قازاق-جوڭعار سوعىسى نە سەبەپتى بىرنەشە عاسىرعا سوزىلدى
الماتى. KAZINFORM - قازاق- جوڭعار سوعىستارى شامامەن ەكى عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. بۇل تەك ەكى كورشىلەس حالىقتىڭ باقتالاستىعى ەمەس، ايماقتاعى گەوساياسي تەپە- تەڭدىكتى وزگەرتكەن، قازاق مەملەكەتتىلىگىنە اۋىر سىناق بولعان كەزەڭ ەدى. تاريحتىڭ وسى كۇردەلى تۇستارىن ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى بەرەكەت كارىبايەۆ ءتۇسىندىرىپ بەردى.
قاقتىعىستاردىڭ تۇپكى سەبەبى قايدا جاتىر؟
پروفەسسوردىڭ ايتۋىنشا، قازاقتار مەن ويراتتار اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ تاريحى جوڭعار حاندىعى قۇرىلعاننان الدەقايدا بۇرىن باستالعان.
— قازاق حاندىعى 1465 -جىلى قۇرىلسا، جوڭعار حاندىعى ەكى عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتان كەيىن، 1635 -جىلى پايدا بولدى. ءبىراق ويراتتار مەن قازاق تايپالارى اراسىنداعى قاقتىعىستار ودان دا ەرتە باستالعان. ويراتتار موعولستانعا دا، جەتىسۋ تايپالارىنا دا، ءابىلقايىر حاندىعىنا دا ءجيى توناۋشىلىق سيپاتتاعى جورىقتار جاساعان، — دەيدى كارىبايەۆ.
تاريحشىنىڭ سوزىنشە، ويراتتار وزدەرىنە قاجەتتى ءونىمدى تۇراقتى وندىرمەگەندىكتەن، مۇنى ساۋدامەن نە سوعىسپەن الاتىن.
جوڭعار حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى جانە جاڭگىردىڭ تۇتقىندالۋى
1635 -جىلى جوڭعار حاندىعى قۇرىلعان العاشقى جىلى- اق قازاق جەرىنە جورىق جاسايدى. وسى سوعىستا بولاشاق حان — جاڭگىر سۇلتان تۇتقىنعا ءتۇستى.
پروفەسسوردىڭ ايتۋىنشا، بۇل — قازاق- جوڭعار قاتىناسىنداعى ەڭ ەرەكشە ەپيزودتاردىڭ ءبىرى.
— جوڭعارلارداعى ورىنداۋشى بيلىك — قونتايشىدا بولسا، زاڭ شىعاراتىن ورگاندى «چۋلعان» نەمەسە «چۋۋلگان» دەپ اتاعان. ونىڭ ءتوراعاسى بولعان كۋندۋلەن تايشى — وتە پاراساتتى، ستراتەگيالىق ويلايتىن تۇلعا، — دەيدى ول.
ءدال وسى كۋندۋلەن جاڭگىردى ءوز ورداسىندا ۇستاپ، كەيىن وعان قىزىن ۇزاتىپ، قۇرمەتپەن شىعارىپ سالادى. عالىمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وسى نەكەدەن قازاقتىڭ بولاشاق حانى تاۋكە دۇنيەگە كەلگەن.
— «جاڭگىردى قازاق باتىرلارى بوساتتى» دەگەن اڭىز بار، ءبىراق بۇل تۋرالى ەشبىر تاريحي دەرەك جوق، — دەيدى پروفەسسور.
پروفەسسور ەكى عاسىرلىق سوعىستى بىرنەشە كەزەڭگە بولەدى.
1635-1652 — العاشقى شايقاستار
ەكى جاق ءبىر- بىرىنە ءجيى جورىق جاساسا دا، حالىققا قاتتى زارداپ تيمەدى. 1652 -جىلى جاڭگىر حان، 1653 -جىلى باتىر قونتايشى قايتىس بولدى.
1653-1677 — جوڭعار ىشىندەگى داعدارىس
بيلىككە سەڭگە كەلدى، ءبىراق ونىڭ بيلىگىن اعالارى قابىلدامادى.
