كۇيىمىزدىڭ كۇيى قالاي؟

استانا. KAZINFORM - الدىمەن، كۇي كىم ءۇشىن كەرەك؟ كىمدەر ءۇشىن تارتىلادى؟ وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك...

كۇي ونەرى دەسەك، الدىمەن ەسكە ورالاتىنى قۇرمانعازى مەن داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت پەن دينا كۇيشىلەر ەكەنى انىق. ەسىمى ەلگە تانىمال، ءوز زامانىنىڭ اسىلى ەسەپتەلگەن تۇلعالار قازاق ۇلتتىق مۋزىكا تاريحىنىڭ ورنىنان وشپەستەي ورىن الدى. بۇگىندە كۇيلەرى ءتۇرلى ساحنادا تارتىلىپ، ۇلكەندى- كىشىلى وتىرىستاردىڭ كوركى بولىپ جاتقان جاعدايى بار. ءار مەرەكە سايىن ساحنادا كۇي تارتىلادى، ءار وتىرىس سايىن كۇيدىڭ قۇدىرەتى ايتىلادى، ءار جيىن كۇيمەنەن باستالىپ، كۇيمەنەن اياقتالادى. ارينە، بۇل - قۋانتارلىق جاعداي. ءبىراق مىنا زامان اعىسىندا، ءبىر اقپارات ون مينۋتتان كەيىن ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتىپ جاتقان ۋاقىتتا كۇيدىڭ دە ناسيحاتتالۋى وزىنە ساي قاجەتتى دەڭگەيدە دەپ ەسەپتەمەيمىز.

الدىمەن، كۇي كىم ءۇشىن كەرەك؟ كىمدەر ءۇشىن تارتىلادى؟ وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. ارينە، جاۋابىمىز ايقىن. كۇي تىڭداۋشى ءۇشىن قاجەت. «قۇلاقتان كىرىپ بويدى العان» كۇي تىڭداۋشى ءۇشىن كەرەك. وسى تىڭدارمان بولماسا كۇيدىڭ دە، كۇيشىنىڭ دە ەش قاجەتى بولماي قالاتىن ەدى. بۇگىندە كۇيدى تىڭدايتىن ادام قانداي دەڭگەيدە؟ وكىنىشكە قاراي، كوبىنە تىڭدارماننىڭ دەڭگەيىن قاناعاتتانارلىق دەپ ايتا المايمىز. 90 پايىز تىڭدارمان دالالىق كۇي مەن جاساندى كۇيدىڭ اراسىن ايىرا الماي جاتادى.

دالالىق كۇي - اتام زاماننان بەرى ۇلتتىق ناقىشى بۇزىلماي، بارلىق ءيىرىمى ساقتالعان مۋزىكالىق شىعارما. ءبىر- ەكى تۇسى زامانا اعىسىمەن وزگەرىپ كەتسە دە، بۇل سول كۇيدىڭ كەمشىلىگى مەن كەڭشىلىگى رەتىندە قاراستىرىلادى. ءتىپتى، كەيدە الپاۋىت كۇيشىلەر ءوز جانىنان جاڭا بۋىندار قوسىپ، ەسكى كۇيدى قۇلپىرتىپ جىبەرەتىنى جايىندا اڭىز- اڭگىمەلەردەن بىلەمىز.

جاساندى كۇي - دومبىرادان وزگە مۋزىكالىق اسپاپتار نە مۋزىكالىق قوسىمشالاردى پايدالانىپ، جاڭا زامانعا لايىقتالىپ جاسالعان شىعارما. ارينە، مۇنى دا شىعارما دەپ ايتۋىمىز كەرەك. ءبىراق ۇلتتىق ء(داستۇرلى) دەپ ايتا الامىز با؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جوق، ايتا المايمىز. ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپپەن (دومبىرا، قوبىز، سىبىزعى) ورىندالىپ وتىرسا دا، شىعارما بويىندا ۇلتقا ءتان بىردە- ءبىر ناقىش كورىنبەيدى، بايقالمايدى. ناقتىراق ايتساق، «كۇي» اتانۋ ءۇشىن ونىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتا ورىندالعانى باستى شارت ەمەس، قازاقي يىرىمدەر مەن دىبىس ينتوناتسياسى بولماسا، بۇل تەك قانا دومبىرادا ورىندالعان مۋزىكالىق شىعارما رەتىندە قالا بەرمەك.

