موڭعوليا ۇلتتىق الىپبيگە قالاي كوشتى - ءتىل ساياساتى كەڭەسىنىڭ وكىلىمەن سۇحبات

استانا. KAZINFORM - موڭعوليادا 1-قاڭتاردان باستاپ «موڭعول ءتىلى تۋرالى» زاڭنىڭ ءبىر بابى كۇشىنە ەندى. بۇل - موڭعوليا ۇلتتىق ءالىپبيىن رەسمي تۇردە قولدانۋعا كوشتى دەگەن ءسوز.

Нямхүүгийн Нарангэрэл
Фото: Н. Нарангэрэлдің жеке мұрағатынан

 ىرگەمىزدەگى ەلدىڭ بۇل بەتالىسى جىلدار بويى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جوباسىن پىسىقتاپ كەلە جاتقان قازاقستان قوعامىنا دا قىزىقتى بولار دەگەن ويمەن موڭعوليا پرەزيدەنتى جانىنداعى ءتىل ساياساتى ۇلتتىق كەڭەسى رەسمي ىستەر باسقارماسىنىڭ باسشىسى، دوكتور نيامحۇۇگين نارانگەرەلمەن سۇحباتتاستىق.

- «موڭعول ءتىلى تۋرالى» زاڭنىڭ ءبىر بابى كۇشىنە ەنە باستادى. وسى تاريحي وزگەرىستى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان ءتىل ساياساتى ۇلتتىق كەڭەسى ەكەنى بەلگىلى. قۇتتى بولسىن، بۇل جايىندا قازاقستان وقىرماندارىنا تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز…

Моңғол әліпбиі
Фото: Моңғолия Президенті жанындағы Тіл саясаты ұлттық кеңесі

- كوپ راحمەت! موڭعوليا ۇلى قۇرىلتايى (پارلامەنت) 2015 -جىلدان «موڭعول ءتىلى تۋرالى» زاڭدى بەكىتتى. وسى زاڭدى 10 جىلدان استام قولدانىپ كەلەدى. بۇل زاڭنىڭ ۇلتتىق جازۋعا قاتىستى اسا ماڭىزدى تاراۋىنىڭ ەكى بىردەي بابى 2025 -جىلعى قاڭتاردىڭ 1-ىنەن كۇشىنە ەنە باستاعانىنا وتە قۋانىشتىمىز.

2015 -جىلى وسى زاڭدى بەكىتكەن كۇننەن باستاپ ءتىل ساياساتى ۇلتتىق كەڭەسى اۋقىمدى ءىس-شارالاردى ىسكە اسىردى. وندا 21-ايماق (وبلىس) 330 سۇمىن (قالا، كەنت، اۋدان ورتالىعى) بويىنشا كەڭەس بولىمشەلەرىن جاساقتادىق، 10 جىل بويى موڭعول جازۋىنىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىردىق. مىنە، بۇگىن سول جۇمىستىڭ ناقتى ناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز. بۇدان بىلاي مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى باسقارۋ مەكەمەلەرى رەسمي ءىس- قاعازداردا ۇلتتىق جازۋدى كيريلل جازۋىمەن قاتار قولدانۋعا ءتيىستى.

Моңғол әліпбиі
Фото: Моңғолия Президенті жанындағы Тіл саясаты ұлттық кеңесі

- موڭعوليادا قانشا مەملەكەتتىك مەكەمە بار، ولاردىڭ قانشاسى قوس جازۋدى قولدانا باستادى؟

- 2022 -جىلدان بەرى ءىس-قاعازداردىڭ ستاندارت قالىپتارىن جاسادىق. مەملەكەتتىك 4200 مەكەمە بار، ونىڭ قىزمەتكەرلەرىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دا دايىنداۋ ءۇشىن وقۋ-جاتتىعۋلار ۇيىمداستىردىق. وقۋ-جاتتىعۋلاردا وقۋلىقتاردى، ۇيالى تەلەفوندا قولدانۋ باعدارلاماسىن، مۇعالىمدەرگە ارنالعان ارنايى نۇسقاۋلىقتاردى دا دايىندادىق. ءتىل ساياساتى ۇلتتىق كەڭەسى تاراپىنان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى وقىتۋ باعدارلاماسىن دا جاسادىق.

