قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قۇقىقتىق ءداستۇرى: شىڭعىس حاننان بۇگىنگى كونستيتۋتسياعا دەيىن
استانا. KAZINFORM - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى - مەملەكەتىمىزدىڭ ەڭ جوعارى زاڭدىق كۇشى بار نەگىزگى قۇجاتى. بيىل اتا زاڭىمىزعا 30 جىل تولىپ وتىر.
الايدا قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى تەك تاۋەلسىزدىك داۋىرىنەن باستاۋ المايدى. ونىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ەرتە داۋىردەگى ادەت- عۇرىپ زاڭدارى، شىڭعىس حاننىڭ «ۇلى جاساق» ەرەجەلەرى، قازاق حاندارىنىڭ «قاسقا جولى»، «ەسكى جولى»، «جەتى جارعىسى» - بارلىعى قازىرگى كونستيتۋتسياعا دەيىنگى قۇقىقتىق ويدىڭ دامۋ ساتىلارى. قازاقپارات ءتىلشىسى ماقالادا قازاق دالاسىنداعى قۇقىقتىق داستۇرلەر ەۆوليۋتسياسىن ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ قاراستىرادى.
ادەت- عۇرىپ قۇقىقتارىنىڭ باستاۋلارى
قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ تاريحى - ەلدىڭ ساياسي- قۇقىقتىق دامۋىنىڭ ايناسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە حالىقتىڭ ەركىندىككە، ادىلەتتىلىككە، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا دەگەن عاسىرلار بويعى ارمان- مۇراتىنىڭ كورىنىسى. كونستيتۋتسيا ءار كەزەڭدە قوعامنىڭ ساياسي قۇرىلىمىن، مەملەكەتتىك بيلىكتى، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ايقىندايتىن نەگىزگى قۇجات بولىپ كەلدى.
قازاق دالاسىنداعى قۇقىقتىق ءداستۇردىڭ تامىرى تەرەڭدە. ول ەجەلگى رۋلىق- تايپالىق داستۇرلەردەن باستاۋ الىپ، حاندىق ءداۋىردىڭ زاڭدارىمەن جالعاسىپ، كەڭەستىك كەزەڭنىڭ كونستيتۋتسيالىق تاجىريبەسىنە ۇلاسىپ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇگىنگى كونستيتۋتسياسىنا جەتتى. وسى تاريحي جولدى زەردەلەۋ - مەملەكەتتىلىكتىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاقتىڭ قۇقىقتىق جۇيەسى ەجەلگى قاۋىمدىق داستۇرلەردەن باستاۋ العان. رۋ مەن تايپا اراسىنداعى ءتارتىپ قاعيدالارى اۋىزشا ساقتالىپ، داۋ- دامايدى شەشۋدىڭ باستى تەتىگى بولدى. بۇل قۇقىق جازباشا بولماسا دا، مورالدىق ءارى قوعامدىق نورمالاردى قالىپتاستىرىپ، ۇرپاقتان- ۇرپاققا جەتتى. بيلەر مەن اقساقالدار ادىلدىك پەن دانالىققا سۇيەنە وتىرىپ، قوعامدا بەيبىتشىلىك ورناتۋعا كۇش سالدى. ادەت قۇقىعى تەك زاڭ نورماسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تاربيەلىك قۇرال رولىن اتقاردى.
بەلگىلى تاريحشى جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاق ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنا قاتىستى اڭىز- جىرلاردان كونە ءداۋىردىڭ ەلەسى اڭعارىلادى. وندا باتىر جاۋىنگەرلەردىڭ ەلدىك جولىنداعى ۇمتىلىسى مەن كونە كوشباسشىلاردىڭ بەينەسى كورىنىس تابادى. «كەيبىر ەرەجەلەر ءبىزدى «الاشا حان ءداۋىرى» اتالاتىن تاريحي ەرتە كەزەڭگە باستايدى»، - دەيدى عالىم.
