جارىق پەن سىزىق - حان كاڭنىڭ نوبەل مىنبەرىندە وقىعان لەكسياسى
استانا. قازاقپارات - جۇرەگىممەن مەيىرىمدى، جىلۋدى، سۋىق پەن ازاپتى سەزىنەمىن. جۇرەك سوعۋ جيلىگىمە، تانىمدەگى ازىق پەن سۋعا قاجەتسىنۋدى قاداعالايمىن. ءوزىمنىڭ ءجۇرىپ بارا جاتقانىما نەمەسە جۇگىرىپ بارا جاتقانىما نازارىمدى بولەمىن.

جەل، جاڭبىر، قاردىڭ تەرىمە كەلىپ تيگەنىن تاماشالايمىن. قول ۇستاسقان ساتتەگى سەزىمىمدى بارلاعىم كەلەدى.
بيىل قاڭتار ايىندا بولسا كەرەك، ءوزىمنىڭ شاعىن قويمامدى رەتكە كەلتىرىپ، كوشۋگە دايىندالىپ جاتقان بولاتىنمىن، كوزىم اياق كيىم سالاتىن ەسكى جاشىككە ءتۇستى. الگى جاشىكتى اشىپ ەدىم، ىشىنەن بالالىق شاعىمنىڭ ەلەسى ىسپەتتەنىپ ءبىر كۇندەلىك ۇشىراستى. اراسىندا ءوزى الاقانداي شاعىن جۇقالتاڭ داپتەر بار ەكەن. مۇقاباسىنا قارىنداشپەن «جىر جيناق» دەپ جازىپ قويىپپىن. جۇقا بولعاندا قانداي دەيسىز عوي؟ بەس پاراق A5 قاعازدى بۇكتەپ، ونى تۇپتەگىشپەن تۇپتەپ داپتەر جاساپپىن. مۇقاباداعى تاقىرىپتىڭ استىنا يرەكتەپ ەكى سىزىق سىزىپپىن. ءبىرى ۇستىگە قاراي التى يرەك جاساپ، ەندى ءبىرى تومەن قاراي جەتى يرەك جاساپ سوزىلىپتى. بۇل تەگى مۇقاباعا سالعان قىستىرما سۋرەتىم بە، انشەيىن شيمايىم با، ەسىمە انىق تۇسپەدى. الگى داپتەردىڭ ارتقى پاراعىندا «1979-جىل» دەگەن جازۋ، وعان قوسا اتى-ءجونىم تۇر. ىشىندە تۇپ-تۇيناقتاي ەتىپ سەگىز ولەڭ جازىپپىن. ءار ولەڭنىڭ استىندا جازىلعان ۋاقىتى اي، كۇنىمەن تاڭبالانىپتى. سەگىز جاسىمدا جازعان سول ولەڭدەردەن رياسىزدىعىم مەن سابيلىگىم مەنمۇندالاپ تۇر.
سولاردىڭ ىشىندە ءساۋىر ايىندا جازعان مىنا ولەڭىم ايىرىقشا نازارىمدى اۋداردى:
«ماحاببات قايدا؟
ول مەنىڭ لۇپىل كەرنەگەن كەۋدەمدە.
ماحاببات دەگەن نە نارسە؟
ول - ءبىزدىڭ جان الەمىمىزدى جالعاعان التىن زەر».
ولەڭدى بىردەن وسىلاي باستاپ جازعان ەكەنمىن.
