جۇمباق الەمنىڭ ەلشىسى- جەلاياق حات تاسۋشى

استانا. قازاقپارات - كۇندەلىكتى باسپاسوزدە باقسى-بالگەرلەر، ەمشى-دومشىلار جايلى جازىلىپ جۇرگەنىمەن، ديۋانالار جونىندە كوپ ايتىلا بەرمەيدى. ديۋانا دەگەن كىم؟

بۇرىنىراقتا وتكەن ديۋانالار جايلى بۇگىنگە جەتكەن اڭگىمەلەرگە قۇلاق تۇرسەك، بۇلار پەندەلىك دۇنيەاۋي تىرلىكتەن ادا، جان دۇنيەسى سابيدەي تازا، حاقتىڭ جولىمەن عانا جۇرەتىن ەرەكشە جاراتىلعان جان يەلەرى سەكىلدى. باقسى-قۇشىناشتار ءتارىزدى كىسى ەمدەپ، كاسىپ قىلماعان. قوجا-مولدالار سياقتى دۇعاسىن ساتىپ، توقتى-تورىم الماعان. بوركىنىڭ توبەسىنە ۇكى تاعىپ، قولىنا سىلدىرماقتى اساتاياق ۇستاپ، قارا جولدىڭ شاڭىن بۇرقىراتىپ، «اللا حاق!» دەپ جاياۋلاپ ەل كەزىپ جۇرەتىن ديۋانالار ءبىز بىلمەيتىن قۇپيا ءبىر الەمنىڭ ەلشىلەرى تارىزدەس.

كۇنى كەشە عانا باياناۋىل جەرىندە جاساپ وتكەن ءالىپبايدىڭ ىبىرايى - سونداي ديۋانالاردىڭ ءبىرى. ونىڭ شىن اتى ىبىراي بولعانىمەن، ەل ءىشى بۇل كىسىنى ءالىپبايدىڭ ديۋاناسى دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن. بار عۇمىرى ديۋانالىقپەن وتكەن ىبەكەڭ جارىقتىق جاڭا وكىمەت ورناپ جاتقاندا، «اللانىڭ عانا ءتىلىن الام» دەپ كولحوزعا مۇشە بولىپ كىرمەگەن كورىنەدى. دەگەنمەن ۇلى وتان سوعىسى باستالعاسىن، قوعام تىرلىگىىنەن وقشاۋ جۇرەتىن ىبىراي ديۋا­نا اۋىل سوۆەتتىنىڭ ءتوراعاسىنا كەلىپ: «باسقا شارۋاڭا جاراماسپىن، ەلگە قىلعان كومەگىم سول بولسىن، ماعان پوشتا تاسۋدى بەر، كولىگىڭنىڭ قاجەتى جوق، ءوزىم-اق جەتكىزىپ تۇرام»، - دەپتى. كۇش-كولىك پەن ادام قولى جەتىسپەي جاتقان ۋاقىتتا بۇل ۇلكەن قولعابىس، ءتوراعا قۋانا كەلىسەدى. ءسويتىپ، ىبەكەڭ حات تاسۋعا شىعادى.

باياناۋىلدىڭ كۇركەلىسىندەگى شەجىرەشى-ولكەتانۋشى نىعمەت جامىن ۇلى اقساقال بىلاي دەپ اڭگىمەلەيدى:

- ىبىراي ديۋانانىڭ ءوزى وتباسىلى بولعان ادام، ءۇش قىزى بار ەدى، قازىر ەكى قىزىنان ۇرپاق بار. سوعىستىڭ ءجۇرىپ جاتقان ۋاعىندا ءبىزدىڭ اكەي جاسى كەلىپ قالعان كىسى، ءبىراق ەر-ازاماتتىڭ جوقتىعىنان بەلاعاش كولحوزىنا باسقارما قىلىپ سايلاپ، سول جەرگە كوشىپ كەلدىك.

ول كەزدە بەلاعاش پەن ءبىرىنشى ماي - ەكى كولحوزعا ءبىر اۋىلدىق سوۆەت. جانە سوعىس ۋاعىنىڭ زاڭى قاتال، پوشتا اۋىلعا كۇنبە-كۇن جەتىپ تۇرۋى كەرەك. بەلاعاشتان شىعىپ، ءبىرىنشى مايدى باسىپ جۇرگەندە، اۋدان ورتالىعى بايانعا دەيىن 100 شاقىرىم جەر. تاڭعى نامازىن وقىپ اۋىلدان شىعىپ كەتكەن ديۋانا ساسكە ءتۇس بولماي اۋدان ورتالىعى بايانعا جەتىپ، ول جەردەن پوشتاسىن الىپ، ءتۇس اۋا بەلاعاشقا قايتىپ ورالادى. كۇنىنە 200 شاقىرىم جەر ءجۇرۋ دەگەن بەلى بەرىك ماقتاۋلى اتىڭنىڭ وزىنە سىن.