ول الاش ءداۋىرىن قازاق تاريحىنداعى العاشقى ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى دەپ باعالايدى. تايپالار ءوزارا كەلىسىمگە كەلىپ، ورتاق بيلىك پەن ەرەجەلەر ورناتقان. «باتا قىلىسۋ» مەن «ءسوز» داستۇرلەرى بيلىكتىڭ ورنىققانىن كورسەتتى. تاريحشىنىڭ پىكىرىنشە، قازاق حاندىعى دۇنيەگە كەلگەن شاقتا ءبىر بولىگى التىن وردادان، ءبىر بولىگى شاعاتاي ۇلىسىنان بولىنگەن رۋلار مەن تايپالار جاڭا مەملەكەتتىك بىرلىكتى قالىپتاستىردى. سول كەزەڭدە تاڭبالى جاردا تۋ كوتەرىلىپ، رۋلار تاڭباسىن سالدى. «الاش» ۇرانى توڭىرەگىنە توپتاسقان جۇرت كوشپەلى ءومىردىڭ قاتاڭ تالابىنا بەيىمدەلگەن زاڭدىلىقتاردى قابىلدادى. «الاش ۇرانىنا قوسىلماعاندى اكەڭ بولسا دا ۇرىپ جىعۋ كەرەك» دەگەن ەرەجە - ورتاق ءتارتىپ پەن ساياسي تۇتاستىقتىڭ باستى قاعيداسى بولعان.
- بۇل زاڭدىلىقتار تەك قازاق داۋىرىنە ءتان ەمەس، ول ەجەلگى ساقتار مەن عۇنداردان، تۇركىلەردەن جالعاسقان دالا ەرەجەلەرىنىڭ جالعاسى ەدى. كەيىنىرەك بۇل قاعيدالار شىڭعىس حاننىڭ «ۇلى جاساق» زاڭدارىندا جۇيەلەندى. «جاساق» دالا بيلىگىنىڭ قاتاڭ ءتارتىبىن ورناتىپ، رۋلار اراسىنداعى قاتىناستى، اسكەري مىندەت پەن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى انىقتاپ بەردى، - دەيدى ول.
مىنە، وسىنداي تاريحي ساباقتاستىق قازاق حاندىعى قۇرىلعان تۇستا قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولىنا» نەگىز بولدى. سوندىقتان «قاسقا جول» قازاقتىڭ العاش جۇيەلەنگەن زاڭ جۇيەسى بولعانىمەن، ونىڭ ارعى تامىرى الاش ءداۋىرى مەن شىڭعىس حاننىڭ «جاساق زاڭدارىنان» باستاۋ الادى. شەجىرەدەگى مايقى بي، قوتان، قوسام، قوبان سياقتى تۇلعالار، سونداي-اق «اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن ەل بولۋدى ويلاڭدار»، «حان ءادىل بولسا، قاراشاسى تاباندى بولسا، قارا جەردەن كەمە جۇرگىزەدى» دەگەن ناقىلدار العاشقى حاوس داۋىرىنەن مەملەكەت بيلىگى مەن قۇقىقتىق تۇسىنىكتىڭ ورنىققانىن دالەلدەيدى.
شىڭعىس حاننىڭ «جاساق» زاڭى
XIII عاسىردا شىڭعىس حان قۇرعان «جاساق» زاڭى كوشپەلى قوعام ءۇشىن العاشقى جازباشا قۇقىقتىق جۇيەلەردىڭ ءبىرى بولدى. ول تەك موڭعولدارعا عانا ەمەس، كەيىن قازاق دالاسىنا دا ىقپال ەتتى. «جاساق» بويىنشا اسكەر وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق جانە تۇمەندىككە ءبولىندى، ءتارتىپ قاتاڭ ساقتالدى. قاشقىندار مەن ساتقىندارعا ەڭ اۋىر جازا قولدانىلدى. مەملەكەت باسقارۋدا حانعا تولىق باعىنۋ مىندەتتەلدى، ءتارتىپ بۇزعاندارعا ءولىم جازاسىنا دەيىن كەسىم شىعارىلدى. قوعامدا ۇرلىق، كىسى ءولتىرۋ نەمەسە وپاسىزدىققا قاتاڭ جازا بەرىلدى. سونىمەن بىرگە، ءار حالىق ءوز ءدىنىن ەرىكتى ۇستانۋعا قۇقىلى بولدى.
