كەنەسارى حاننىڭ 200 ساربازى جەرلەنگەن - قاراوتكەل زيراتى
استانا. قازاقپارات - استاناداعى قاراوتكەل زيراتىندا كەنەسارى حاننىڭ 200 ساربازى مەن 50 جاساۋىلى جەرلەنگەنى جايلى تالاي ايتىلدى.
سول كەزدە تاريحشىلار اراسىندا پىكىر ەكىگە جارىلىپ، ءبىرى بۇل مالىمەتتى راستاسا، ەندى بىرەۋى جوققا شىعارىپ، ەلدى اسىعىس شەشىم ايتپاۋعا شاقىردى. نە دەسەك تە، كەيىننەن «ساكرالدى قازاقستان» كارتاسىنا ەنىپ، قاسيەتتى ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ىلىكتى. وسىنىڭ انىق- قانىعىن ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى مارال قالىمجان قىزى حابيدۋلينا ايتىپ بەردى.
نەگىزى، زيرات قالانىڭ قاق ورتاسىندا، اسان قايعى مەن جانىبەك تارحان كوشەسىنەن الەكساندر كراۆتسوۆ پەن بارايەۆ قيىلىسىندا ورنالاسقان. رەسمي مەكەنجايى - الەكساندر كراۆتسوۆ 3. كولدەنەڭ وتكەن- كەتكەننىڭ كوزىنە تۇسپەس ءۇشىن ەلوردانىڭ ەڭ ەسكى مولاسىن بەرىك قاقپامەن قورشاپ تاستاعان.
«ءبىز ونى ءوز ورتامىزدا مۇسىلمانداردىڭ ۇلتتىق پانتيونى دەپ اتايمىز. زيرات اۋماعى 2011-جىلى زەرتتەلە باستادى. وندا دا ءبىزدىڭ وقۋ ورنىنىڭ ماماندارى سونداعى قۇلپىتاستار مەن قابىرلەردەگى جازبالاردى زەرتتەمەك بولعان. ءسويتىپ، سول جەردەگى ارابشا، تاتارشا، توتە جازۋمەن جازىلعان تاستاردىڭ بىرىندە «كەنەسارى حاننىڭ 200-دەن استام باتىرى مەن ساربازى جەرلەنگەن. 1838-جىل» دەپ جازىلعانى انىقتالدى. ال تاريحتا ءدال سول ۋاقىتتا كەنەسارى حاننىڭ كوتەرىلىسى بولعانى بەلگىلى. ول قابىر زيراتتىڭ سولتۇستىك- باتىس بولىگىندە تابىلعان. ءوزى جارتىلاي جەرگە كىرىپ كەتكەن ەكەن. سودان 2012-جىلى ەلىمىزگە ماڭىزى بار دۇنيە رەتىندە «قاسيەتتى قازاقستان» كارتاسىنا ەندى. ءبىراق بۇعان ىلىگۋدىڭ ءوزى بىزگە وڭايعا تۇسپەدى. «ۇلتتىق ەسكەرتكىشتى ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك» دەگەن ماسەلەنى عالىمدار كوتەرىپ، تالاي رەت بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جازىپ، قوزعاۋ سالدى. ايتپەسە، مولانىڭ تەڭ جارتىسى جويىلار ەدى. ويتكەنى ول جەرگە كوپىردەن بىردەن سول جاعالاۋعا وتەتىن جول ءتۇسىرۋ ويلاستىرىلعان» دەگەن تاريحشى زيراتتى قالا اكىمشىلىگىنىڭ ساقتاپ قالعانىن ايتتى.
زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، وسى مولادا 10 مىڭنان اسا قابىر بار. ەڭ ءبىرىنشى جەرلەۋ ءراسىمى XVI عاسىردىڭ اياعى دەپ بەلگىلەنگەن، ال سوڭعىسى XX عاسىردىڭ ورتاسىندا بولعان.
- تىك ءتورتبۇرىش كەيپىندە بولعان مولانىڭ اۋقىمى وتە ۇلكەن. جالپى، اۋماعى - 17169 شارشى مەتر. ال قورشاۋى 125 مەتردەن 137 مەترگە دەيىن جەتەدى. ءتىپتى، كىرپىشپەن قورشالعان ايماق بارايەۆ كوشەسىنىڭ بويىمەن وتكەندە كوزگە تۇسەدى. 2011-2012 -جىلدارى استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگى قارجى ءبولىپ، «ارحەولوگيا ي ەكسپەرتيزا» دەگەن الماتىلىق كومپانيانىڭ قىزمەتكەرلەرى زيراتتى درونمەن سۋرەتكە تۇسىرگەن. مىنە، سولار مولادا 10 مىڭعا جۋىق زيرات بارىن ايتتى. مۇنداعى ەڭ كونە قابىر 1609 -جىلعى ەكەن. بۇل دەگەنىمىز - XVI عاسىردىڭ اياعى مەن 17- عاسىردىڭ باسىن كورسەتەدى. ال قالالىق بيلىك زيراتتى 1962-جىلى جاۋىپ تاستاعان. سونىڭ ءوزىن ەسەپكە الساق، 300 جىل بويى قانشا ادام جەرلەنگەن. مۇندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ عانا تاريحى ەمەس، ءۇش عاسىردىڭ تاريحى ساقتالعان. ونداعى قابىردىڭ باسىم بولىگىندە تاڭبالانىپ، جازۋ جازىلماعان. كەيبىرى جەرلەنگەن قابىر رەتىندە تومپەشىك بولىپ جاتىر. قازاقتار قابىر باسىنا جازۋدى 19- عاسىردىڭ ورتاسىندا باستاعان، - دەيدى مارال حابيدۋلينا.
