قازاقستانداعى ايگىلى تاۋ اسۋلارى

استانا. قازاقپارات - اسۋ دەپ تاۋ جوتاسىنىڭ سالىستىرمالى تۇردە الاسا، تابانى جالپاق كەلەتىن، ەكىنشى جاعىنان اسىپ وتۋگە قولايلى جەردى اتايدى. ولار تاۋ اراسىنداعى كەزەڭدەردىڭ بيىكتىگىنە سايكەس بولادى. اسۋلار پايدا بولۋىنا قاراي:

- ەروزيالىق (وزەندەردىڭ تاۋ باسىنداعى اڭعارىنىڭ قاراما-قارسى بەتكەيلەرىندەگى كەرى ەروزيالىق ارەكەت ناتيجەسىندە جاقىنداسۋىنان پايدا بولادى)؛

- تەكتونيكالىق (قاتپارلاردىڭ مايىسۋى، ياعني، ءوز ءوسى ورنىندا شوگۋىنەن نەمەسە كۇمبەزدى قاتپارلىقتىڭ جارىقتى بويلاي تومەن تۇسۋىنەن پايدا بولعان)؛

- ىقتىق (قاردىڭ ءبىر-بىرىمەن قوسىلۋى جانە ودان ءارى تاپتالۋى ناتيجەسىندە پايدا بولعان) بولىپ بولىنەدى.

تابانى تارلاۋ اسۋلاردان جاياۋ ادام نەمەسە سالت اتتى ادام وتەدى. كەڭ، تابانى جالپاق اسۋلار ارقىلى اۆتوكولىك وتە الادى. قازاقستانداعى بەلگىلى تاۋ اسۋلارىن اتاپ وتەيىك، ولار:

اباي (ىلە الاتاۋى)، اقسۋ (كۇنگەي الاتاۋ)، التىنەمەل (جەتىسۋ الاتاۋى)، ارقارلى (ايگۇل تاۋىندا)، كۇيىك (قاراتاۋ جوتاسى)، قورداي (شۋ، ىلە تاۋلارىندا)، كۇرمەتى (كۇنگەي الاتاۋى) ت.ب.

ال ەندى الەمگە ايگىلى اسۋلارعا جەكە توقتالىپ كورەلىك...

قورداي اسۋى

قورداي اسۋى شۋ-ىلە تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى كىندىكتاس جانە جەتىجول جوتالارى ارالىعىندا ورنالاسقان. ول جامبىل وبلىسى قورداي اۋدانىندا، مۇزبەل اۋىلىنان 12 شاقىرىم جەردە جاتىر. اسۋ تەڭىز دەڭگەيىنەن 1233 مەتر بيىكتىكتە (اسۋدىڭ شوقتىعى) جاتىر. مۇندا قىستا سولتۇستىك-شىعىستان قورداي جەلىنىڭ اسەرىنەن بۇرقاسىن بوراپ، اسۋدان اۆتوكولىكتەردىڭ وتۋىنە قولايسىز جاعداي تۋىندايدى.

باسقان اسۋى

باسقان اسۋى جەتىسۋ (جوڭعار) الاتاۋىندا ورنالاسقان. بۇل اسۋدى كەيدە قارا ۇڭگىر دەپ تە اتايدى. ول قازاقستان مەن قىتاي شەكاراسىندا تەڭىز دەڭگەيىنەن 3801 مەتر بيىكتىكتە جاتىر. اسۋدا جىل بويى مۇز بەن قار جاتادى. سولتۇستىك بەتكەيىنەن باسقان وزەنى، وڭتۇستىك بەتكەيىنەن (قىتاي اۋماعىندا) قارا ۇڭگىر وزەنى باستاۋ الادى. اسۋدان مامىر-قاراشا ايلارىندا سالت اتپەن وتۋگە بولادى.

ەسەكتارتقان اسۋى

ەسەكتارتقان اسۋى الماتى وبلىسىنىڭ رايىمبەك اۋدانىندا جاتىر. ول كەتپەن (ۇزىنقارا) جوتاسىنىڭ وڭتۇستىك-باتىس سىلەمى قاراتاۋدان ورىن تەپكەن. تەڭىز دەڭگەيىنەن 2500 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. جاز ايلارىندا اسۋدا قار بولمايدى.

ونىڭ وڭتۇستىك بەتكەيى جالاڭاش، تەرەڭ جىرالارمەن تىلىمدەلگەن. سولتۇستىك بەتكەيىندە قىلقان جاپىراقتى ورمان وسكەن. جەرگىلىكتى حالىق ەسەكتارتقان اسۋىن ەرتەدەن-اق پايدالاعان ەكەن. اسۋ تەكەس وزەنىنىڭ اڭعارىنىڭ جوعارى جاعىنان تاۋارالىق كەگەن اڭعارىنا، ودان ءارى ىلە اڭعارىنا وتەتىن توتە جول سانالادى.

ءجۇزاسۋ اسۋى

ءجۇزاسۋ اسۋى جەتىسۋ (جوڭعار) الاتاۋىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندەگى ماتاي جانە شولاقتاۋ تاۋلارى ارالىعىندا ورنالاسقان. ول تەڭىز دەڭگەيىنەن 1714 م بيىكتىكتە جاتىر. الاسا اسۋلار قاتارىنا جاتادى. اسۋ ارقىلى وتەتىن جول سولتۇستىگىندە قويانكوز اۋىلىنان باستالىپ، ماتاي تاۋىنىڭ شىعىسىنداعى قاراقاسقا وزەنىنىڭ باس جاعىنا قاراي وتەدى. ودان ءارى ىلە وزەنىنىڭ اڭعارىنا شىعادى.