جوڭعار مەملەكەتى ىشكى داعدارىسقا ۇشىراپ، قازاققا ءىرى جورىقتار جاسالمايدى.
1677-1697 — گالداننىڭ ەكسپانسياسى
سەڭگەنى تۋعان باۋىرلارى ولتىرگەن سوڭ، گالدان بيلىكتى كۇشپەن الدى.
— گالداندى زەرتتەۋشىلەر شىڭعىسحانعا ەلىكتەگەن تۇلعا رەتىندە سيپاتتايدى. ول الدىمەن موڭعوليانى بىرىكتىرۋدى، كەيىن شىعىس تۇركىستاندى باسىپ الۋدى ماقسات ەتكەن، — دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
ونىڭ ءۇشىنشى باعىتى — جەتىسۋ مەن قازاق دالاسى بولدى.
1697 -جىلى گالدان چيڭ اسكەرىنە قارسى سوعىستا ءوزىن ءوزى ولتىرەدى.
1697-1727: سيەۆان رابدان جانە تاۋكە حاننىڭ ءداۋىرى
جوڭعارلاردىڭ جايىلىمنان قىسىلۋى قازاق جەرىنە باسقىنشىلىقتى كۇشەيتتى.
تاۋكە حاننىڭ كەزىندە سوعىستار كۇشەيىپ، ول قايتىس بولعاننان كەيىن قازاق حاندىعى التى حاندىققا ءبولىنىپ، بىتىراۋ باستالدى.
— ورتالىق بيلىك السىرەگەن كەزەڭدە جوڭعارلار 1723-1725 -جىلدارى قازاق جەرىنە شابۋىلدى ۇدەتتى. سيەۆان رابدان بۇل ايماقتا ۇلى جوڭعار يمپەرياسىن قۇرۋدى جوسپارلادى، — دەيدى تاريحشى.
وسى كەزەڭدە ۇلتتى ساقتاپ قالعان — ءابىلقايىر حاننىڭ قارسى شابۋىلى.
1740-1757: قالدان سەرەننىڭ شابۋىلدارى جانە جوڭعار مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى
قالدان سەرەن قازاقتارعا بىرنەشە ءىرى جورىق جاسادى. ونىڭ تۇسىندا ابىلاي تۇتقىنعا ءتۇستى.
1745 -جىلدان كەيىن جوڭعار مەملەكەتى ىشكى داعدارىسقا ۇشىراپ، قازاق جاساقتارى بىرتىندەپ جەردى ازات ەتە باستادى.
1757 -جىلى جوڭعار حاندىعى تولىق جويىلدى.
سودان كەيىن قازاق حاندىعى مەن قىتاي (چيڭ) يمپەرياسى اراسىندا شەكارالىق قاتىناستار قالىپتاستى.
قازاق قالاي شىدادى؟
پروفەسسوردىڭ ايتۋىنشا، بۇل سوعىستاردىڭ ەڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگى — ەكى ەلدىڭ اسكەري جۇيەسىندەگى ايىرماشىلىق.
— جوڭعارلاردا تۇراقتى اسكەر بولدى. ونى ۇستاۋ ءۇشىن قارجى قاجەت. قازاقتاردا تۇراقتى اسكەر ەمەس، تەك جاساقتار بولدى. ول جاساقتى ورتالىق بيلىك ۇيىمداستىرۋى كەرەك ەدى. ءبىراق تاۋكە حاننان كەيىن ورتالىق بيلىك السىرەدى، — دەيدى عىلىم دوكتورى.
سوندىقتان قازاق جەرىن ساقتاپ قالعان قابانباي، بوگەنباي، رايىمبەك، ناۋرىزباي، مالايسارى، قوجابەرگەن رۋ- تايپا باتىرلارى.
— قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگى، ەلدىڭ تاباندىلىعى مەن بىرلىگى قازاق حالقىن جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنەن امان الىپ شىقتى، — دەيدى تاريحشى.
اۆتور
مەيىرمان لەس
