كەرەكۋدەن تابىلعان «قيماق كۇيمەسى» قالپىنا كەلتىرىلىپ جاتىر
پاۆلودار. KAZINFORM - قيماقتار استاناسى - يماقيانىڭ ەرتىس- بايان توڭىرەگىندە بولۋى مۇمكىن دەگەن عىلىمي گيپوتەزا جاقىن جىلداردا شىندىققا اينالۋى عاجاپ ەمەس. پاۆلودار قالاسى اۋماعىنان تابىلعان ەرەكشە ارحەولوگيالىق ولجانىڭ ءبىرى - «قيماق كۇيمەسىن» قازىرگى ۋاقىتتا عالىمدار قالپىنا كەلتىرىپ جاتىر.
بۇل تۋرالى الكەي مارعۇلان اتىنداعى پاۆلودار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى تيمۋر سماعۇلوۆ Kazinform تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا حابارلادى.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، قيماق كۇيمەسى - قازىرگى پاۆلودار قالاسى ورنالاسقان جەردە كونە زاماندا قيماقتار ەلى سالتانات قۇرعانىن دالەلدەيتىن نەگىزگى تاريحي جادىگەردىڭ ءبىرى.
- ونى العاش تابىلعان جىلى جۋرناليستەر قاۋىمى «قيماق كۇيمەسى» دەپ اتاپ كەتتى. شىن مانىندە ول - سول كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن قيماقتاردىڭ «كوشپەلى ءۇيى». 2016 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا بايدالاداعى قورىمداردى قازۋ بارىسىندا توپىراق اراسىنان كۇيمەنىڭ اعاش دوڭگەلەگىنىڭ سۇلباسى ايقىندالا باستادى. باستاپقىدا ءبىز اربانىڭ ءبىر بولشەگى بولار دەپ اسا ءمان بەرمەگەنبىز. جۇمىستاردى جالعاستىرعانىمىزدا ەكىنشى دوڭگەلەگى شىقتى. الگى جەردە تۇتاس جادىگەر جاتقانىن تۇسىنە قويدىق تا، ونى تۇتاس قالپىندا الىپ شىعۋ ءۇشىن كونە مۇرالاردى قالپىنا كەلتىرۋشى، تانىمال عالىم- رەستاۆراتور قىرىم التىنبەككە حابارلاستىق.
كۇيمەنى توپىراق اراسىنان تۇتاسىمەن الىپ شىعۋ ءۇشىن بىزگە اۋەلى ارشىلعان بولىكتەرىن كونسەرۆاتسيالاۋ قاجەت بولدى. بۇل ءۇشىن قازىلعان جەردىڭ ۇستىنە وتە كوپ كولەمدە بالاۋىز قۇيىپ، جادىگەرگە كۇن مەن جەل، اۋا وتپەيتىندەي ەتتىك. سوڭىنان ونى اينالاسىنداعى توپىراقپەن ۇڭگىپ قازىپ، ارنايى وقشاۋلاعىش ماتەريالمەن قاپتاپ، بلوكتاۋ ادىسىمەن جوعارىعا كوتەرىپ الدىق. بۇلاي جاساعانىمىزدا ونىڭ جالپى سالماعى 5 توننادان اسىپ كەتتى. كوتەرەتىن كران تابىلماي، ەرتىس وزەنى ۇستىنە كوپىر سالىپ جاتقان قۇرىلىس كومپانياسىنا جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولدىق. ابىروي بولعاندا، قۇرىلىسشىلار بىزگە قول ۇشىن بەردى. ءسويتىپ ونى توپىراعىمەن قوسا قازىرگى مارعۇلان اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتكە جەتكىزدىك. كومپيۋتەرلىك توموگرافياعا تۇسىرگەنىمىزدە 9-11 -عاسىرلارعا تيەسىلى قوس دوڭگەلەكتى كۇيمەنىڭ سۇلباسى شىعا كەلدى، - دەپ اڭگىمەلەدى ت. سماعۇلوۆ.