مەديەۆيست تاريحشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ «جاساق» تۋرالى بىلاي دەيدى: «بۇل ءارتۇرلى قۇقىق بۇزۋشىلىقتار مەن جاعدايلارعا قاتىستى شەشىمدەردىڭ جيناعى. ەگەر بىرەۋ بەلگىلى ارەكەت جاساسا، وعان سايكەس جازا قولدانىلدى. ءبىر جاعىنان قولدانىلاتىن قۇقىق بولسا، ەكىنشى جاعىنان بەلگىلى جاعدايلاردا پرەتسەدەنت بولىپ، تولىق بەكىتىلگەن نورماعا اينالدى».
تاريحشى اسىلجان بيجانوۆتىڭ پىكىرىنشە، بۇل زاڭدار قازاق حاندارىنىڭ قۇقىقتىق ءداستۇرىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولدى: «جەرگىلىكتى حان- سۇلتاندار «ۇلى جاساقتى» بەلگىلى دارەجەدە قۇقىقتىق باعدار رەتىندە قابىلدادى. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە قاتال ءارى ءامىرشىل سيپاتى قازاق قوعامىنىڭ ءداستۇرلى قۇقىقتىق ساناسىنا تولىق سايكەس كەلمەي قالدى. سوندىقتان كەيىن قازاق زاڭدارى قازاقى بولمىسقا بەيىمدەلدى».
ال جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ پىكىرىنشە: «قازاق حاندىعى دۇنيەگە كەلگەن ۋاقىتتا ءبىر بولىگىمىز التىن وردادان، ءبىر بولىگىمىز شاعاتاي ۇلىسىنان ءبولىنىپ شىقتىق. تاڭبالى جاردا تۋ كوتەرىلىپ، ءار رۋدىڭ تاڭباسى بەلگىلەندى. بەس جۇزدەن اسا جاۋىنگەر رۋ جاڭا مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا كىردى. ال قالعان رۋ- تايپالار الاش ۇرانى استىنا بىرىكتى».
عالىم قازاقتىڭ العاشقى قۇقىقتىق ەرەجەلەرى شىڭعىس حاننىڭ «جاساق» زاڭدارىنىڭ، سونداي-اق كونە تۇركى، عۇن، ساق داۋىرىندەگى ءداستۇرلى قۇقىقتىق نورمالاردىڭ جالعاسى بولعانىن ايتادى. «جاساق» ءامىرشىنىڭ بيلىگىن كۇشەيتىپ قانا قويماي، قوعامدى ورتاق تارتىپكە باعىندىرۋعا ۇيرەتتى. كەيىنگى قازاق بيلەۋشىلەرى وسى تاجىريبەدەن ساباق الىپ، ءداستۇرلى قۇقىقتىق نورمالاردى جەتىلدىردى. ءسويتىپ، قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزەڭدەگى قۇقىقتىق جانە ساياسي ىرگەتاس كونە داۋىرلەردىڭ زاڭدارى مەن شىڭعىس حاننىڭ ەرەجەلەرىنەن ءنار الدى. بۇل داستۇرلەر كەيىن ۇلتتىق سيپاتقا يە بولىپ، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «جەتى جارعى» سياقتى قازاقتىڭ ءتول قۇقىقتىق جۇيەسىنە ۇلاستى.
قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولى»
XVI عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعى نىعايىپ، ەلدىڭ اۋماعى مەن ىقپالى كەڭەيدى. وسى كەزەڭدە قاسىم حان حالىقتىڭ تۇرمىسىن رەتتەپ، مەملەكەتتىڭ بىرلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن قۇقىقتىق نورمالاردى جۇيەلەپ، تاريحتا «قاسقا جول» دەگەن اتپەن قالعان زاڭدار جيناعىن جاساقتادى. بۇل زاڭ بەس نەگىزگى باعىتتى قامتىدى. ادىلدىگىمەن تانىلعاندىقتان، حالىق اراسىندا ونى «قاسقا جول» دەپ اتادى. وسىلايشا، قاسىم حاننىڭ زاڭدارى قازاقتىڭ العاشقى جۇيەلەنگەن قۇقىقتىق نورمالارىنىڭ ءبىرى بولدى.
- قاسىم حان زامانىندا قازاق ەلىنىڭ حان ورداسىن ەۋرازيا كوشپەلىلەرىنىڭ ەجەلگى ساياسي- ەتنيكالىق ورتالىعى - ۇلىتاۋعا كوشىرىپ، الاشا حان اتىن جاڭعىرتتى. قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىنىڭ مىقتى ىرگەتاسى وسى تۇستا قالانىپ، قازاق قاۋىمىنا بىرىككەن سان الۋان تايپالاردىڭ باسىن قوسقان ورتالىق ۇلىتاۋدا قاسىم حان بيىك كۇمبەز ورناتتى. سوندىقتان «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» تەك قۇقىقتىق نورمالار جيناعى عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ەل بولىپ، جۇرت بولىپ بىرىگۋ جولىن كورسەتكەن كۇرەس جولى بولدى، - دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.
اسىلجان بيجانوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قۇقىقتىق دامۋىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولى»، ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى» جانە تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىن» جەكە-جەكە ەمەس، ءبىرتۇتاس ەۆوليۋتسيالىق جۇيە رەتىندە قاراستىرعان ءجون.
- ەل اۋزىنداعى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى - ادىلدىك جولى» دەگەن ءسوز بەكەر ەمەس. بۇل زاڭ رۋلار مەن تايپالاردىڭ قۇقىقتىق بىرلىگىن قامتاماسىز ەتتى، ەل ىشىندەگى داۋلاردى شەشۋدىڭ ورتاق ۇلگىسىن ۇسىندى. قىلمىس پەن جازا، جەسىر داۋى، جەر داۋى، سالىق سالۋ جانە اسكەري مىندەت سەكىلدى نەگىزگى ماسەلەلەردى رەتتەدى، - دەيدى ول.
ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى»
XVII عاسىردىڭ باسىندا بيلىك ەتكەن ەسىم حان ەل ىشىندەگى الاۋىزدىق پەن جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى تۇرۋ كەزەڭىندە «ەسكى جولدى» ەنگىزدى. ول قاسىم حان داۋىرىندەگى زاڭداردى نەگىزگە الا وتىرىپ، جاڭا تالاپتارعا بەيىمدەدى. «ەسكى جول» ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا، اسكەري تارتىپكە باسىمدىق بەرۋگە باعىتتالدى. اسكەردىڭ مىندەتتەرى مەن ساتقىندارعا بەرىلەتىن جازالار ناقتى انىقتالدى. بۇل زاڭ مەملەكەتتىڭ ىشكى ءتارتىبىن كۇشەيتىپ، سىرتقى ءقاۋىپ- قاتەرگە توتەپ بەرۋگە مۇمكىندىك بەردى.
جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ پىكىرىنشە، ەسىم حان وسى قيىن كەزەڭدە بيلىكتى ورنىقتىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى ساياسي شەشىمدەر قابىلدادى:
- «تۇرسىنمەن سوعىسىپ، قاتاسىن قىرىپ، حان تۇرسىندى ءولتىرۋ» سياقتى ارەكەتتەر دە سول بيلىك ءۇشىن جاسالعان شارالار ەدى. بيلىكتى كۇشەيتۋدىڭ ەكىنشى جولى - مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن بەكىتۋ بولدى. ەسىم حان ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنا قاتال ەرەجەلەر ەنگىزىپ، بەيتاراپ ەرەجەلەردى ازايتتى. سول ارقىلى ەل ىشىندەگى ءتارتىپ كۇشەيىپ، ورتالىق بيلىك نىعايدى. ەسكى جول زاڭدارى ەلدىڭ ىشكى بىرلىگىن نىعايتۋعا، رۋلار اراسىنداعى ءتارتىپتى بەكىتۋگە جانە سىرتقى قاۋىپتەرگە توتەپ بەرۋگە باعىتتالعان ەدى. اسكەري مىندەتتەر مەن ساتقىندىققا بەرىلەتىن جازالار قاتاڭ بەلگىلەندى. سونىمەن بىرگە، تۋىستىق قارىم- قاتىناس، رۋارالىق بايلانىس، الەۋمەتتىك ءومىر مەن ساياسات تا زاڭ ارقىلى جۇيەلەندى، - دەدى ول.
عالىم بۇل زاڭداردى كوشپەلى ومىردەگى باستى ءتارتىپ پەن مىندەتتەردى ايقىندايتىن جۇيە رەتىندە سيپاتتايدى. وسىلايشا، «ەسكى جول» - ەسىم حاننىڭ بيلىگىن كۇشەيتەتىن، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتايتىن جانە قازاق قوعامىنداعى قۇقىقتىق ءتارتىپتى نىعايتاتىن ماڭىزدى زاڭدار جۇيەسى بولدى.
تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى»
XVII عاسىردىڭ سوڭى مەن XVIII عاسىردىڭ باسىندا بيلىك قۇرعان تاۋكە حان قازاق قوعامىندا قۇقىقتىق جۇيەنى جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى. ول بيلەر كەڭەسىمەن بىرگە ءداستۇرلى قۇقىق نورمالارىن جيناقتاپ، «جەتى جارعى» دەگەن اتپەن بەلگىلى زاڭدار جيىنتىعىن بەكىتتى. «جەتى جارعىنىڭ» باستى باپتارى جەر داۋى، جەسىر داۋى، قۇن داۋى، ۇرلىق، كىسى ءولتىرۋ جانە ولارعا بەرىلەتىن جازالار، اسكەري مىندەتكەرلىك، قوعامدىق ءتارتىپ پەن ادەت-عۇرىپ نورمالارى، ەل باسقارۋ تەتىكتەرىن قامتىدى. بۇل زاڭدار قازاق قوعامىنىڭ ىشكى بىرلىگىن نىعايتىپ، ادىلدىكتى قامتاماسىز ەتتى.
اسىلجان بيجانوۆ اتاپ وتكەندەي، «تاۋكە حان بۇل زاڭداردى تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەرمەن بىرگە ازىرلەگەن. ول ەلدىڭ ىشكى بىرلىگىن ساقتاپ، قۇقىقتىق ءتارتىپ ورناتۋعا ۇمتىلدى. الدىڭعى ەكى زاڭدى جۇيەلەپ، ناقتى جازباشا تۇردە بەكىتتى. جازالاۋ مەن قۇن تولەۋ، جەر داۋى، جەسىر داۋى، رۋارالىق جانجال، ۇرلىق پەن زورلىق سەكىلدى ماسەلەلەرگە ناقتى باپتار ەنگىزىلدى. بۇل زاڭدار ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بويى قازاق قوعامىنداعى نەگىزگى قۇقىقتىق قۇرال بولىپ قولدانىلدى».