ءوزىمدى لەزدە قىرىق جىلدىڭ الدىنا قايتىپ بارعانداي، ءتۇس اۋا سول داپتەردى تۇپتەپ وتىرعان شاعىما ورالعانداي سەزىمگە كەنەلدىم. قولىمدا قالامنىڭ سابىنا سۇعىپ ۇزارتىپ العان جۋان قارىنداشىم بار، الدىمدا وشىرگىش تۇقىلى بەرەكەتسىز شاشىلعان ۇستەل. اكەمنىڭ بولمەسىنەن جاسىرىپ الىپ شىققان ۇلكەن تۇپتەگىش تاعى بار، وسىلاردىڭ ءبارى كوز الدىمنان كەرۋەندەي تىزبەكتەلىپ ءوتتى. ءۇيىمىزدىڭ جۋىق ۋاقىتتا سەۋلگە كوشەتىنىن بىلگەن سوڭ، بولەك پاراقتارعا، كۇندەلىككە، تاپسىرما داپتەردىڭ شەتىنە جازا بەرگەن ولەڭدەرىمدى رەتتەپ جيناپ، ءبىر كىتاپتىڭ پوشىمىنا كەلتىرىپ قويۋدى ويلاعان كەزىم ەسىمە اپ-انىق ءتۇستى. ال پاراقتاردى تۇپتەپ بولعان سوڭ، قانداي دا ءبىر تۇسىندىرۋگە ءتىل جەتپەيتىن كۇردەلى سەزىم بيلەپ، الاقانداي وسى شاعىن داپتەردى جان بالاسىنا كورسەتۋدەن قاشقاقتاعان ءساتىم دە ىلە-شالا جادىمدا جاڭعىردى.
داپتەردى ورنىنا قويىپ، جاشىكتىڭ بەتىن جابۋدان بۇرىن الگى ولەڭدى تەلەفونىممەن فوتوعا ءتۇسىرىپ الدىم. بۇلاي ىستەۋىمە سول كەزدە جازىلعان كەيبىر سوزدەر مەن ءدال وسى شاقتاعى مەنىڭ ارامىزدا قىزىقتى بايلانىس بارداي سەزىلگەنى سەبەپ بولعان ەدى. مەنىڭ كەۋدەمدى ءالى لۇپىل كەرنەپ تۇرعان بولاتىن، جان الەمدەرىمىزدى جالعاۋشى الگى التىن زەر ءالى ساۋلەسىن شاشىپ جارقىراپ تۇر ەدى.
سودان ون ءتورت جىلدان كەيىن مەنىڭ ولەڭىم تۇڭعىش رەت باسپا بەتىن كوردى. كوپ وتپەي كەلەسى جىلىندا- اق اڭگىمەم دە جاريالانىپ، جازۋشىلار قاۋىمىنىڭ قاتارىنا قوسىلدىم. ارادا بەس جىل وتكەن سوڭ تۇڭعىش رومانىم جاريالاندى. ول روماندى جازۋعا ءۇش جىل ۋاقىت جۇمسادىم. ولەڭ نەمەسە اڭگىمە جازعاندا مەنى اۋەستىك قانا تەربەتسە، رومان جازۋ بارىسى وزىنە قۇمار ەتتى. كىتاپتارىم ادەتتە ەڭ قىسقا بولعاندا ءبىر جىلدا، ەڭ ۇزاق بولعاندا جەتى جىلدا ءتامامدالادى. بۇل ءۇشىن، ارينە، ءوزىمنىڭ جەكە ءومىرىمنىڭ كوبىرەك بولىگىن قۇرباندىققا شالۋعا تۋرا كەلەدى. شىعارماشىلىق مەنى ءوزىم وزەكتى دەپ سەنەتىن ماسەلەلەردىڭ شۇڭەتىنە تارتاتىندىقتان، وسى جولدا بوداۋ بەرۋدى ءجون دەپ ءبىلدىم. تۇپتەپ كەلگەندە، مەن مۇنداي رۋحاني قارىم-قاتىناسقا شىن ىقىلاسىممەن ريزا نيەتتە بولىپ كەلدىم.
ءار شىعارمامدى جازعان سايىن مەن تۋرا وسىنداي ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلەمىن. سول ويلار مەن ماسەلەلەر ءيىرىمنىڭ ىشىندە جاسايمىن. ءيىرىمنىڭ تۇبىنە جەتكەن بولسام، ول مەنىڭ ماسەلەنىڭ جاۋابىنا قولىم جەتكەنىنەن دەرەك بەرمەيدى، جازۋىمنىڭ اقىرلاسقانى عانا بولادى. ءدال سول كەزدەگى مەن، اۋەلگى مەن بولماي شىعۋشى ەدىم. سول وزگەرگەن قالپىمدا جاڭا شىعارماشىلىق پروتسەسكە ەنىپ كەتەمىن. ىلە، تاعى ءبىر ماسەلە، مىسالى، شىنجىر سياقتى ءبىر شەڭبەر نەمەسە دومينو كارتاسى سەكىلدى (بىرەۋى بارىنە اسەر ەتەتىن) بىرىنە-ءبىرى جالعاسىپ، ساباقتاسىپ، جاڭا شىعارمالار جازۋعا جەتەلەپ اكەتە بەرەدى.
