كوكبورى مۇباراك. بوياۋ مەن دىبىس (تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم ۇلىنىڭ پوەزياسى حاقىندا)
استانا. قازاقپارات - قازاق پوەزياسىنىڭ كوك تارلانى - تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم ۇلى ءوزىنىڭ پوەزيالىق ىزدەنىسىندە تۇستەر مەن دىبىستىڭ مىندەتتەرىن اۋىستىرىپ، تۇستەردى زاتتاندىرۋ، سۇيىلتۋ، ارەكەتتەندىرۋ جاعىندا تابىسقا جەتكەن اقىن.
بۇل جاڭالىق قازاق پوەزياسىن سوناۋ 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا ورنەكتەپ تاستاعان. ول - قازاق پوەزياسىنىڭ سالۆادور داليى. نەگە؟ اۋەلى، قۇبىلىستاردىڭ قىزمەتىن اۋىستىرىپ قۇبىلعان قۇرلىس جاساعان اقىننىڭ ادال قىزمەتىمەن تانىسۋ بارىسىندا ونىڭ ءوزىنىڭ رۋحاني اعاسى سالۆادور داليمەن قانداي بايلانىستا بولعانىن بىلە الاسىز. دالي مىرزا «ەرىتىلگەن ساعات» كارتيناسىندا ساعاتتاردى سىزادى دا، ونى كىلەگەيگە اينالدىرىپ سۇيىلتىپ، اعىلىپ جاتقان ءساتىن بەينەلەيدى. سۋ بولىپ اققان ۋاقىتتىڭ، ءومىردىڭ ازابىن سۇيىكتى سۋرەتى ارقىلى الدىڭا قويا قويعاندا سەنىڭ ازابىڭدى جەڭىلدەتەدى.
تىنىشتىقبەك اقىن دالي اعاسىنىڭ سيۋررەاليزم باعىتىن بەرىلە ۇستايدى. دالي ءوزىنىڭ «گيتلەردىڭ جۇمباعى» اتتى سۋرەتىندە اعاش بۇتاعىنا ىلىنگەن قاپ-قارا تەلەفون ترۋپكاسىنىڭ باسىنان ءمولدىر تامشى دومالاتىپ قويادى. ول تامشى تولىق ءۇزىلىپ تۇسپەي سالبىراپ تۇرادى. بۇل دىبىستى سۇيىلتۋ بولىپ تابىلادى. تىنىشتىقبەكشە مۇنى ولەڭ قىلساق «ءمولت-ءمولت تامعان داۋىسىڭ، ترۋپكادان تامشىلاپ» دەپ ايتۋعا بولار ەدى.
ۇلى سۋرەتشى ءوزىنىڭ «قول» دەگەن سۋرەتىندە بيىكتە وتىرعان ادامنىڭ سول قولىن ادامنىڭ وزىنەن دە ەرەپايسىز ۇلكەن ەتىپ ونى بۋددانىڭ قولىنداي جارتىلاي اشتىرىپ قويادى. ول قولدىڭ جارتى ۋىسىن تولتىرىپ كوك اسپان تۇر. بۇل «اسپاندى قىسىپ ۇستاپ جىبەرە الماي»، «اسپاندى ۋىستادىم» نەمەسە «اسپاننىڭ كوك شۇپەرەگىن تارتىپ تۇرمىن» دەگەندەي پوەزيالىق سويلەمدەرگە سۇيەۋ بولا الادى.
سۋرەتشى «ۆيلگەلمگە ايت» دەگەن تۋىندىسىندا بۋلىققان ادامداردىڭ اۋىزىنىڭ جوعارى جاعىندا بۋلىققان ارعىماقتىڭ قۇسشا قالقىپ، سىرعىپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى. بۇل ادام ىشىندەگى ايحايدىڭ زاتتانۋى، جاندانۋى. «ايحايىڭنان اق ارعىماق اتىلىپ»، «ازابىڭنان اتقىپ شىققان اق ايعىر، جانتالاستى اۋەدە» دەگەن سيپاتپەن ولەڭدەتۋگە بولادى.
