مەكتەپ اسحاناسى ۇلتتىق تاعاممەن تولىقسا
مەكتەپ اسحانالارىنا قاتىستى ماسەلەلەر وقۋ جۇيەسىنىڭ سىزداۋىق جاراسىنا اينالعانداي. ايتالىق، وقۋ جىلىندا استان ۋلانعان قانشاما بالا اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ جاتادى.
ەندى بىردە تاعامداردىڭ ساپاسىنا كوڭىلى تولماي، كەيىستىك بىلدىرەتىندەر دە بوي كورسەتەدى. جاعدايدى قالاي رەتتەگەن دۇرىس؟ وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك.
جاقىندا وقۋ- اعارتۋ مينيسترلىگى وڭىرلىك ءبىلىم باسقارمالارىنىڭ باسشىلارىمەن بىرگە مەكتەپ وقۋشىلارىن تاماقتاندىرۋ ماسەلەلەرىن تالقىلادى. مينيستر عاني بەيسەمبايەۆ اتاپ وتكەندەي، «باستى مىندەت - بالالاردىڭ ساپالى ءبىلىم الۋى ءۇشىن قولايلى جاعداي جاساۋ».
رەسمي دەرەكتەرگە زەر سالساق، 1-قىركۇيەكتەن بەرى 7 مىڭ مەكتەپتە 1,6 ميلليون باستاۋىش سىنىپ وقۋشىسىنا تەگىن تاماق بەرىلىپ جاتىر. ونىڭ ىشىندە 591 ءبىلىم ورداسىندا كەيتەرينگ پەن بۋفەتتىك تاماقتانۋ ءادىسى ىسكە قوسىلعان. جاقسى-اق. ءبىراق مەكتەپ اسحانالارىنىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيتىنىن كورەر كوز، ەستىر قۇلاق باياعىدان بىلەدى. سول سەبەپتى بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتى ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا وقۋشىلاردىڭ تاماقتانۋ نورمالارىن قايتا قاراپ جاتىر.
- وڭىردە وندىرىلەتىن وتاندىق ونىمدەردى پايدالانا وتىرىپ، اس ءمازىرىن ازىرلەۋ نورماسى ەنگىزىلدى. براكەراجدىق كوميسسيالار مەن سالاارالىق ساراپشىلار ءۇشىن مونيتورينگتىك توپتاردىڭ قىزمەت ءتارتىبى تۋرالى زاڭنامالىق نورمالار بەكىتىلدى. مەكتەپتەردە تاماقتانۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا، اتاپ ايتقاندا، سانيتارلىق تالاپتار مەن گيگيەنانى ساقتاۋعا، داستارحاندى بەزەندىرۋگە، دۇرىس تاماقتانۋدى ناسيحاتتاۋعا باسا نازار اۋدارىلادى، - دەدى بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ناسىمجان وسپانوۆا.
ع. بەيسەمبايەۆ اقمولا وبلىسى ارشالى اۋدانىنا قاراستى جىبەك جولى اۋىلىنداعى جاڭا سالىنعان مەكتەپتىڭ جاعدايىن كورىپ قايتقانى ەستەرىڭىزدە شىعار. الەۋمەتتىك جەلىدە سول ءىسساپاردان بەينەجازبا تاراپ كەتىپ، جۇرت نارازىلىعىن تۋدىرعان- دى. مەكتەپ اسحاناسىنىڭ استى ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا كوپتەگەن قاتەلىك كەتىپ، بالا دەنساۋلىعىنا زياندى ونىمدەر ساتىلىمعا شىعارىلعان. وسى جاعداي مينيسترلىكتى بەيجاي قالدىرماسا كەرەك. مينيستر اقمولا وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باسشىسى شوقان جەتپىسباي ۇلىنا وڭىردەگى باسقا مەكتەپتەردى دە ارالاپ، ساپاعا ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. باسقارما باسشىسى «بۇل ماسەلەلەر شەشىلدى، كەمشىلىكتەر جويىلدى» دەپ جاۋاپ بەردى. وقۋشىلاردى تاماقتاندىرۋ بارىسىندا جىبەرگەن ولقىلىقتارى ءۇشىن اۋدان باسشىسى مەن مەكتەپ ديرەكتورى سوگىس الىپ، تارتىپتىك جازا تاعايىندالعان.