ول ءوز سوزىندە وسى ءۇش قۇقىقتىق جۇيە - قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قۇقىقتىق ىرگەتاسىن قالاعان، ۇلتتىق قۇقىقتىق وي- سانانى قالىپتاستىرعان جانە قوعامدىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتكەن ماڭىزدى تەتىكتەر ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. بيجانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ولار بۇگىنگى كونستيتۋتسياداعى زاڭ ۇستەمدىگى، ادىلدىك پەن قوعامدىق كەلىسىم پرينتسيپتەرىنىڭ تاريحي باستاۋى ىسپەتتى.
جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» قازاق قوعامىنداعى قۇقىقتىق جۇيەنى تولىق سيپاتتايتىن قۇرال بولعان.
- زاڭدار تەك ادامنىڭ ءار قادامىن ەرەجەگە سالۋ ءۇشىن ەمەس، كوشپەلى ءومىردىڭ باستى مىندەتتەرى مەن قوعامداعى ءتارتىپتى ايقىنداۋ ءۇشىن جاسالعان. «جەتى جارعى» رۋارالىق جانە جەكە ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى، تۋىستىق شارۋاشىلىقتى، الەۋمەتتىك ءومىر مەن ساياساتتى جۇيەلەۋگە مۇمكىندىك بەردى. ياعني، ونىڭ باستى قىزمەتى - قازاق قوعامىنىڭ كوشپەلى ومىرىندەگى نەگىزگى ءتارتىپ پەن مىندەتتەردى رەتتەۋ، - دەيدى تاريحشى
بيلەر ينستيتۋتى دا قۇقىقتىق جۇيەدە شەشۋشى ءرول اتقاردى. تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي سياقتى دالا دانالارى تەك زاڭدى قولدانۋشى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قوعامدى تاربيەلەۋشى، ەلدى بىرىكتىرۋشى تۇلعا بولدى. ولاردىڭ شەشىمدەرى ادىلدىگىمەن ەرەكشەلەنىپ، حالىق تاراپىنان تولىق مويىندالدى.
قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى زاڭدار جۇيەسى - قازاق قوعامىنداعى دەموكراتيالىق داستۇرلەردىڭ باستاۋى. مۇندا بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى قاتىناس «كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» قاعيداسىمەن ءجۇردى. ياعني قۇقىقتىق نورمالار بيلىك تاراپىنان ءبىرجاقتى بەكىتىلىپ قانا قويماي، حالىقتىڭ دا قاتىسۋىمەن قالىپتاستى. بۇل ءداستۇر كەيىنگى كەزەڭدەردەگى قۇقىقتىق جۇيەنىڭ دامۋىنا بەرىك نەگىز بولدى.
جاقسىلىق ءسابيتوۆ بيلەر ينستيتۋتى تۋرالى وسىنداي پىكىر ايتتى. «بي ينستيتۋتىنا كەلسەك، مەنىڭ جەكە زەرتتەۋشىلىك پىكىرىم بويىنشا، تاۋكە حان بيلىككە تالاسقان وزگە سۇلتانداردىڭ ىقپالىن السىرەتۋ ءۇشىن بيلەردى كوتەرمەلەدى. وسى تۇرعىدا تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي ءۇش ءجۇزدىڭ وكىلدەرى رەتىندە حاندىق بيلىكپەن تىعىز بايلانىستا بولدى ءارى تاۋكە حاننىڭ بيلىگىن كۇشەيتتى».
كەڭەستىك داۋىردەگى كونستيتۋتسيالىق تاجىريبە
1937 -جىلعى قازاق ك س ر كونستيتۋتسياسى قازاقستانداعى قۇقىقتىق جۇيەدە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. بۇل كونستيتۋتسيا قازاق ك س ر- ءىن كسرو قۇرامىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكا رەتىندە جاريالادى. ەگەمەندىك فورمالدى تۇردە كورسەتىلگەنىمەن، شىن مانىندە بارلىق ماڭىزدى شەشىمدەر ماسكەۋدە قابىلداندى. كونستيتۋتسيادا حالىق بيلىگى كەڭەستەر ارقىلى جۇزەگە اسادى دەپ كورسەتىلگەنىمەن، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى قاعاز جۇزىندە عانا بەرىلدى. شىنايى ومىردە ولار توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولدى. 1937 -جىلى 26 -ناۋرىزدا كەڭەستەردىڭ جالپى قازاق سەزىندە ءدال وسى كونستيتۋتسيا قابىلداندى. قۇجات 11 تاراۋدان جانە 125 باپتان تۇردى.