دالي «بيكيني ارالىنىڭ ءۇش سفينكسى» اتتى سىزباسىندا مويىنىنان قيىلىپ تۇرعان ادام باسىن ماۋەلى اعاشتارداي ەتىپ كورسەتىپ، بىردە ءوز قالپىندا قالدىرىپ، سونىڭ وزىندە ونىڭ شاش جاعىن بۋلىققان بۇلتتارداي تۇيدەكتەپ قويادى. مۇنى تىنىشتىقبەك اقىنشا جازساق، «بۇيرا- بۇيرا بۇلتتاردى تاراي ءتۇسىپ باسىڭدا» دەپ ايتۋعا بولادى. «ەلەنا رۋبينشتەينگە ارنالعان فرەسكالىق كەسكىندەمەسىن» ناعىز ولەڭ دەۋگە بولادى. وندا كەيىپكەردىڭ قاسىن، كوزىن، مۇرنىن، اۋزىن قالباقتاپ ۇشقان قارا قۇستاردىڭ سىزىقتىق كەسكىندەمەسىمەن بەينەلەيدى. مۇشەلەرىن تىكەلەي سىزبايدى. ساقالىن دا ءبىر قارا قۇسپەن كورسەتەدى. ال، جان-جاعىنا تاعى دا وسىلاي قالبالاقتاپ ۇشقانداردى كورسەتىپ، ادامنىڭ اسقاقتاعان سەزىمىن وسى قۇس نىشاندارىمەن كورسەتەدى. ونىڭ قولدارى مەن بۇلتيعان انارى تۇگەل بۇلتقا اينالدىرىلعان.
ادامنىڭ بەلى كوگىلدىر كەڭىستىككە ءسىڭىستىرىلىپ، كىندىگىنىڭ اينالاسى تەڭىزدەستىرىلەدى. ويتكەنى، ورتادا تەڭىز بار. ءبىز ايەلدىڭ تىزەسىنە دەيىن تۇسەتىن شولاق كوك كويلەك كيگەنىن، وسى كوك كويلەكتىڭ ايەلدىڭ ءتوسى مەن تىزەسىنە دەيىنگى جەردى عانا قامتيتىنىن، وسى ارالىقتى اۆتور شەبەر پايدالانىپ ونى اسپانمەن، تەڭىزبەن ۇشتاستىرعانىن بايقايمىز. كويلەگىنىڭ تومەن جاعىندا قۇستاردىڭ ۇشقان سىزىقتىق سىزباسى كوك تۇسپەن كورسەتىلەدى. ايەلدىڭ شاشى جوق، توبەسى جوق. مۇنى ولەڭ تىلىنە سالىپ كورسەك، «قاسىڭدى الىپ كەلە جاتىر قارا قۇس، كولدەنەڭنەن قالبايىپ»، «قوس كوزىڭنەن قوس قۇس ۇشىپ كەلەدى، قاراشىقتى قاناتىندا كوتەرىپ»، «مۇرىن - قۇس، اۋىز دا - قۇس، ساقال دا - قۇس. سويلەتپەستەن، يىسكەتپەستەن، سيپاتپاستان بەرى ۇشىپ كەلەدى»، «بارلىق بۇلت بىتكەن بۇلتيعان انارىڭ مەن بۇلقىنعان قولىڭنان تارالىپ، الەمگە ەنە باستايدى» دەگەن جولداردى تۇزۋگە بولادى.
تىنىشتىق اقىن بوياۋدىڭ، ياعني تۇستەردىڭ قىزمەتى مەن دىبىستىڭ قىزمەتىن اۋىستىرۋدى اۋىلداعى اسقاق تا، سەزىمتال ءومىرى تۋرالى ولەڭدەگى «تۇندە ءسال اي ساۋلەسىن تىڭداپ الام» دەگەن سوزبەن باستايدى. اي استىندا قيسايىپ، سورايىپ وتىرعان ادامنىڭ اي ساۋلەسىنە سۇيىقتىق سەكىلدى قاراپ اۋىز اشپاي، ونى دىبىس رەتىندە قاراپ قۇلاق توسىپ تىنشىپ وتىرۋى شىنىمەن جانىمىزعا جايلىلىق سىيلايدى ەمەس پە؟
«جىن جىلايدى پەشىڭنىڭ قولقاسىندا» دەگەن جولىندا پەشتىڭ ىشىندەگى قىزىل جالىندى «جىلاتىپ»، ياعني ونى سۇڭقىلداتىپ بوياۋدى دىبىسقا اينالدىرادى. «تاۋ باسىندا كۇبىرلەر اي قۇنىسا» دەسە، تاۋ باسىنان وراقتاي ءيىلىپ بولار- بولماس كورىنگەن، كۇڭگىرتتىك ەڭسەسىن باسقان، جارىعى ءالسىز ايدىڭ ءساتىن «كۇبىرلەۋ» قىزمەتىنە الماستىرادى. «كوز تۇسىندا قىپ-قىزىل نۇر شىڭعىرىپ» دەپ اتىلىپ شىققان ادامداي اتقان تاڭنىڭ دۇنيەنىڭ ايحايىن اشىپ اپتىققان ساتىندەگى كۇنباعىس باسىنداعى سارى جاپىراقتارداي اشىلعان كۇننىڭ باسىن، ارعى جاقتان ۇرتتاپ شىعىپ بىزگە توككەن بوياۋىن «شىڭعىرعان اۋىزدان توگىلىپ تۇر» دەگەن پىشىنمەن سويقان ءسوزدى سويىپ سالادى.