2024 -جىلعى 27-جەلتوقسانداعى ستاتيستيكا بويىنشا موڭعوليادا 4200 مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ 50 پايىزى، ياعني 2022 مەكەمە قوس جازۋدى قولدانا باستاعان.

- قوس جازۋدى قاتار قولدانۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋعا نە سەبەپ بولىپ وتىر؟

- زاڭدا قاتار قولدانامىز دەگەن باپ بار. كەيبىر ازاماتتار «ەكى قاعازعا جازامىز، ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمسىز» عوي دەيدى. موڭعوليا ۇكىمەتى «ەلەكتروندى (سيفرلىق) ۇلت» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرا باستاعان. ەلەكتروندى تۇردە ءىس-قاعازداردى جۇرگىزۋ كەڭىستىگى تولىق قالىپتاسقان دەگىم كەلەدى. سوندىقتان ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاعازباستىلىق بولمايدى دەۋگە ابدەن نەگىز بار.

- موڭعول جازۋىن رەسمي ءىس-قاعازداردا قولدانۋ ەرەجەسىنىڭ ستاندارتتارى بەكىتىلگەن ەكەن. وسى تۋرالى كەڭىرەك ايتساڭىز…

Моңғол әліпбиі
Фото: Моңғолия Президенті жанындағы Тіл саясаты ұлттық кеңесі

- ءبىز 2022 -جىلدان بەرى تۇراقتى تۇردە قولدانىپ كەلەمىز. وندا 5 ستاندارت بەكىتىلگەن.

ءبىرىنشىسى - مەكەمە ماڭدايشالارىنداعى اتاۋلاردىڭ ستاندارتى. مەكەمەلەر، سىرتقى، ىشكى قاسبەت، ماڭدايشالارىندا موڭعول جازۋىن قولدانۋ ەرەجەسى بەكىتىلگەن، مۇنى دا وتە وڭتايلى ىسكە اسىرىپ كەلەدى.

ەكىنشىسى - مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ لاۋازىمدىق ۆيزيتكا ستاندارتى. ۆيزيتكانى قوس ءالىپبي بويىنشا قاتار تولتىرۋ ەرەجەسى بەكىتىلگەن.

ءۇشىنشىسى - كىتاپ باسىلىمدارىندا موڭعول جازۋىن قولدانۋ ستاندارتى بار. مىسالى، موڭعوليادا باسىلعان باسىلىمداردىڭ 40 پايىزى وسى ستاندارتتى ورىنداپ كەلەدى.

ءتورتىنشىسى - كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىندا موڭعول جازۋىنىڭ ارىپتەرىن ورنالاستىرۋ ستاندارتى. موڭعول ۇلتتىق جازۋىمەن تەرىپ جازۋدىڭ ISO ستاندارتى بار. ونى يۋنيكود كونسورتسيۋممەن بىرلەسە جەتىلدىرىپ كەلەمىز.

يۋنيكود ستاندارتتى نەگىزگە الا وتىرىپ، Windows باعدارلامادا Mongolian Baiti قارىپ ءتۇرىن بەكىتتىك. الايدا، مەملەكەتتىك ءىس-قاعازداردا ءدال وسىنداي قارىپ ءتۇرىن قولدانامىز دەپ ناقتى بەلگىلەنبەگەن. موڭعول جازۋىنىڭ ءتۇرلى-ءتۇرلى قارىپ ءتۇرىن قولدانۋ تاجىريبەسى بارشىلىق.

- ۋاقىت ۇنەمدەۋ ءۇشىن كيريلل قارپىمەن جازىلعان ءماتىندى موڭعول جازۋىنا قوتارىپ كوشىرۋ باعدارلامالارىن قولدانۋعا رۇقسات بەرىلگەن بە؟ ونداي باعدارلامالار بار ما جالپى؟