ءۇشىنشى رومانىم «ەت جەۋدەن تىيىلعان ايەلدى» (The VEGETARIAN) جازۋعا 2003 -جىلدان 2005 -جىلعا دەيىنگى ەكى جىل ۋاقىتىمدى جۇمسادىم. وسى ارالىقتا «ادامنىڭ ءمىنسىز كەمەل بولۋعا مۇمكىندىگى جەتە مە، جوق پا؟ زورلىق شەگى قاي دەڭگەيگە جەتكەندە قارسىلىق كورسەتۋ كەرەك؟ كىسىلىك قاسيەتتەردى تۇبەگەيلى تارك ەتۋ ءۇشىن ادامنىڭ باسىنان قانداي جاعدايلار وتەدى؟» دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە جاۋاپ ىزدەدىم.
روماننىڭ باس كەيىپكەرى يەنحە زورلىققا قارسى كۇرەس ءتاسىلى رەتىندە ەتتەن تىيىلۋدى تاڭدايدى. ەڭ سوڭىندا سۋدان وزگە ءنار تاتپايتىن كۇيگە جەتەدى، ءوزىن وسىمدىك رەتىندە سەزىنەدى. كۇلكىلىسى، «ءوزىن ازات ەتۋ» ءۇشىن اجالعا بارىنشا اسىعادى. يەنحە مەن اپكەسى ينحە - شىندىعىندا، وسى روماننىڭ ەكى باس كەيىپكەرى - كۇيرەتكىش بولمىسقا يە ۇرەيلى ءتۇس پەن جارالانۋ بارىسىندا ءۇنسىز شىڭعىرۋدان ءبىر تىنبايدى. ەڭ سوڭىندا تاعى بىرگە قالادى. اقىرعى ەپيزودتى جەدەل جاردەم كولىگىنىڭ ىشىنە ادەيى قۇردىم، سەبەبى يەنحە رومان كەڭىستىگىندە بولسا دا، ءتىرى قالسا دەپ ويلادىم. جەدەل جاردەم كولىگى جان-جاعىن جاسىل اعاشتار كومكەرگەن تاۋ جولىمەن زۋلاپ كەلەدى. ەسىن جيىپ، قيالدى سەرپىپ تاستاعان اپكەسى تەرەزەدەن تىسقا كوز تىگىپ وتىر. الدەنەنى كۇتىپ وتىرعان سەكىلدى، مۇمكىن، الدەنەگە قارسىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعان دا سياقتى. بۇل رومان باستان اقىر «تىگىلىپ قاراۋ، قارسىلىق نيەت، جاۋاپ كۇتۋ» سەزىمدەرىمەن شارپىسىپ وتىرادى.
بەسىنشى رومانىم «گرەك ءتىلى ساباعىن» (Grek Lessons) جازعان كەزدە مەن ناقتى تۇيتكىلمەن ارپالىسۋدى ءتىپتى دە تەرەڭدەتە تۇسكەندەي بولدىم. ەگەر ءبىز بۇل جالعاندا ءسوز جوق ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك بولسا، زادى قانداي ساتتەر مۇمكىندىكتى ارتتىرادى؟ تىلدەن قالعان ءبىر ايەل مەن كوزى كورمەيتىن ءبىر ەركەك قاراڭعىدا، ۇنسىزدىك قۇشاعىندا قۇلازىپ، ءوزارا جولىعىپ قالعانشا جۇرە بەرۋگە ءتيىس. شىعارمادا بەينەلەۋ پروتسەسىندەگى ناقتىلىققا تۇتاساتىن مەزەتتەردى ۇستاۋعا تىرىستىم.