«تاۋ موڭىرەپ، اسپاندا اي بوزداعان» دەگەنىنە قاراساق قازاقتىڭ تىلىندە بوزداۋ - تۇيەنىڭ زارعا جاقىن ۇنىنە بايلانىستى ايتىلسا، بوز ءسوزى اقشىل تۇسكە دە قاراتىلادى. ءاۋباستاعى ەسكى قازاقتاردىڭ بوياۋ مەن دىبىستىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن تىنىشتىقبەك اقىننان بۇرىن الىپ شىعىپ، سانامىزعا جيناپ تاستاعانىن كورەمىز. «ۇيادا ساعىم جاتىر قىڭسىلاعان»... بۇل دا... «جەل قىپ-قىزىل، تاۋ- ەسسىز» بۇل دا دىبىس پەن ءتۇستىڭ قىزمەتىنىڭ اۋىسىمدىلىعى. جەلدى ءبىز كوزبەن كورە المايمىز. ونى لەبىنەن جانە دىبىسىنان بىلەمىز. سوندىقتان، جەل دە دىبىسقا جاتادى. «قىزىلجالقىن اڭىزاق دولدانۋدا» ... جەل - دىبىس. اڭىزاق - جەلدىڭ ىستىق ءتۇرى. وسى دىبىستان تۇتاتىن قۇبىلىستىڭ «دولدانۋى» ايقىن. ونىڭ قىزىلجالقىن تۇسپەن بەرىلۋى جازعى اپتاپپەن، قىزارعان كۇنمەن بايلانىسۋ بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، قىزىل ءتۇس جىلۋدى بىلدىرەتىن. «كىسىنەپ ماشىرىقتان قۇلا تاڭىم» ... قۇلانيەكتەنگەن قۇلا تاڭ... قۇلا... ياعني، قىزىل-سارى تۇستەگى تاڭنىڭ قۇلان ۇعىمىمەن جاقىندىعىن پايدالانىپ ونى كىسىنەتۋ... بۇل دا ءتۇستى دىبىسقا اينالدىرۋ... ءبىراق، بۇل جول قازاقتىڭ دۇنيە تانىمىنداعى قۇلا ءتۇس پەن قۇلاننىڭ ءبىر ۇعىمنان تۋاتىن ۇعىمىنا ەتەنە بولعاندىقتان، باسقا جولداردان كورى ەرەكشەلەنبەيدى، وقىرمان جاتسىنباي قابىلدايدى. «قارا شاشى داۋىلدىڭ قامالاعان» ... داۋىلعا، دىبىستى كۇشكە «قارا شاشتىڭ» بەينەسىن بەرىپ، جەر-كوكتى قارايتقان قارا جەلدىڭ سيپاتىن قوبىراعان «قارا شاشقا» تەڭەي سالدى دەسەك تە بولادى.
ەندى اقىن بوياۋ مەن دىبىستىڭ قىزمەتتەرىن اۋىستىرىپ قانا قويماي، بوياۋ مەن ءيىستىڭ، دىبىس پەن ءيىستىڭ دە قىزمەتتەرىن ءبىر-ءبىر مارتە سىناپ اۋىستىرىپ كورەدى. وعان دالەل رەتىندە «ءبۇر جارعان جۇلدىزداردىڭ ءيىسى اڭقيدى» دەگەن جولى مەن «قوزى يىسىندەي قوڭىرقاي ءتۇس كورەمىن» دەگەن جولىنىڭ بوياۋ مەن ءيىستى قالاي الماستىرىپ تۇرعانىن كورەسىز دە، «سايقال ىزدەر تۇسپەگەن يمانى مول دالاشا، ءان اڭقىرمىز!...» دەگەن جولىنان دىبىستان تۇراتىن «ءاننىڭ» - «اڭقۋى، اڭقي كەتۋىن» دىبىستىڭ يىسكە اينالۋى دەپ قارايمىز.