وسىعان تاڭ بولعان اۋىل ادامدارى، اسىرەسە ءوزىنىڭ تۋىس-تۋعاندارىنىڭ بالالارى كەي ۋاقتا ديۋانانىڭ سوڭىنان اڭدىپ بىرگە شىعادى ەكەن. اسا تاياعىن ۇستاپ، قورجىنىن يىعىنا اسقان ول «اللا حاق!» دەپ قويىپ، اقىرىن بۇلكەكتەپ قىردان اسىپ كەتە بارادى. سوڭىنان ىلە شىققاندار جاڭاعى دوڭگە كوتەرىلسە، ديۋانا ءىزىم-قايىم جوق. اسپانعا ۇشتى ما، جەر جۇتتى ما، ونى ەشكىم بىلمەيدى. قىستىڭ كۇندەرى دە سوڭىنان بىرگە شىعىپ اڭدىپ كورەدى، سوندا اق قاردىڭ ۇستىندە ءار جەردەن ءبىر تۇسكەن تابانىنىڭ ءىزىن عانا كورەدى ەكەن.

ول كەزدە ويىن بالاسىمىز، ءالى ەسىمدە، جاز بولسا اق كويلەك-دامبال، قىستا شەكپەن كيەتىن ديۋانا قىر اسىپ اۋدان جاقتان كەلە جاتقاندا، ءبىر توپ بالا «ۋرالاپ» الدىنان شىعامىز. ول زاماندا اس تۇزى قات بولاتىن. ايەلدەر جاعى ىبەكەڭە تۇز، باسقاداي كەرەك-جاراعىن قوسىپ جاتادى. سونىڭ ءبارىن ەرىنبەي جيناپ-تەرىپ الىپ كەلەتىن. بىردە ءبىرىنشى ماي كولحوزىنىڭ ءتوراعاسى اۋدانعا كەتىپ بارا جاتقان ديۋاناعا: «سىرقاتى بار ءبىر تۋىسىما بۇلاۋعا تۇسۋگە قاجەت ەدى، جارتى قاپ سۇلى الا كەتىڭىزشى»، - دەپتى. «جارايدى، قاراعىم» دەپ سوزگە كەلمەگەن ول قاپتى يىعىنا سالىپ الىپ، جورتىپ جۇرە بەرەدى.

دەگەنمەن ديۋانا قىر اسىپ كەتكەسىن الگى ادام ارى-بەرى ويلانىپ، «قوي، جاياۋ جۇرگەن ادامعا سۇلى ارقالاتقانىم دۇرىس بولماس، ءوزىم جەتكىزىپ بەرەيىن» دەپ، جاقسى ءبىر اتقا ءمىنىپ، سوڭىنان قۋا شىعادى. قىرعا كوتەرىلسە، ديۋانا كورىنبەيدى. جارتى جولعا بارادى، جوق. وسى كىسى اداسىپ كەتكەن جوق پا دەپ، ارتىنا بۇرىلىپ تا قارايدى، كورىنبەيدى. اقىرى بايانداعى تۋىسىنىڭ ۇيىنە بارسا، ديۋانا سول جەردەن شايىن ءىشىپ بولىپ، شىعىپ كەلەدى ەكەن. جارتى قاپ سۇلىنىڭ شامامەن 25-30 كەلى سالماعى بار دەسەك، ول جاياۋ ادامعا از جۇك ەمەس. سوندا ىبىراي ديۋانا ونى 100 شاقىرىم جەرگە بىرەر ساعاتتىڭ ىشىندە قالاي جەتكىزدى، اسپانمەن ۇشىپ باردى ما، ونى قولداپ جۇرگەن قانداي بەلگىسىز كۇش، ول جاعى جۇمباق.

بەلگىلى باياناۋىلدىق تاريحشى-ولكەتانۋشى التىنبەك قۇر­مانوۆ اكەسى جۇمات اقساقالدان ەستىگەن تومەندەگى اڭگىمەسىن ايتادى.

- بۇل بەرتىن، الپىسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا بولعان وقيعا. ءبىزدىڭ ۇيدە «قۇرماننىڭ قارا اتى» دەيتىن جۇيرىك قارا ات بولدى. اكەم قارقارالىنىڭ «قوياندى» سوۆحوزىندا تۇراتىن ءبىر اعايىنداردىڭ حالىن بىلمەك­كە وسى قارا اتتى ءمىنىپ جولعا شىعادى. ماياجوننىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە، موينىنا اسقان قورجىنى بار، اق كويلەك-دامبال كيگەن ءبىر قاريا قۋىپ جەتىپتى. امانداسقاسىن: «اپىرماي، قاراعىم، اتىڭ تىم ءتاۋىر ەكەن، ارەڭ قۋىپ جەتتىم»، - دەيدى. الگى ادامعا جاقىنداعىسى كەلمەي، قارا ات قورس-قورس ۇركەدى دەيدى.