ەرتەدە قيماقتار كوشىپ جۇرۋگە ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن وسىنداي «كوشپەلى ۇيلەر» جاساعان. بۇل كۇيمە - ەۋرازيا دالاسىندا ورتاعاسىرلىق كوشپەلىلەردىڭ كوشپەلى ءۇيىنىڭ ەڭ جاقسى ءارى تۇتاس ساقتالعان جالعىز ۇلگىسى. بارلىق بولىگى اعاشتان جاسالعان، مەتالل مۇلدە قولدانىلماعان. عالىمنىڭ سوزىنشە، ءتىپتى ونىڭ بىلىگى، دوڭگەلەگىندەگى شاباقتارى ەرەكشە قاتتى اعاشتاردان جاسالعان. دوڭگەلەكتەرى ەركىن اينالۋى ءۇشىن بىلىك اينالاسىنا ەرەكشە جاقپاماي جاعىلعان ءتارىزدى. ال دوڭگەلەگىنىڭ ديامەترى - 60 س م.
- بۇل ءبىزدىڭ كينولاردان كورىپ جۇرگەن ساقتاردىڭ، تۇركى حالىقتارىنىڭ قوس دوڭگەلەكتى ارباسىنا مۇلدە ۇقسامايدى. مۇلدە بولەك فورمادا جاسالعان، اعاش تەتىكتەرى دە ەرەكشە. جادىگەردىڭ جانىنان شاڭىراققا ۇقساس اعاش بۇيىم تابىلدى، وعان ۋىقتار شانشىلىپ، ول اربانىڭ ۇستىنە قالقا رەتىندە تۇرعىزىلعان. بۇعان قوسا الگى قورىمدا ەكى بىردەي مولا بار ەكەنى انىقتالدى. ونىڭ بىرىنەن ەر ادامنىڭ سۇيەگى، جانىنا قويىلعان قانجارى، كىسە بەلبەۋىنىڭ قالدىقتارى، باسقا دا زاتتار تابىلدى. ءبىز سوڭعى جىلدارى ارحەولوگيالىق قازبادا بلوكپەن الۋ، ياعني اينالاسىنداعى توپىراقپەن بىرگە الۋ ءادىسىن قولدانىپ كەلەمىز. بۇل ماماندارىمىز ءۇشىن ۋاقىت ۇنەمدەۋگە پايدالى. جادىگەردى زەرتحانامىزعا اكەلگەن سوڭ، ونى اسىقپاي زەرتتەۋ مۇمكىندىگى بار. جۋىقتا مارعۇلان اتىنداعى پاۆلودار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن قازاقستان زوولوگيا ينستيتۋتى بازاسىندا «بيوارحەولوگيا» عىلىمي ورتالىعى اشىلدى. جاڭا ورتالىق قازاقستان مەن رەسەي عالىمدارىنىڭ بىرلەسۋىنە دە جول اشىپ وتىر. ەنتومولوگتەر توپىراق اراسىنداعى ەجەلگى جاندىكتەردى زەرتتەپ، ءوز جاڭالىقتارىمەن بولىسەدى. بۇل - ءبىز ءۇشىن مۇلدە جاڭا باعىت. قازىردىڭ وزىندە ەنتومولوگتەر بايدالاداعى وبادان اكەلىنگەن توپىراقتان ەجەلگى قوڭىزدار مەن شىبىننىڭ دەرناسىلدەرىن تاپتى. جەرلەنگەن ادام ولگەن سوڭ ءبىراز ۋاقىت جەر قوينىنا تاپسىرىلماي ۇستالعانىن، ونى مۋميالاۋ جۇرگىزىلگەنىن بىلدىك، - دەدى عالىم.
ال «كوپشەلى ءۇي» قازىر الماتىدا عالىمدار تاراپىنان زەرتتەلىپ، قالپىنا كەلتىرىلىپ جاتىر. كوپ ۇزاماي وزگە دە جادىگەرلەرمەن بىرگە پاش ەتىلەدى دەگەن ءۇمىتىمىز زور.
اۆتور
مۇرات اياعان