ول - ول عانا ما، كەلەسى جەردە اقىن تۇستەرگە قايتا ورالىپ، ءتۇس پەن ءدامدى ارالاستىرادى. ءدام - بۇل تىلمەن سەزىلەتىن قۇبىلىس. «بۇيەن- سايعا قۇيىلىپ ۋىز تۇمان» دەگەن جولداعى «ۋىز» ۇعىمى كورەر كوزگە كورىنەتىن بىلقىلداپ جاتقان سىمباتىمەن بىرگە، دامىنە دە قاراتىلادى. ءبىز اقىننىڭ بارا-بارا بوياۋلاردى سۇيىقتىققا اينالدىرىپ العانىن بايقايمىز. بوياۋ مەن سۇيىقتىق وزگەشە ارالاسۋدان وتۋدە. «ارقارلار جوق، تۇياعىن تۇمان جۋعان» دەپ تۇماندى، ياعني اق، كوك بوياۋلاردان تۇراتىن تۇمان قۇبىلىسىنا سۇيىقتىق رەتىندە قاراپ، وعان شىڭ باسىنداعى ارقاردىڭ تۇياعىن جۋعىزىپ قويادى.
«ماي ساعىمدى ماڭعاز تاۋ ءۇرىپ ىشكەن» دەپ ساعىمدى سۇيىلتىپ ىشتىرەدى. «جۇلدىزداردىڭ شىرىنىن ۇرتتاعىش تاڭ» دەپ كوزىمىزگە ءتۇس رەتىندە كورىنەتىن جۇلدىز جىلتىلىن شىرىنعا اينالدىرىپ تاڭنىڭ الدىنا ىشۋگە قويادى ىزەتتى ءارى جومارت اقىن. «جىرلارىمنىڭ جۇلدىزى تامشىلاعان» سوزىندە دە ساۋلەلى جۇلدىزدى، ياعني توبەمىزدەگى جىلت ەتكەن ەرەكشە تۇستەر الەمىن سۇيىقتىق قىلىپ تامشىلاتا الادى. جۇلدىز- سۇيىقتىعىن بىردە شىرىن قىپ ىشسە، بىردە تامشىلاتىپ، جالپى ونى اسپان ەمشەگىنىڭ بال قۋاتىنداي كورىپ ءوزى تۋىپ-وسكەن قاراۋىل توپىراعىنان توبەگە قاراپ ەمەكسيدى.
«كوزگە كۇيىك بولماسىن، تۇسىنەرسىڭ، تۇنگە اعىزىپ جىبەرەم حاتتارىڭدى». اقىن ءتۇندى ۇنەمى قوزعالىس جاساپ جۇرەتىن قارا كيىمدى ادام رەتىندە قاراپ كەلسە، بۇل جولى جوڭكىلگەن ءتۇن بوياۋىن قارا سۋ دەپ سەزىنىپ، ءتۇن ىشىندە تۇنەككە ۇمتىلعان، قامىرىقتى حاتتارىن وسى سۋعا اعىزىپ جىبەردى.
اقىن قارشىعاداي قايىرىلىپ، زەيىنىن دىبىسقا اۋدارىپ، دىبىستاردى زاتتاندىرىپ كورەدى. بۇعان از ۋاقىت جۇمسايدى. اقىننىڭ مەن مىسالدار كەلتىرىپ جاتقان جولدارىنىڭ ءبارى «اقشام حاتتارى» دەگەن جىر جيناعىنىڭ ونە-بويىنا شوعىرلانعان.