- «موڭعول ءتىلى تۋرالى» زاڭى بويىنشا ەلەكتروندى دامۋ، بايلانىس مينيسترلىگى، ءتىل ساياساتى ۇلتتىق كەڭەسى تاراپىنان بەكىتكەن باعدارلامالاردى ەلەكتروندى كەڭىستىكتە قولدانادى دەگەن باپ بار. وسى بويىنشا ءبىزدىڭ كەڭەس ەلەكتروندى باعدارلامانى رەسمي تۇردە بەكىتتىك جانە ونى ەلەكتروندى دامۋ، بايلانىس مينيسترلىگىنە جولدادىق. موڭعوليادا بۇگىن 3 ءتۇرلى ەلەكتروندى كوشىرۋ باعدارلاماسى قولدانىلادى. العاشقىسى ىشكى موڭعوليادا جاسالعان. بۇل باعدارلامادا ولقىلىقتار كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار، «كيمو» جانە «بولورسوفت» كومپانيالارىنىڭ باعدارلامالارى بار. ولاردا دا كەمشىلىكتەر بايقالادى، كەيبىر قارىپتەردى تانىمايدى، تاڭبا ارىپتەرى جەتكىلىكسىز. ەڭ سوڭعى بولىپ ەنگىزىلگەن تاعى ءبىر باعدارلاما بار. سونى ءبىز رەسمي تۇردە بەكىتتىك. ونىڭ سەبەبى، اۋەلى كيريلل جازۋىنداعى قاتەلىكتەردى تەكسەرەدى، سودان كەيىن عانا موڭعول جازۋىنا تۇپ-تۋرا قوتارىپ كوشىرەدى. مۇنىڭ تيىمدىلىگى - 98 پايىز. ونىڭ ۇستىنە ءماتىننىڭ سانى دا شەكسىز مول.

- سول باعدارلاما تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرە كەتسەڭىز…

- www.monscript.mn دەگەن سايتتا تۇر، سودان كورە الاسىز. وسى باعدارلامانى ءبىز رەسمي تۇردە بەكىتىپ، ەلەكتروندى دامۋ، بايلانىس مينيسترلىگىنە تالاپتارعا ساي ەكەندىگى تۋرالى حاتتاما جولدادىق.

بۇل ەلەكتروندى باعدارلامانى مەملەكەتتىك 4200 مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرى قولدانۋعا ازىرلەپ جاتىرمىز. باعدارلاما قۇپيا ماتىندەردى كوشىرۋگە دە ارنالعان. ويتكەنى، مەملەكەتتىك رەسمي ءىس-قاعازدارعا ارنالىپ تۇر. سوندىقتان دا وسى ەلەكتروندى باعدارلامانى ءاۋ باستان ساپالى ءارى زاڭنامالىق نورمالارعا تولىق سايكەستەندىرىپ بارىپ، جالپى جۇرتشىلىققا ۇسىنباقپىز. وسى ورايدا، ەلەكتروندى دامۋ، بايلانىس مينيسترلىگى اتالمىش باعدارلاما تۋرالى مەملەكەتتىك ءتيىستى ورگانداردىڭ ساراپتاماسىن كۇتىپ وتىر.

ارينە، اتالمىش كوشىرۋ باعدارلاماسىن وسى قاڭتاردىڭ 1-ىنەن باستاپ قولدانامىز، پايدالانۋعا ابدەن بولادى. ازىرشە موڭعول جازۋىن بىلەتىن ازاماتتار وزدەرى قارىپ تەرىپ جازا بەرۋگە دە مۇمكىندىك بار.

- مەملەكەتتىك مەكەمەلەر رەسمي ءىس-قاعازدارىن قوس جازۋمەن جۇرگىزىپ جاتقانىن كىم جانە قالاي قاداعالايدى؟

- بىرىنشىدەن، ءارحيۆتىڭ باس باسقارماسى قاداعالايدى. ەكىنشىدەن، ادال باسەكەلەستىك، تۇتىنۋشىلار ءۇشىن ورگانى، ياعني قازىرگى مونوپولياعى قارسى ورگان «موڭعول ءتىلى تۋرالى» زاڭ بويىنشا وسى مىندەتتى اتقارادى. زاڭدى ورىنداماعان مەكەمەلەرگە وسى ورگاندار مەن ءبىزدىڭ كەڭەس ارنايى ساراپتاما جاساپ، سونىڭ قورىتىندىسى نەگىزىندە ءتيىستى شارالار قولدانىلادى. مەكەن اتاۋلارى دۇرىس بولماسا نەمەسە اقپارات قۇرالدارى سەكىلدى مەكەمەلەر زاڭدى ورىنداماسا، ءتىل ساياساتى ۇلتتىق كەڭەسى تاراپىنان حاتتاما جازىلادى. اۋەلى ەسكەرتەدى، ەكىنشى جولى «قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەر زاڭى» بويىنشا ايىپپۇل سالىنادى.