ماقپال (ماقبەل) اسۋى

ماقپال اسۋى تالاس الاتاۋىندا (جامبىل وبلىسىنىڭ ت.رىسقۇلوۆ اۋدانى) مەن قىرعىزستان شەكاراسىندا ورنالاسقان. تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى - 3006 مەتر. اسۋدىڭ سولتۇستىك ەتەگىنەن ماقبەل وزەنى باستاۋ الادى. وزەندى بويلاي وڭتۇستىك بەتكەيىندەگى تالاس وزەنىنىڭ باستاۋىنا قاراي سوقپاق جول وتەدى. ءساۋىر قىركۇيەك ايلارىندا عانا سالت اتتى ادام وتەدى.

حابارلاسۋ اسۋى

حابارلاسۋ اسۋى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تارباعاتاي جانە ءۇرجار اۋداندارى جەرىندە ورنالاسقان. تارباعاتاي جوتاسىنىڭ شىعىس بولىگىندە، تەڭىز دەڭگەيىنەن 2370 مەتر بيىكتىكتە جاتىر. جوتانىڭ وڭتۇستىك بەتكەيىندەگى اقشوقى اۋىلىنان شىققان سوقپاق جول قاراقيتات وزەنىنەن باستالىپ، سولتۇستىك بەتكەيىندەگى تومار اۋىلىنا دەيىن جەتەدى.

اباي اسۋى

اباي اسۋى ىلە الاتاۋىنداعى ازۋتاس جولىنان وتەدى. ونىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى - 3650 مەتر. بۇل اسۋ كىشى الماتى شاتقالىنىڭ ورتالىق بولىگىن بوگدانوۆيچ مۇزدىعىمەن جالعاستىرادى. اسۋ جولى مەدەۋ شاتقالىنان باستالىپ، «تۇيىق سۋ قاقپاسى» ستانسىسىنا دەيىن اۆتوموبيل جولى، ودان ءارى شايتان شاتقالى ارقىلى وتەتىن جاياۋ جول ارقىلى وتەدى. جىلدىڭ باسىم بولىگىندە قار جاتادى.

التىنەمەل اسۋى

التىنەمەل اسۋى التىنەمەل جوتاسى مەن ماتاي تاۋى ارالىعىندا، تەڭىز دەڭگەيىنەن 1711 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. كونە تاۋ جىنىستارىنان تۇزىلگەن اسۋدىڭ جەر قىرتىسى قيىرشىق تاسى كەلگەن. ونىڭ بەتىن قىزعىلت قوڭىر جانە قارا توپىراق باسقان. بيىكتىگى ورتاشا اسۋلارعا جاتادى. سوندىقتان جەر بەدەرى بۇتا ارالاس بوزدى، بەتەگەلى، شالعىندى بولىپ كەلەدى.

قىس ايلارىندا قار جاتىپ، سۋىق بولعانىمەن، اسۋ وتە قولايلى. ش. ءۋاليحانوۆ 1858 - جىلى قاشقارياعا ساپارىندا وسى اسۋ ارقىلى قۇرامىندا 43 ادام، 101 تۇيە، 65 سالت جانە تيەگەن اتى بار كەرۋەنمەن وتكەن. اسۋدىڭ سولتۇستىك باتىسىندا قوعالى تاۋ ارالىق ويىسىنان وڭتۇستىك-شىعىستاعى قوڭىر ولەڭ تاۋارالىق ويىسىنا قاراي الماتى - سارى وزەك - جاركەنت اۆتوموبيل جولى وتەدى.

الماتى اسۋى

الماتى اسۋى الماتى قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان، ىلە الاتاۋىندا، 3559 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. ول ۇلكەن الماتى وزەنىنىڭ باستاۋى مەن وڭتۇستىگىندە شوڭ-كەمىن (قىرعىزستان جەرىندە) وزەنىنىڭ وڭ سالاسى - الماتى وزەنىنىڭ باستالۋ ارالىعىن دا قوسىپ جاتىر. جول 1850 مەتر بيىكتىكتەن وتەدى. اسۋ ورماندى بەلدەممەن، ال ەڭ جوعارعى شەگىندە الپىلىك شالعىندى جازىقپەن ۇلاسادى. وڭتۇستىگىندە شىڭدارىن قار مەن مۇز باسقان كۇنگەي الاتاۋ ورنالاسقان.

امانجول اسۋى

امانجول اسۋى ىلە الاتاۋىنىڭ سولتۇستىگىندەگى كىشى تۇرگەن وزەنىنىڭ جوعارى اعىسىندا ورنالاسقان. تەڭىز دەڭگەيىنەن 3115 مەتر بيىكتىكتە جاتىر. كىشى تۇرگەننىڭ جوعارى اعىسىندا امانجول وزەنى اڭعارى مەن اسى جايلاۋىنان باسىپ وتەدى. اسۋ ماڭىنان شىلىك وزەنىنىڭ سالالارى - امانجول جانە جىڭىشكە وزەندەرى اعىپ جاتىر.

ماتەريالدى دايىنداۋ بارىسىندا «سەن بىلەسىڭ بە؟» كىتابى پايدالانىلدى.

دايىنداعان: ايگەرىم سماتۋللايەۆا

massaget.kz