«شەگىرتكەنىڭ ءىنجۋلى شىرىلىنان، مونشاق تەرىپ الار ما ەدى قارىنداسقا» دەگەنىندە شىرىلدى دىبىستى مونشاق زاتقا اينالدىرىپ الۋ بار. «ەسىمىڭدى ەرىتىپ ءتىل ۇشىندا» دەپ ادام ساناسىندا تۇرعان ەسىمدى، ياعني داۋىستاپ ايتىلاتىن ەڭ قۇرمەتتى دىبىستى قاتتىدان سۇيىلاتىن قانتتاي زاتقا اينالدىرىپ الادى. ءبىرىڭعاي سۇيىقتىق تا ەمەس. «قيالىممەن بۇلتتان دا كويلەك ءپىشىپ، تىراۋىممەن تىرنانىڭ كوكتەپ الام» دەپ كوكتى كەسىپ ءوتىپ بارا جاتقان تىرنالاردىڭ تىراۋ دىبىسىن ينە، ءبىز سياقتى تىگىن زاتتارىنا اينالدىرىپ اسپاندى كوكتەپ، شانشىپ جاتۋ ارەكەتىن ساناڭىزعا قوزعالتپاي قاتىرىپ كورسەتەدى.
دىبىستان تۇراتىن «ەسىمنىڭ ءتىل ۇشىندا ەرۋىنەن» كەيىن، ويىمىزدا دىبىستىڭ سۇيىقتىققا اينالۋى تۇرادى. وسىعان ساي، اقىن «توڭىرەككە توگىلگەن ءتول ۇنىنە» دەۋ ارقىلى، «بايعىز ءۇنىن تىلىمنەن سورعالاتتىم» دەۋمەنەن دىبىستاردى سۇيىقتىق ەتىپ قالاعان جەرىنە تامىزادى. اراسىندا «زاتتى تۇستەندىرۋ» دە كەزدەسەدى. «قارا مىسىق ول- داعى قاراپ قاپتى، قارا تۇننەن ءۇزىلىپ تۇسكەندەيىن» دەۋ ارقىلى مىسىقتى الدەقاشان قارا تۇسكە اينالدىرىپ جىبەرىپ، ونى ۇلى قارا ءتۇننىڭ جارىقتىڭ قيىلىسىنداعى ءۇزىندى قارا بولەگىندەي ەتىپ كورسەتۋى بار.
اقىن تۇستەر مەن دىبىستى، ءيىستى، سۇيىقتانۋدى كەزەك- كەزەگىمەن ساپقا تۇرعىزىپ قوسىنىن قوزعالتقاننان كەيىن، ەندى ءتۇستى بولەك الىپ، ونى باسقا ەشتەڭەگە اينالدىرماستان ونى «ارەكەتتەندىرەدى». «جاپ-جاسىل كوز تۇتاندى» دەيدى... «كۇن كىرپىگىن اشقاندا» جانە «كۇن كىرپىگىن جاپقاندا» دەپ اشىلۋىن عانا ەمەس، جابىلۋىن دا ۇمىتپاي قاتار الادى. «جۇرەكتەردى سوراتىن قارا ساعىم - ءتۇن ساعىم...» دەگەن جولىندا وعان(تۇسكە) سورۋ مىندەتىن بەرىپ قويادى.
«ءتۇن تۇمسىعىن سۇعادى بوساعادان» ... ول ءتۇندى وسىلاي قيمىلداتىپ قويادى. «اي ساۋلەسى بەتىڭدى ورتەگەندە»... ايدىڭ جارىق ساۋلەسىن ورتكە - وتقا، ياعني كۇشتى جىلۋعا اينالدىرادى. ول قوزداپ ارەكەتتەنىپ ادام بەتىن ورتەۋگە كىرىسەدى. «سەنى ويلاپ، سوناۋ- ۋ جولدىڭ قاراسىنا، كوزىمنىڭ قاراشىعىن ماتىرامىن» ... قاراشىق - ءتۇس جانە زات. ەڭ باستىسى پوەزيادا ول ەرەكشە قارا ءتۇس رەتىندە الىنادى. ەندى ونى جولدىڭ قاراسىنا اپارىپ باتىرۋ - ونى ارەكەتكە ەنگىزۋ. «اقشامنىڭ ءار ادىمىن باسپالار ءتۇن»... تاعى دا ءتۇندى جۇرگىزىپ، ادامشا كىشىرەيتىپ، قيمىلداتىپ قويادى.