وسىدان كەيىن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ بارلىعىندا بالالاردى ساپالى تاماقتاندىرۋ جۇمىستارى قايتا قارالىپ، كۇشەيتۋ قولعا الىندى. ەل بويىنشا بارلىعى 60 مونيتورينگتىك توپ قۇرىلدى. بارلىق مەكتەپتەگى تاماقتاندىرۋدىڭ قانداي دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعانى تەكسەرىلەتىن بولادى.
- وقۋشىلاردىڭ دۇرىس تاماقتانۋى ولاردىڭ دەنساۋلىعى مەن وقۋ قابىلەتىن ارتتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن ماڭىزدى شارتتاردىڭ ءبىرى. مۇنداي جاعداي قايتالانباۋعا ءتيىس. ءبىلىم باسقارمالارىنىڭ، اۋماقتىق دەپارتامەنتتەردىڭ باسشىلارى باقىلاۋدى كۇشەيتىپ، ساپالى تاماقتاندىرۋ جۇمىستارىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋى قاجەت، - دەدى وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى.
اسحانا مەن بۋفەت ايماعىندا قۇرامىندا مايى كوپ ونىمدەر، قانتى بار سۋسىندار ساتىلماۋى كەرەك. ولار نورماتيۆتىك- قۇقىقتىق اكتىلەر شەڭبەرىنە ساي ەمەس.
«ۇلتتىق سالاۋاتتى تاماقتانۋ» ورتالىعىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، ەلدەگى بىرنەشە ايماقتاعى مەكتەپ مازىرلەرىنىڭ تاعامدىق قۇندىلىعى قازىرگى عىلىمي ۇسىنىستارعا ساي ەمەس. ناقتىراق ايتار بولساق، كومىرسۋلار مەن قانىققان مايلاردىڭ مولشەرى كوپ، قانت پەن تۇز كوپ قوسىلادى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ۇسىنعان نورمالاردان بىرنەشە ەسە ارتىق ەكەنى دالەلدەنگەن. بۇعان بۋفەتتەگى ساتىلاتىن ونىمدەردىڭ اسسورتيمەنتىن دە قوسساق بولادى. قانشاما مەكتەپتە تىيىم سالىنعان سۋسىن، مايونەز قوسىلعان ونىمدەر، ماي مەن قانت مولشەرى شەكتەن تىس كوپ تاعامدار ساتىلادى.
اسحانا ساپاسىنىڭ، اس ءمازىرىنىڭ، تاعام قۇنارىنىڭ كوپ جاعدايدا سىن كوتەرمەيتىنىن ايتتىق. ەگەر مەكتەپ اسحاناسىنا ۇلتتىق تاعامداردى ەنگىزسەك، قازىر قوردالانىپ وتىرعان ماسەلەلەردى شەشۋ مۇمكىن بە؟ مىسالى، باستاۋىش سىنىپتارىنا تەگىن بەرىلەتىن اس مازىرىندە ۇلتتىق تاعام جوق، تەك ەۋروپالىق تاعامدار بار. امەريكالىق ساياساتكەر ەنتوني بۋردەن «ەڭ ماڭىزدى ساياسات - تەك تاعامعا بايلانىستى ساياسات» دەيدى. بۇل ءسوزدى بەلگىلى اكادەميك تورەگەلدى شارمانوۆ «ۇلتتىعىمىزدى ساقتايتىن ساياسات ۇلتتىق اس ءمازىرىن ساقتاپ، قادىرلەۋدەن كەلىپ شىعادى» دەپ جالعايدى. مينيسترلىك ۇلتتىق تاعامداردى مەكتەپ اسحاناسىنا ەنگىزۋ باستاماسىن قولداپ وتىر.
مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ تاماقتانۋى عىلىمي نەگىزگە سۇيەنگەن، دارۋمەنگە باي، ءدامدى بولۋى كەرەك ەكەنى انىق. مەكتەپتەگى تۇسكى اس بالالاردىڭ كۇندەلىكتى ەنەرگيا قاجەتتىلىگىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. مەديتسينا عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋىنشە، بالانىڭ دەنى ساۋ بولىپ ءوسۋى ءۇشىن، ءسۇت، ءتىرى پروبيوتيكتەرى بار اشىتىلعان ءسۇت ونىمدەرى، تەز قورىتىلاتىن ەت، كوكونىستەر مەن جەمىستەر قاجەت. وسى جۇيەگە قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى ساي ما دەگەن سۇراق تۋىندايدى.
بۇل سۇراققا مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، اكادەميك، قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى تورەگەلدى شارمانوۆ: «اتام قازاقتىڭ «جىلقى ەتى - توسەگىڭە جاتقانشا، سيىر ەتى - بوزارىپ تاڭ اتقانشا، قويدىڭ ەتى - كەلەسى كۇن باتقانشا» دەگەن قاناتتى ءسوزى بار. جىلقى ەتىنىڭ قۇنارى - بەكىرە بالىقتىڭ ەتىمەن دەڭگەيلەس. ءدامى ودان دا اسىپ تۇسەدى. جىلقى قازىسىنىڭ قۇنارى پايداسىنان بولەك، ءاربىر قازاق قازى دەسە ساناسى سەرگي قالادى. ال تاعام - ادام جانىنا ءلاززات سىيلاۋىمەن دە قادىرلى. سوندىقتان ەلىمىزدە جىلقى ەتىن دۇرىستاپ وندىرسە قۇبا- قۇپ بولار ەدى. تەز قورىتىلاتىن جىلقى ەتى جۇرەك- قانتامىرعا دا، اسىرەسە مي جۇمىسىنا دا ەرەكشە اسەر ەتەدى. جىلقى ەتىنىڭ سىڭىمدىلىگى قوي مەن سيىر ەتىنە قاراعاندا ءۇش ەسە جىلدام» ، دەپ جاۋاپ بەردى.
نۋتريتسيولوگ مامانعا وسى سۇراقتى قويدىق.
- ادامنىڭ تاماقتانۋى اقۋىزداردان، مايلاردان، كومىرسۋلاردان تۇرۋى كەرەك. اتا-بابالارىمىز باعزى زاماننان دۇرىس تاماقتانعان. بالا ەنەرگيانى تاماق ارقىلى الادى. ەگەر تەك قانا جەڭىل كومىرسۋلاردى تۇتىناتىن بولسا، بۇل ساپاسىز تاماقتانۋعا جاتادى. شەتەلدىڭ نەبىر جۇيەلەنگەن اس مازىرلەرى بار. ءبىراق ءبىزدىڭ مەنتاليتەتكە جات. مىسالى، ولار ءبىز سەكىلدى كوپ ەت جەي المايدى. وسىنى ۇعىنۋ قاجەت. ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاعامدار سۋعا، بۋعا پىسەدى. ۇلتتىق تاعامدار ارقىلى دۇرىس تاماقتانۋ جۇيەسىن قۇرۋعا بولادى. قازىرگى كەزدەگى ماسەلە - ەتتى جەۋدىڭ سانىندا ەمەس، ساپاسىندا بولىپ وتىر، - دەيدى نۋتريتسيولوگ گۇلمارجان قۇرمانوۆا.