ال 1978 -جىلعى قازاق ك س ر كونستيتۋتسياسى كەڭەستىك داۋىردەگى «جەتىلگەن سوتسياليزمنىڭ» نەگىزگى زاڭى رەتىندە قابىلداندى. وندا سوتسياليستىك مەنشىك ۇستەمدىگى، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جەتەكشى رولى، ەڭبەك ەتۋ جانە ءبىلىم الۋ قۇقىقتارى ناقتى كورسەتىلدى. الايدا دەموكراتيالىق پرينتسيپتەر دەكلاراتيۆتى سيپاتتا قالدى: حالىق ءوز ەركىن شەشىمىن قابىلداۋ مۇمكىندىگىنەن شەتتەتىلگەن ەدى.
بۇل ەكى كونستيتۋتسيا ارقىلى كەڭەستىك كەزەڭدەگى قۇقىقتىق جۇيەنىڭ فورمالدى بولعانىن كورەمىز جانە شىنايى ومىرمەن اراسىنداعى الشاقتىق كورىنىس تاپتى.
تاۋەلسىز قازاقستان كونستيتۋتسيالارى
تاۋەلسىزدىك جاريالانعاننان كەيىن 1993 -جىلى قازاقستان ءوزىنىڭ العاشقى دەربەس كونستيتۋتسياسىن قابىلدادى. بۇل قۇجات ەلدىڭ قۇقىقتىق ىرگەتاسىن قالىپتاستىرىپ، قازاقستاندى تاۋەلسىز، دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندە جاريالادى. الايدا بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تەڭگەرىم ءالسىز بولدى: پارلامەنت پەن پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىكتەرى ناقتى بولىنبەگەندىكتەن، ساياسي تۇراقسىزدىق ورىن الدى. 1993 -جىلعى كونستيتۋتسيا تولىق كولەمدە ىسكە اسىپ، تۇراقتى قۇقىقتىق نەگىزگە اينالا العان جوق، ول كەزەڭدەگى ساياسي داعدارىستار مەن بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تەڭگەرىمسىزدىككە بايلانىستى بولدى.
1995 -جىلى 30- تامىزدا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدانعان جاڭا كونستيتۋتسيا بۇگىنگە دەيىن قازاقستاننىڭ نەگىزگى زاڭى بولىپ سانالادى. ول قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاپ، ساياسي جۇيەنى تۇراقتاندىردى جانە نارىقتىق ەكونوميكاعا وتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
سودان بەرى كونستيتۋتسياعا بىرنەشە رەت وزگەرىستەر ەنگىزىلدى: 1998، 2007، 2011، 2017، 2019 جانە 2022 -جىلدارى. 2022 -جىلعى رەفەرەندۋمدا سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋدان پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا ءوتۋ، بيلىكتى قايتا ءبولۋ جانە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن قاتىسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ باعىتىنداعى ماڭىزدى رەفورمالار قابىلداندى.
قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ تاريحى - ءداستۇرلى قۇقىقتىق جۇيەدەن باستاپ، كەڭەستىك كەزەڭنىڭ تاجىريبەسىن وتكەرىپ، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ اتا زاڭىنا ۇلاسقان ۇزاق ءارى كۇردەلى جول. ءار كەزەڭ وزەكتى قۇقىقتىق، ساياسي جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعان، ال قازىرگى كونستيتۋتسيا ەلدىڭ دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق مەملەكەت رەتىندە دامۋىنا سەنىمدى نەگىز قالايدى.
ۆەنەرا جولامان قىزى