«ەزۋىنەن ساعىمى شۇبىرۋىن»... مۇنداعىسى دالادا شۇبىرعان ساعىم كوشكىنى ەمەس، ادام ەزۋىنەن ساعىم شۇبىرتىپ، تۇستەردى جىميۋعا قىزمەت قىلدىرىپ قويۋ. «كولەڭكەلەر جايقالىپ، گۇلدەپ اسپان» ... مۇندا كولەڭكەلەردى گۇلگە - زاتقا اينالدىرا ءبىلۋ عانا ەمەس، ونى جايقالتىپ ارەكەت ەتكىزىپ قويۋ دا بار. «كولەڭكەلەر موڭكىسكەن وقىرالى» - كولەڭكەلەر قۇبىلىسىنىڭ ارەكەتتەنىپ بارا جاتقاندارمەن بىرگە قوزعالىپ، سايكەسىپ وتىرۋ قىزمەتىن «سيىرلاردىڭ وقىرالاۋىنا» اپارىپ ارەكەتپەن جانداندىرا تۇسەدى. «سالاقتاتىپ تىلدەرىن ءار كولەڭكە، ويناپ جاتىر ساسكەنىڭ ساقالىمەن» جانە «شاڭىراقتان تىك تۇسكەن نايزا-ساسكە، سۇيەگىنە ساندىقتىڭ تۇر شانشىلىپ»... وسى ەكى ساسكە سۋرەتىندە دە تۇستەن تۇراتىن كولەڭكە مەن ساسكەنىڭ سارى ساعىمىنىڭ ارەكەتتەرىن، اسىرەسە شاڭىراقتان تىك تۇسكەن ساۋلەنىڭ - ءتۇستىڭ بەينەسىن نايزالىق قوزعالىسقا اكەلىپ تۇر. «جانتايىپ جارىقتىق اي ەسىنەسە» دەيدى... ايدىڭ دوڭگەلەك بەينەسىن اشىلعان اۋىزعا تەڭەپ، وسى تەڭەۋدە ونى ەسىنەتىپ، ياكي ارەكەتتەندىرۋدە.
«سايتان- ساعىم سورادى بۇلت ەمشەگىن»... قاپىرىققان كۇننىڭ استىندا شاعىرماق بۇلتتاردان تەسىپ ءوتىپ جاتقان ينە-ساۋلەلەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، بۇلت استىنداعى بوبەك-ساعىمداردىڭ وسى بۇلتتى انا ەمشەگىندەي سورىپ جاتقان الپەتىن كورسەتۋ، ول دا - ارەكەت.
«كوكپەك قانا كوكجاسىل كۇشىكتەگەن»... شولەيتتى قونىستاعى كوك ءتۇسى ءۇشىن كوكپەك اتانعان وسىمدىكتىڭ كوبەيۋىن، ءوسۋىن، بۇرلەۋىن، ياعني كوك ءتۇستىڭ تارالۋىن، دالا بەتىنە جايىلۋىن «ارەكەت» دەپ بىلدىرۋدە. ەندى تىنىشتىقبەك اقىن تۇستەردى زاتتاندىرۋعا كوپ ۋاقىت جۇمسايدى. تۇستەردى قولمەن ۇستاپ كورەتىن زات رەتىندە الپەشتەي بىلسەڭ، اناعۇرلىم جاقسى پوەزيا شىعاراسىڭ دەگەن ويعا كەلەدى. تۇستەردى مولىنان زاتتاندىرادى. «بۇل قاي داۋىل، قۇيرىعى قۇمعا اينالىپ، قىزعىلتتانعان قىلشىعى كوزگە ۇراتىن؟...» قىزىل قۇمدى القاپتا دالا كىندىگىنەن بۇرالىپ شىققان قۇيىندى داۋىلعا قاراپ، ونى قىزىل قىلشىقتى، بۇرالىپ تۇرعان قىزىل شۇبار قابىلان رەتىندە قابىلدايدى. ءبىراق، اڭعا ۇقساتقانىن ايتا قويماي، وسى اراعا عانا اكەلىپ كىدىرەدى. قالعانىن وقىرمان ءوزى ويلاپ السىن دەپ.