ءتىل ساياساتى ۇلتتىق كەڭەسى 2022 -جىلدان بەرى رەسمي ءىس-قاعازداردى سىناقتان وتكىزدىك. ارنايى بارىپ تەكسەرىس جۇرگىزدىك، كەڭەس بەردىك. وسى ءداستۇر بويىنشا 4200 مەكەمەنى جوسپار بويىنشا ءبىر جىل ىشىندە تولىق تەكسەرەمىز.

- ۇلتتىق جازۋلارىڭىزدىڭ قازىرگى قولدانىس اياسى تۋرالى نە ايتاسىز؟ مۇنى قايتا ءتىرىلىپ جاتقان ءالىپبي دەۋگە كەلە مە؟

- موڭعولدىڭ نەگىزگى ەتنيكالىق ىرگەلى توبىنا قازىرگى موڭعوليادا جانە ق ح ر- دىڭ ىشكى موڭعوليا، ش ۇ ا ر، حوحنۋۋر، گانسۋ، حارمورون، رەسەيدىڭ بۋرياتيا رەسپۋبليكاسى (بايكول اۋماعى)، قالماقيا رەسپۋبليكاسى (ەدىل وزەنى بويى)، اۋعانستان، قىرعىزستان جانە باسقا ەلدەردە 9 ميلليوننان استام قاۋىم جاتادى.

سونىمەن قاتار، 1990 -جىلى موڭعولياداعى دەموكراتيالىق وزگەرىستەردەن كەيىن «مونگول بيچيگ»، ياعني موڭعول جازۋىن قايتادان جاڭعىرتۋ، ءتىل مادەنيەتىن قاستەرلەۋ، ۇلتتىق سانانى وياتۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىڭ رەسمي جازۋى رەتىندە قولدانۋ ءورىسى دە كەڭەيىپ كەلەدى.

موڭعول تىلدەرى - التاي توركىندەس تۇرىك، تۇڭعىس- مانجۇر تىلدەرى توبىنىڭ ءبىر ۇلكەن تارماعى. سوندىقتان قازاقستاندا موڭعول تانۋ، ال موڭعوليادا قازاق تانۋ، تۇرىك تانۋ سالاسى ءوز دەڭگەيىندە دامي بەرەدى دەپ سەنەمىن.

ايتا كەتسەك، تۇركى الەمىنىڭ ورتاق ءالىپبيى كوميسسياسى 34 ارىپتەن تۇراتىن ۇلگى ۇسىنعانى حابارلانعان بولاتىن. كەيىن ورتاق تۇركى ءالىپبيى جونىندەگى دەكلاراتسيا جاريالاندى.

***

1991 -جىلدان باستاپ موڭعوليانىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرىندە جەكە ءپان رەتىندە وقىتىلىپ كەلە جاتقان، بارلىعى 28 ارىپتەن تۇراتىن كونە موڭعول جازۋى جوعارىدان تومەن قاراي تۇزىلەدى.

تاريحي دەرەكتەر بويىنشا، كونە موڭعول جازۋىن كەزىندە موڭعول اسكەرى تۇتقىنداعان نايمان مەملەكەتىنىڭ تايان حانىنىڭ حاتشىسى تاتاتۋڭعا شىڭعىس حاننىڭ بۇيرىعىمەن ۇيعىر ءارىپىنىڭ نەگىزىندە جاساپ شىعارعان. ورتا عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن «قۇپيا شەجىرە»، «التىن شەجىرە»، «قازىنالار قورى»، بۋدديزمنىڭ قاسيەتتى كىتاپتارى «گانجۋر» مەن «دانجۋر» ءتارىزدى ەڭبەكتەر كونە موڭعول تىلىندە وسى جازۋمەن جازىلعان.

ەسىمجان ناقتىباي

اۆتور

سوڭعى جاڭالىقتار