ونىڭ ايتۋىنشا، زيراتتا قازاقتان باسقا وزگە ۇلتتىڭ دا ازاماتتارى جەرلەنگەن. مولانىڭ ءبىر بۇرىشىندا سوعىس الدىندا جانە سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قازاقستانعا دەپورتاتسيالانعان شەشەن، ينگۋشتاردىڭ دا بەيىتى بار. بۇعان دالەل - 2012 -جىلى ينگۋش مەتسەناتى كەمۋرتىيەۆ اتاتەگىنە جاساعان جاقسىلىعى دەپ، «قاراوتكەلدىڭ» ەسكى قورشاۋىن جاڭارتىپ بەرگەنى.
«وعان قوسا، زيرات ءىشىن ارالاپ ءجۇرىپ، ايەل مەن بالالاردىڭ مولاسىن اجىراتۋ مۇمكىن. بەرىدە، 1950-جىلدارى تەمىرمەن جاي عانا قورشالعان قابىرگە دەيىن كەزدەسەدى. ءبىرىنىڭ باسىندا اي تۇرسا، ەندى بىرەۋىندە نايزا بار. تاسقا قاشالىپ جازىلعان جازبالارى دا ءارتۇرلى. ارابشادان باستالىپ، گريگورياندىق جانە پراۆوسلاندىق كۇنتىزبەمەن تاڭبالانعان. مۇسىلماندىققا قاتىستى قابىردىڭ كوپشىلىگىندە «قىپشاق»، «نايمان»، «كەرەي» دەپ رۋعا دەيىن كورسەتىلگەن»، - دەدى ول.
تاريحشى مارال قالىمجان قىزى زەرتتەۋ بارىسىندا اقمولا وبلىستىق ارحيۆتە دە ءبىراز دەرەككوزدىڭ تابىلعانىن تىلگە تيەك ەتتى. بۇل - 19-عاسىردىڭ سوڭى مەن 20-عاسىردىڭ باسى ەنگەن كارتا. وندا اقمولا كازاكتارى بەكىنىسىنىڭ اۋماعى كورسەتىلگەن. 1830-جىلى بەكىنىستى كازاكتاردان جاۋلاپ العاننان كەيىن، 8 جىلدان سوڭ، 1838-جىلى كەنەسارى قاسىمنىڭ كوتەرىسى بولدى. سول بەكىنىستى الاردا كەنەسارى حاننىڭ 200 دەن استام ساربازى جەرلەنگەن دەلىنگەن. ال كارتادا بەكىنىستىڭ جوباسى (پلان) كوپبۇرىشپەن بەلگىلەنگەن. ەندى ءبىر دەرەكتەردە بەكىنىستىڭ شىعىس بولىگىندە، جارتى مەتر جەردە قىرعىز زيراتى ورنالاسقانى ايتالعان. سانسىز وتكەن رەسەيلىك ەكسپەديتسيانىڭ زەرتتەۋى بويىنشا مولا بەكىنىستەن جارتى مەتر جەردە ورنالاسقانى دالەلدەنگەن.
- ول كەزدە زيرات تولىق سالىنىپ بىتپەگەن. ونىڭ قالا ىشىنە كىرۋى - ⅩⅩ عاسىردىڭ ورتاسى. 1961-جىلى قالا سەلينوگراد دەپ اتالا باستاعان. ال مولا رەسمي تۇردە ءبىر جىلدان كەيىن جابىلدى. مىنە، وسى بەكىنىس - استانانىڭ باستاۋى، - دەيدى مارال حابيدۋلينا.
ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك جانە سولتۇستىك-باتىستاعى جەرلەرىن باسىپ العاندا، ورىس پاتشاسىنىڭ ساياساتىمەن بەكىنىستەر تىزبەگى تۇرعىزىلعان. سونداعىسى قازاقتى سول سىزىقتان شىعارماي، باسقارۋدى كوزدەگەن. ول جەرلەردە اۋەلى كازاكتار، كەيىن جەر اۋدارىلعان ورىس شارۋالارى كوشىپ كەلىپ، كوشپەندى حالىقتىڭ جەرىنە ورنالاسقان. كەنەسارى حان جەردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسكەنى بەلگىلى.
انار قونىس
«ايقىن» گازەتى