«ءبىر ءتۇننىڭ جارالۋ ما قۇرساعىنان»... ءتۇن ەندىگى جەردە جەر بەتىن جايقاعان تۇنەكتى تۇسكە عانا ەمەس، ول جەر سياقتى ۇلى قۇرساقتى توڭكەرىلگەن زاتقا وزگەرىپ كەتەدى. وسى ارقىلى جەرگە توبەدەن «ءتۇن» دەپ اتالاتىن جەردىڭ وزىندەي قۇرساقتى الىپ زات شاپتاسىپ تۇر دەپ، ولارعا جاسىرىن تۇردە جۇبايىلىق سيپات بەرە باستايدى. بۇل بەينە ەكى قارالتقىم تارەلكەنى ءبىر-بىرىنە بەتتەستىرگەن سياقتى دۇنيە. «جەلكىلدەتىپ شۋداسىن تۇيە-ساعىم»... قىرقالاردا قوزعالماي جەلكىلدەپ تۇراتىن لاپىلداعان ىستىق ساعىمداردى ونسىزدا قىزعىلت تۇيەنىڭ جەلپىلدەگە شۋداسىنا ۇقساعانى ءۇشىن، ونى تۇيەگە اينالدىرا سالۋ بۇل دا اقىننىڭ بەكىمى.
«سانامداعى ساسكەنىڭ ساۋلەسىنە بولەنەم»، «ساۋلەسىنە بولەنەم سانامداعى ساسكەنىڭ» دەپ قاتار ايتىلاتىن جولدار بار. مۇندا ساسكەدەگى ءتۇستى، ساۋلەنى بەسىككە اينالدىرىپ وعان ءوزىنىڭ جانىن، ساناسىن بولەپ اقىندىق قۇشتارلىق كۇي كەشەدى. «سوڭعى ارشانىڭ قانى بار - سەمسەر-ساسكە ۇشىندا...» تاعى دا ساسكە كەلە قالادى اقىننىڭ كوزىنە قارۋ رەتىندە... بۇل جولى نايزا ەمەس، سەمسەر بولىپ. ساسكەنىڭ قانقىزىل بوياۋىن، ساۋلەسىن قان دەپ سيپاتتاعىسى كەلەدى. ءبىراق، ارشا جاسىل بولسادا، نەگە ونىڭ ارشانىڭ قانىنداي دەگىسى كەلەدى؟ سەبەبى، بۇل قىزىل بوياۋلارعا جۇتىلعان دارمەنسىز سوڭعى ارشانىڭ كەسكىنى. وسى ارادا بوياۋلار تاعى دا زاتقا - قارۋعا وزگەرىپ سەمسەر بوپ سەرتيىپ تۇر.
«ۇياتىمنىڭ قىزىل سيقىر قىل كوپىرىن تىسىڭمەن، قىرشيمىن دەپ قينالماشى...» ۇيات ءارقاشان قىزىل تۇستە. ءبىز ۇيالعاندا قىزارامىز. ەندى وسى قىزىل ۇياتتى قىزىل كوپىرگە، الدە ءبىر كولدەنەڭنەن تىستەلەتىن زاتقا اينالدىرىپ، ونى «قىرشۋ» دا وسى ءتۇستى تىنىشتىقبەك اقىننىڭ زاتتاندىرۋى بولىپ تابىلادى. «وتىرمىن يەك سۇيەپ ىڭىرگە مەن»... تەرزە الدىندا ىڭىرگە قاراپ وتىرسىن، مەيلى تىستا وتىرسىن، ءوزىنىڭ يەگىنىڭ استىنداعى ءىڭىر بوياۋىن تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنداي قاتىرىپ تاستاپ وزىنە سۇيەنىش ەتەدى.
«توقيدى كوڭىلىنە كەمپىرقوساق، تورعايدىڭ شىرىلىنان شاشىراعان...» كەمپىرقوساق ول - قولمەن ۇستاۋعا بولمايتىن ءتۇس قۇبىلىسى عوي. جەتى ساۋلەدەن تۇراتىن. ەندى ونى تورعايدىڭ ۇنىنەن تارىشا شاشىراتىپ، ونى ينە نەمەسە ءبىز كەستەنىڭ قاجەتتى زاتتارىنداي كورىپ، ونىمەن تابيعات قۇبىلىستارىن توقىما بۇيىمدارداي ەتىپ توقىتىپ كورسەتۋ دە اقىننىڭ ءتۇستى زاتتاندىرۋى.