ارى-بەرى ءجون سۇراسقاسىن اتام ونىڭ ءالىپبايدىڭ ديۋاناسى ەكەنىن ءبىلىپ: «اقساقال، اتقا ءسىز ءمىنىڭىز، مەن جەتەكتەيىن، تىم بولماسا مىنگەسىڭىز»، - دەپتى. «جوق، شىراعىم، راحمەت، اللا ءساتىن سالسا، اياڭداپ ءوزىم دە جەتەم عوي، جولىڭ بولسىن، جۇرە بەر»، - دەيدى. ءسويتىپ، ءتورت-بەس قىر اسىپ كەتكەن اكەي سۋسىن ىشپەك بولىپ توقتى قىستاۋ دەگەن قىستاققا بۇرىلادى. بارسا، قويلارىنا قاسقىر شاپقان ەكى قويشى تاس-تالقان بولىپ توبەلەسىپ جاتىر دا، قاشان جەتكەنى بەلگىسىز، ديۋانا الگى ەكەۋىن اراشالاپ ءجۇر ەكەن. بۇل جەردەن سۋسىن بولماسىن بىلگەن اكەي ارى قاراي جۇرە بەرەدى. ءبىرازدان سوڭ ديۋانا تاعى قۋىپ جەتىپتى. «اپىرماي، مىنالار ءبىر قۇدايدان بەزگەندەر ەكەن، اراشالايمىن با دەپ ەدىم، ءوزىمدى تومپەشتەپ تاستاي جازدادى»، - دەپ جاڭاعى ەكى قويشىعا كەيىپ ءجۇر دەيدى. اكەي ونىمەن قوشتاسىپ ارى كەتىپ، جولداعى اۋىلدا اتامنىڭ تانىسى، اقساق ايتكەن دەگەن كىسىنىڭ ۇيىنە سوقسا، ديۋانا سول جەردە شايىن ءىشىپ، جايباراقات وتىر ەكەن. قاشان، قالاي جەتكەنى بەلگىسىز.

وسى ىبىراي ديۋانا جونىندە باياناۋىلدان شىققان بەلگىلى عالىم-گەولوگ قالكەن جامىنوۆ سوناۋ ءبىر جىلدارى «جۇلدىز» جۋرنالىنا «جەلاياق حات تاسۋشى» دەگەن ماقالا بەرگەن ەكەن. ول ۋاقىتتا ديۋانانىڭ كوزىن كورگەن ادامدار ءالى بار كەزى، قالەكەڭە ءبىراز اڭگىمە ايتىپتى. ماقالادا ىبىراي ديۋانانىڭ اعاسىنىڭ بالاسى يمانجۇپاردىڭ ەستەلىگى دە كەلتىرىلەدى.

- كۇنبە-كۇن كەرەكۋگە بارىپ كەلەتىن ىبىراي اكەمىز جاسى كەلگەن سوڭ كەۋدەسى قىسىپ، جاتىپ قالا بەرەتىن بولدى. اۋىلدان ۇزاپ ەشقايدا شىقپايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى جوق بولىپ كەتتى. ەكى-ءۇش كۇن ورالماعاسىن، استىما ءالدى ات ءمىنىپ، ازىق الىپ، ىزدەپ شىقتىم. بىرنەشە كۇن ءوتتى، ءبىراق كوردىم-ءبىلدىم دەگەن ءبىر ادام جوق. اقىرى شارشاپ، ءبىر زيراتتىڭ ەتەگىندە دەمالىپ جاتىر ەدىم، مولالاردىڭ ىشىندە جۇرگەن اكەيدى كورىپ قالدىم. قاسىنا بارام دەگەنشە، كوزدەن عايىپ بولدى.

سودان، سول ماڭايعا تۇنەپ، ەرتەسىندە ول كىسىنى قورىمنىڭ ىشىندە ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن تاپتىم. ءوزى ابدەن جۇدەگەن. «اكە-اۋ، قايدا ءجۇرسىز، ءسىزدى ىزدەپ بارماعان جەرىم جوق»، - دەپ ەدىم، «مەن اللانىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ ءجۇرمىن، ونى ساعان ءبىلۋدىڭ قاجەتى جوق»، - دەدى دە قويدى. ونىڭ ءبىر اپتا بويى قايدا جۇرگەنى، نە ىستەگەنى سولاي جۇمباق كۇيىندە قالدى، - دەگەن اڭگىمە ايتىپتى يمانجۇپار مارقۇم.

كەڭەس زامانىندا ادامنىڭ اقىلى جەتە بەرمەيتىن نەبىر عالاماتتار جاساپ، ەل-جۇرتتى تاڭ قىلىپ جاتسا دا، ءالىپبايدىڭ ديۋاناسى سەكىلدى ادامداردى دارىپتەپ جازۋعا مۇمكىندىك بولمادى. ودان كەيىنگى ونداعان جىلدار ىشىندە ەسكى كوزدەر تاۋسىلىپ، ىزدەۋشىسى بولماعاسىن، ءبىرجولا ۇمىتىلۋعا اينالدى. مۇنى جازۋداعى ماقساتىمىز، بايان-بەلاعاش جەرىندە ءالىپبايدىڭ ىبىرايى سەكىلدى جۇمباق ادامىنىڭ جاساپ وتكەنىن بۇگىنگى ۇرپاق بىلە ءجۇرسىن دەگەن وي ەدى.

سايلاۋ بايبوسىن، پاۆلودار وبلىسى.

«جاس الاش» گازەتى. 2013