بۇل ويدى تورەگەلدى شارمانوۆ: «قازاقتىڭ تاماقتانۋ مادەنيەتى - بايىردان بار ءداستۇر. ءبىز سول ءداستۇردى جاڭعىرتىپ، ۇلتتىڭ ەكشەلىپ، رەتتەلگەن اۋقاتتانۋ الەمىن ءبىلىپ جۇرگەنىمىز دە دۇرىس. جاڭاشىلدىق دەگەن ەسكىنى ءسۇرىپ تاستاۋ ەمەس. قازاقتىڭ تاعامى وسى كۇندە اياقاستىنان پايدا بولعان جوق. ول كۇللى ۇلتتىڭ تاريحى، ءجۇرىپ وتكەن جولى، تۇرمىس- سالتى، كەرەك دەسەڭىز ءتۇرلى سوعىس جاعدايلارى مەن توي- تومالاعىنىڭ نەگىزىندە ابدەن ەلەنىپ، ەكشەلىپ وسى كۇنگە جەتتى. ەندەشە، بىزگە عاسىرلاردىڭ جۇگىن ارقالاپ جەتكەن ۇلتتىق اسىمىزدى ەسكى تاعام دەپ لاقتىرىپ تاستاۋعا بولمايدى. ۇلتىمىز ول استىڭ قۇندىلىعىن بىلگەن، وسى كۇنگە ۇرپاعى ءتىرى جەتۋى ءۇشىن ونى پايدالانعان، تاعامدانۋ تاجىريبەسىن ۇرپاققا قالدىرعان. سوندىقتان بۇگىنگى ۇرپاق ونى قادىرلەپ باعالاۋى كەرەك»، دەپ تولىقتىرا ءتۇستى.
پروفيلاكتيكالىق مەديتسينا اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى الماز شارماننىڭ ايتۋىنشا، مەكتەپتەگى تاماقتانۋدىڭ دۇرىس ورناتىلعان جۇيەسى مىڭداعان ازاماتقا اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا جانە سول ارقىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ شىعىندارىنىڭ اۋىرتپالىعىن ەداۋىر ازايتۋعا كومەكتەسەتىن اۋقىمدى مۋلتيپليكاتيۆتى الەۋەتكە يە. «مۇنى «كوبەلەك ەففەكتىسى» دەپ اتاساق تا بولادى. ءاربىر ءىستىڭ سالدارى بولاتىنداي، مەكتەپ اس ءمازىرىن وڭ جۇيەگە كەلتىرۋ، ۇلتتىق تاعامداردى قوسۋ ۇلكەن سەرپىلىستىڭ باسى بولار ەدى. قازىرگى تاڭدا نيەۆرولوگيالىق اۋرۋى بار بالالار كوبەيىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى - تاماقتانۋ سالتىنىڭ دۇرىس ەمەستىگى. ءبىز ەۋروپا، باتىس ەلدەرىنىڭ تاماقتانۋىنا قاتتى قىزىعامىز، سوعان ەلىكتەيمىز. زاماننىڭ اعىسىنا ۇلگەرەمىز دەپ، تەز تاماقتانۋ جۇيەسىنە دە كوشىپ كەتتىك. بۇل - قانشاما دەرتتىڭ باستاۋى. مىسالى، ءتىسى اۋىراتىن بالا وتە كوپ. ونىڭ سەبەبى بالالار قۇرت جەمەيدى، كالتسيي جەتىسپەيدى»، دەدى ول.
- مالدىڭ سۇيەگىنەن سورپا جاساپ ءىشۋ ادام اعزاسىنداعى كوللاگەندى ءبىر جۇيەگە كەلتىرەدى. سۇيەك سورپاسىن 6-اي بويى ءىشىپ بۋىن اۋرۋىنان جازىلعان ادامدار بار. مۇنىڭ بالا اعزاسىنا قانشالىقتى پايدالى ەكەنىن ويلاي بەرىڭىزدەر. ىرىمشىك، قۇرت، ءسۇت ونىمدەرى كالتسييگە باي. بۇل دا بالانىڭ وسۋىنە اۋاداي قاجەت. قازىر مەكتەپ اسحانالارىنداعى كولباسا، ءبالىش، نەبىر فاسفۋت ونىمدەرىنىڭ ورنىنا قازى مەن سۇيەك سورپاسىن، ىرىمشىك پەن قۇرتتى بەرسە، بالالار الدەقايدا ساۋ بولىپ وسەتىن ەدى، - دەيدى نۋتريتسيولوگ گۇلمارجان قۇرمانوۆا.
بالانى جاس كۇنىنەن ۇلتتىق نارمەن سۋاراتىن بولساق، تامىرىن تەرەڭگە جايماق.