ەندى اۋەلگى ويىمىزعا ورالايىق. تىڭدارمان كۇيدى قۇلاقپەن ەستىپ، جۇرەك كوزىمەن كورسە ەكەن دەيمىز. كەيدە الاسۇرعان داۋىلدى ەكپىننىڭ ىشىندە قايعى مەن قاسىرەت جاتۋى مۇمكىن. قاراپايىم عانا اۋەن ىشكى تولعانىستى ءبىلدىرۋى مۇمكىن. جۇرەك كوزى ءدال وسى كەزدە كەرەك. وسى رەتتە عانا تىڭدارمان قارسى بەتتە وتىرعان كۇيشىنىڭ دەڭگەيىنە جەتىپ، ءتىپتى كەيدە مايتالمان دومبىراشى مەن كۇيشىسىماقتى اجىراتا الاتىنداي دارەجەدە بولا الادى.

بارلىق كىنانى تىڭداۋشىعا جاۋىپ تاستاۋدان اۋلاقپىز. كوپ جاعدايدا كىنا كۇيشىلەردىڭ وزىندە دە بار. ويلى كۇي تارتاتىن ورتاعا جەڭىل كۇيدى ۇسىنىپ جاتاتىن جاعدايلار كەزدەسىپ قالاتىنى - شىندىق. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنىڭ سەبەبى - دومبىراشى ءبىلىمىنىڭ ازدىعى. تاريحي دەرەكتەردى وقىپ قارايتىن بولساق، كۇيشى ءوز كۇيىن تىڭداۋشىنىڭ شاماسىنا قاراپ تارتاتىنىن بىلۋگە بولادى. كەزىندە وڭتۇستىك ولكەسىنە ارنايى مۋزىكالىق-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيامەن بارعانىمدا، «سۇگىر ء(الي ۇلى) كۇيشى ءوز كۇيىن تارتپاس بۇرىن، جان-جاعىن باعامداپ الاتىن، جاسى ۇلكەندەر بولسا «قوسباسار» مەن «شالقىمانى»، جاستار بولسا «بەس جورعا» سەكىلدى كۇيلەردى تارتاتىن» دەپ مالىمەت بەرگەن اۋىل اقساقالدارىن كەزدەستىرگەن ەدىك. راسىمەن دە، بۇگىنگى كۇيشىلىك ونەردەگى باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - شىعارمانى تىڭدارمانعا ۇسىنۋ. وكىنىشكە قاراي، «تىڭدارمان ۇقپايدى» دەپ جەڭىل- جەلپى، زۋىلداي جونەلەتىن شىعارمالاردى عانا ورىنداپ جۇرگەن جايىمىز بار.

سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ XXI عاسىرداعى كۇيشىلىك ونەرىندە باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - كۇيدىڭ ەكپىنىن جىلدامداتۋ. جاي ورىندالاتىن كۇيدى تەزدەتىپ تارتۋ، جەلدىرتە عانا شەرتىلەتىن شىعارمانى شاپشاڭ ورىنداۋ، ءسال عانا ەكپىندەتە تارتىلاتىن كۇيدى زۋىلداتىپ، حالىقتىڭ نازارىنا «ۇسىنۋ» بۇگىنگى كۇندە قالىپتى جاعدايعا اينالدى. ءتىپتى، كەيدە ءبىر كۇيدى بىرنەشە ەسە جىلدامداتىپ ورىنداپ جۇرگەن دومبىراشىلار بار.

ەل ىشىندەگى ءبىر اڭىز بويىنشا، قۇرمانعازى كۇيشى اۋىل ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىر ۇيگە تۇسەدى. توردە ءىلىنىپ تۇرعان دومبىرانى قولىنا الىپ، ءتۇرلى كۇيدىڭ باسىن شالىپ وتەدى ەكەن. سول مەزەتتە ۇيگە يەسى كىرىپ، كۇيشىنى كورەدى. بۇل ءوز ايماعىندا ەشكىم قارسى ءسوز ايتا الماعان دومبىراشى قىز بولسا كەرەك. ەشكىمدى مەنسىنبەي جۇرگەن قىز دومبىرانى سۇراپ الىپ، كۇي تارتا جونەلىپتى. كۇي اياقتالعاندا، قۇرمانعازى: «شىراعىم، كۇيدىڭ وعىن ەمەس، بوعىن تارتتىڭ»، - دەپ ەسكەرتپە ايتقان كورىنەدى.

بىزگە ەڭ كەرەگى - قۇرمانعازىنىڭ سول ءسوزى. اڭىزداعى دومبىراشى قىز كۇيدىڭ بايىبىنا بارماي، «بىلگەنىن» كورسەتسە كەرەك. جاس كۇيشىلەر، وسى اڭىزدى ەستە ساقتاپ، «قانشالىقتى تەز تارتسام، سونشالىقتى كەرەمەت شىعادى» دەگەن قاتە ۇستانىمنان باس تارتسا ەكەن دەگەن تىلەگىمىز بار.

