تاستاعان جەل وتىنە.

الاشقا اتى تانىس قايران تۇلعا،

ەندى ارتىنا بەت بۇرىپ اينالسىن با؟

ءومىر عوي بۇل تاۋسىلماس ساعىنىشى،

قاتارىندا جۇرگەندە ويلانسىن با؟

اۋىزدىعىن شايناعان ايلىق جولدا،

كوكبەستىنى كوسىلتكەن مايدانسىڭ با؟

ولمەس ولەڭ قالدىردىڭ كەيىنگىگە،

دۇنيە تۇرماعانمەن قاز-قالپىندا.

مىنە وسى جوقتاۋ جىرىن وقىپ وتىرساڭىز جاقاڭنىڭ قاتارلاس ارىپتەستەرىنىڭ مەزگىلسىز قازاسىنا قابىرعاسى قايىسىپ اتتەڭ تاڭىرگە ءسوزىم وتپەيدى-اۋ، ءسوزىم وتسە ەكەۋىڭ ءۇشىن تاڭىردىڭدە الدىنا ءوتىنىش ەتىپ بارار ەدىم دەپ، ونەردەگى دوستارىنا دەگەن ەرەكشە قۇرمەتىن بىلدىرسە، ەندى بىردە ەكەۋىڭ جىر مايدانىنا جالعىزسىراتىپ مەنى تاستاپ كەتتىڭدەر دەپ باقيلىق بولعان ارىپتەستەرىنە باياعى كوڭىلمەن نازىن ايتادى. قانداي دوستىق، قانداي قيماستىق دەسەڭىزشى قاراپ وتىرىپ ءبىرىن- ءبىرى دەمەپ جۇرگەن، جەبەپ جۇرگەن تۇرعىلاستاردىڭ ءىشتارلىقتان قۇلانتازا اۋلىق، تەك ونەرگە دەگەن ورتاق قۇشتارلىق پەن ءبىر- بىرىنە بولعان شىنايى قۇرمەت پەن دوستىقتى عانا كورەسىڭ. سوسىن تولقيسىڭ، ريزا بولاسىڭ، بىزدە سولاي بولساق دەپ ارماندايسىڭ.

وسىلاي ءبىر ونەردىڭ ءساليقالى ساپارىندا بىرگە وتكەن قيماس دوستاردىڭ تاعدىرىن كورىپ وتىرىپ، قازاق دالاسىنىڭ ايگىلى ءۇش ارىسى ءبىر-بىرىمەن قيماس دوس بولعان قاسىم امانجولوۆ، يسا بايىزاقوۆ، سىرباي ماۋلەننىڭ دوستىعىنان تۋىنداعان مىنانداي ولەڭ جولدارى ەرىكسىز ەسىڭە ورالادى.

«قاسىم سۇراپ كەلدى يسانىڭ كوڭىلىن،

قۇر سۇلدەرى قالعان ەكەن سەرىنىڭ.

ءبىر ىستىق قول، ءبىر سۋىق قول ايقاستى،

قولدارىنداي ءومىر مەنەن ءولىمنىڭ.

ءبىر مۇڭلى كوز، ءبىر نۇرلى كوز ءتۇيىستى،

ءبىر وت ەرىن، ءبىر مۇز ەرىن ءسۇيىستى.

بىرەۋى اشىپ ءورت ولەڭنىڭ ەسىگىن،

ال بىرەۋى جابۋعا ونى ءتيىستى.

ءبىرىن- ءبىرى بايگەلەرگە قوساتىن،

ءبىرىن- ءبىرى كومبەلەردەن توساتىن.

ءومىر- ءولىم ايرىعىندا كەزدەسىپ،

ءبىرىن- ءبىرى قيماي تۇردى قوس اقىن».

( سىرباي ماۋلەن)

ءيا جامالقان، قۇرمانبەك، بەردىحان، جۇماعاليلاردا ءبىر داۋىردە تۋىلىپ، ءبىر ونەردى قۋعان، دوستىقتارى جاراسقان، ءبىر-بىرىمەن باعى اسقان قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىر تۋما تالانتى تۇلعالارى ەدى عوي! ومىرگە ءبىر مەزگىلدە تۋدى، ونەردى بىرگە قۋدى، باقيععا ەرتەلى-كەش اتتانىپ، ەسىمدىرى بىرگە اتالىپ تۇردى.

جامالحان قاراباتىر قىزى ءبىر ولەڭىندە بىلاي دەپ تولعاعان ەدى:

«جىلادى دەپ سوكپەڭدەر جىلاعاندى،

كىم تاڭىردەن قايعىنى سۇراپ الدى.

قيىن ەمەس كۇلدىرۋ مىڭ ادامدى،

وڭاي ەمەس ۋاتۋ ءبىر ادامدى.

جىلاۋ تىنسا ءومىردىڭ ءمانى تىنار،

جىلاۋدىڭدا وزىندىك شابىتى بار.

كوڭىلىڭنىڭ كولكىگەن كوك تۇمانى،

كوزىڭىزدەن سەل بولىپ اعىتىلار.

تاريىحتاعى ومىردەن وتكەن جاقسىلارعا، نە ءبىر ايتۋلى تۇلعالارعا ايتىلعان، جازىلعان جوقتاۋ جىرلارى ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىعىمىزدىڭ قاسيەتتى ءبىر تارماعى دەپ ەسەپتەسەك، جاقاڭنىڭ بۇل جوقتاۋلارى سول مۇرامىزدى ءوزىنىڭ دارا ستيلىمەن قايتا جاڭعىرتىپ ەدى. ەستى وقىرمانعا ورتامىزدان جوعالىپ بارا جاتقان ءبىر مۇعجيزالى مۇرامىزدى قايتا ءبىر ەسكە تۇسىرەرى حاق.

اۆتور

كادىرحان قيزات ۇلى

ق ر اقمولا وبىلىسى، قوسشى قالاسى

2024 -جىلى 31-ناۋرىز