«تۇسىمدە ءتۇن كورەيىن كۇمىس تابان». ءتۇن - قارا كىسى بولسا، ونىڭ كۇمىس تابانى نە؟ ارينە، عالامنىڭ ءسۇيىر تابان ساۋلەلى ايى. وسى ساۋلەلى ءتۇستى ارەكەتتەندىرۋ ءارى زاتتاندىرىپ تابانعا اينالدىرىپ جىبەرۋ ول دا سوعان سايادى. «جازۋلى اقشام حاتىن كوكەيدەگى، جارقانات قاناتىمەن شيمايلاعان...» اقشامنىڭ كومەسكى سۇرعىلت الەمىن، سۇرى بوياۋلارىنىڭ تەڭىزىن حاتقا - قاعازعا اينالدىرىپ، ونىڭ بەتىندە جوسىپ جۇرگەن جارعاناتتىڭ ارەكەتىن قالامنىڭ قىزمەتىنە ۇقساتادى. مۇندا اقشامنىڭ توڭكەرىلگەن بوياۋىن قاعازدارعا وزگەرتىپ جىبەرگەن اقىن تۇستەردىڭ زاتتانۋىن جەبەي تۇسەدى. «كەمپىرقوساق- ءۇمىتىمدى جۇرەگىمە ورادىم» تاعى دا تۇستەن جارالعان كەمپىرقوساقپەن كەزىگىپ وتىرمىز. ونى مويىنسالىعا(شالىگە)، ورامالعا اينالدىرىپ مويىنعا وراۋ دەگەن دە زاتتاندىرۋ.
«دەيدى- داعى كۇلەدى، قىسىق كوزدە كۇن سىنىپ» دەسە، كەلەسى ءبىر جولىندا «وكىنىشتى... ول كەتتى قىسىق كوزدە كۇن سىنىپ»... ەكەۋىندە دە قىسىق كوزدىڭ كۇلۋ مەن وكىنۋدەگى جۇمىلىڭقى قىسىلۋ ارەكەتىنەن ادامنىڭ كۇن-جانارىنىڭ كوز قاتپارىندا جارتىكەشتەنىپ كورىنۋىن «كۇننىڭ سىنۋى، كەتىلۋى» دەپ كورسەتەدى. مۇندا ادام كوزىنىڭ نۇرىنىڭ، ساۋلەلى ءتۇسىنىڭ كەتىلۋى، سىنۋى ءسوز بولىپ وتىر. مۇندا دا ءتۇستى زاتتاندىرىپ، ونى كەسەدەي كەرتەدى، سىندىرادى.
ەگەر اقىننىڭ وسى جولدار قامتىلىپ تۇرعان ولەڭدەرىنەن مۇنى الىپ تاستاي الساق، ءبىرسىپىرا ولەڭ قوناقسىز ۇيدەي قۇلازىپ قاۋساپ قالادى. ءبىراز، ولەڭنىڭ جەمىسىنە ساي شىرىن ءبىتىرىپ تۇرعان وسى قاستەرلى جولدار ونىڭ اناعۇرلىم ءدامدى جەمىس ەكەنىن كورسەتە تۇسكەندەي. كەيدە ءبىر ولەڭ ءبىر عانا تاماشا جولى ءۇشىن ۇزدىك ولەڭ بولا الادى. تىنىش اقىننىڭ وسى جولدارى وقىرمان ساناسىنا سۇڭگىپ، وقىرمان ۇزاق ۋاقىت بويى ويىنا نەبارى بىرنەشە كەربەز ولەڭ جولىن ساقتاۋ ارقىلى ونىڭ بۇگىل ولەڭىن كەرەمەت دەپ سەزىنىپ جۇرە الادى.
ءدام - بۇل بۇكىل تاعامعا جايىلعان بولىمسىز دۇنيە. تىنىش اقىن دا ولەڭنىڭ ءدامىن كەلتىرۋ ءۇشىن بوياۋ مەن دىبىس، دىبىس پەن ءيىس، بوياۋ مەن ءيىس، قۇبىلىستاردى زاتتاندىرۋ، سۇيىلتۋ، قايتادان تۇسكە اۋدارۋ ەڭبەگىن جاساپ وسى ولەڭدەردى بارلىققا كەلتىرىپ، قازاق پوەزياسىنىڭ قابىرعاسىن قالىڭداتا ءتۇستى. ول - قازاق پوەزياسىنىڭ سالۆادور داليى.
* ماقالانىڭ اۋەلگى اتاۋى: بوياۋ مەن دىبىستىڭ مىندەتىن اۋىستىرۋ (تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم ۇلىنىڭ پوەزياداعى جاڭالىعىنىڭ سالۆادور داليدىڭ شىعارماشىلىعىمەن رۋحاني تۋىستىعى)
اۆتور: كوكبورى مۇباراك
adebiportal.kz