ەندىگى ارنايى توقتالىپ وتپەكشى ماسەلەمىز - جاڭا زاماننىڭ كۇي شىعارۋشىلارى حاقىندا. بۇل كۇندە جاڭا كۇيلەردىڭ ءبىر- بىرىنە ۇقساپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. كەيدە ءتىپتى باز بىرەۋلەر پلاگيات جاساپ، ەكى- ءۇش دىبىسى مەن قاعىسىن وزگەرتىپ، «جاڭا» تۋىندى رەتىندە ۇسىنىپ جاتادى. وكىنىشكە قاراي، مۇنى قازاق ۇلتتىق مۋزىكاسىنا قوسقان ۇلەس دەپ ايتا قويۋىمىز ەكىتالاي. كۇيشى ارنايى «كۇي شىعارامىن» دەپ دايىندالماسا كەرەك. باستان وتكەن وقيعالار، جۇرەككە اسەر بەرگەن سەزىمدەر، قوعامدا بولىپ جاتقان وقيعالار ءبارى دە تىڭ دۇنيەنىڭ تۋۋىنا سەبەپ. جانە وسى رەتتە عانا جاڭا كۇي شىنىمەن دە «جاڭا» شىعارما رەتىندە ءداستۇرلى مۋزىكا تاريحىندا ءوز ورنىن الۋى مۇمكىن.

بۇگىندە ۇلتتىق مۋزىكاعا تىڭ اۋەنمەن كەلگەن، وزىنشە ءيىرىمى بار، اۆتورلىق كۇيى جاڭاشىلدىققا اينالعان كۇيشىلەر دە جوق ەمەس. قارشىعا احمەدياروۆ، ءابدىمومىن جەلدىبايەۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، سەكەن تۇرىسبەك سياقتى ونەرپازداردىڭ تۋىندىسى حالىق مۋزىكاسىنىڭ باعا جەتپەس مۇراسى بولىپ، ۇلتتىق قورعا ەندى.

ەندى ەڭ سوڭعى ارنايى توقتالعىمىز كەلگەن ماسەلە - كۇي جارناماسى جايىندا. جاسىراتىنى جوق، بۇگىندە قاراپايىم حالىقتى ءداستۇرلى مۋزىكا كونسەرتتەرىنەن كورە بەرمەيمىز. ولاردىڭ جوقتىعى ادامنىڭ كۇيگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ازدىعىنان ەمەس، ناسيحاتتىڭ قاجەتتى دەڭگەيدە ەمەسىنەن دەپ بىلەمىز. كۇيگە قاتىستى قانداي دا ءبىر ءىس-شارا بولسا، ۇيىمداستىرۋشىلار مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىنداعى كىشكەنە افيشا مەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءبىردى-ەكىلى ارناۋلى جازبالارمەن عانا شەكتەلەدى.

بۇل - ارينە، وتە از. ويتكەنى كوبىنە جۇرتشىلىق: «ءداستۇرلى ءان مەن كۇيدىڭ كونسەرتتەرىن دۇرىستاپ جارنامالامايسىزدار ما، ەستىمەي قالدىق» دەگەندەي پىكىر ايتىپ جاتادى. دۇرىس پىكىر. مىسالدار جەتكىلىكتى. اراگىدىك ۇلكەن كونسەرت زالداردا وتەتىن كۇي مەن ءان كەشىنىڭ جارناماسىن اۆتوبۋس ايالدامالارىنداعى ورىننان باستاپ، راديو- تەلەكانالداردان كورىپ قالامىز. وسىنداي جارناماسى بولعان كەشكە حالىق كوپتەپ كەلەدى. ءوزىمىز دە كورگەنبىز. ال قالعان 90 پايىز جاعدايدا، 3000-4000 ورىندىق زالعا تەك 30-40 كورەرمەننىڭ اينالاسىنداعى حالىق جينالادى.

قوش، سونىمەن بۇل ماقالا بارىسىندا بۇگىنگى كۇننىڭ ءداستۇرلى ونەرىندەگى بىرنەشە وزەكتى ماسەلەگە توقتالىپ وتتىك. بىزدىكى - تەك وقىرمانعا وي سالۋ. بولاشاقتا قاجەتتى شەشىمدەر قابىلداپ، ۇلتتىق ءان مەن كۇيىمىزدىڭ جاعدايىن جاقسارتۋىمىز قاجەت-اق. بۇل دەگەنىمىز - ورىنداۋشىلاردىڭ سانىمەن قوسا ساپاسىن دا ارتتىرۋ، تىڭ اۋەنى مەن ءيىرىمى بار جاڭا زاماننىڭ جاڭا مۋزىكالىق شىعارمالارىنا نازار اۋدارتۋ، كۇيشىمەن قوسا تىڭدارماننىڭ دا تىڭداۋ دەڭگەيىن ءوسىرۋ.

رۇستەم نۇركەنوۆ