تۋىندى ءوزىنىڭ باياۋ ءريتمىن بۇزبايدى. ەڭ سوڭىندا ايەل تىنىشتىق پەن قاراڭعىلىقتان ءوتىپ، ەركەككە قاراي الاقانىن سوزادى، ەركەكتىڭ الاقانىنا بىرنەشە ءارىپ جازعانعا دەيىن جالعاسادى. وسى ءبىر ءسات ابسوليۋتتى ۇزارىپ، ماڭگىلىككە اينالعانداي سەزىندىم. ەكى كەيىپكەر سول مەزەتتە ءبىر-بىرىنە وزدەرىنىڭ ەڭ مامىق، ەڭ نازىك پەيىلدەرىن ۇسىنادى. وسى ارادا مەن «ادامزاتتىڭ ەڭ مامىق، ەڭ نازىك بولمىسىنا زەيىن سالۋ ارقىلى جوققا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن جىلۋلىقتى سەزۋگە بولار ما؟ ونسىزدا قاتىگەزدىككە تولى وسىناۋ الەمدە قامشىنىڭ سابىنداي كەلتە عۇمىردى ءسۇرۋىمىز كەرەك پە؟» دەگەن سۇراققا جان-جاقتى جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىسىپ كوردىم.
بۇل ماسەلەنىڭ شۇڭەتىنەن وتكەن سوڭ، كەلەسى كىتابىم تۋراسىندا ويلانۋعا وتىردىم. بۇل «گرەك ءتىلى ساباعى» باسپادان شىققانىنا كوپ بولا قويماعان شاق، شاماسى، 2012 -جىلدىڭ كوكتەمى ەدى. ءوزىم ىشتەي تەرەڭگە ءۇڭىلۋدى قالادىم، جارىق پەن جىلۋعا يەك ارتقان شىعارما جازۋىم كەرەك دەپ ويلادىم. بۇل مەنىڭ تۇنىق ءھام تىرشىلىك ەنەرگياسىمەن بىتە قايناسقان تۋىندىم بولاتىن ەدى. ارينە، كوپ ۋاقىت سارپ قىلماي، تەز ارادا ءبىر تاقىرىپ تاۋىپ الدىم. جيىرما بەت جازعان سوڭ توقتاۋعا ءماجبۇر بولدىم. جۇرەگىمنىڭ تۇپكىرىندەگى الدەقانداي ءبىر ءتۇيىن بۇل روماندى جازۋىما مۇمكىندىك بەرمەيتىنىن ءتۇيسىندىم.
1980 -جىلدىڭ قاڭتار ايىندا، مەنىڭ توعىز جاس كەزىم ەدى، ءبىزدىڭ وتباسىمىز كۆاندجۋدان كوشتى. الدەنەشە جىلدان كەيىن كىتاپ سورەسىنەن بايقاۋسىزدا «كۆاندجۋ البومى» دەگەن ءبىر كىتاپتى كورىپ قالعانىمدا مەن جيىرما نەشە جاستا بولاتىنمىن. ۇيدە ۇلكەندەردىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، الگى كىتاپتى پاراقتاۋعا كىرىستىم. سول كۇننەن باستاپ «ادام بالاسى ءوز ءزاۋزاتىنا نەلىكتەن سونشاما زورلىق، قاتىگەزدىك قىلا الادى؟» دەگەن سۇراقتىڭ تۇڭعيىعىنا شىم باتتىم. بۇل سۇراق مەنىڭ جۇرەگىمدى تىنىمسىز بۋناعانىمەن قويماي، ەشقاشان شەشىلمەس ءتۇيىن بولىپ شىقتى.
سونىمەن، 2012 -جىلدىڭ سول كوكتەمىندە، ءمولدىر دە ءومىر شۋاعىنا باي الگى روماندى جازۋعا وتىرعانىمدا وسى ءبىر سۇراق ادىمىمدى اشتىرمادى. مەن ول كەزدە ادامزاتقا سەنۋدى تۇبەگەيلى دوعارعان بولاتىنمىن. ەندەشە، مەن قايتىپ مىنا الەمدى قۇشاعىما باسا الماقپىن؟ ەگەر تاعى دا ىلگەرلەۋگە تۋرا كەلەتىن بولسا، وندا وسى ءبىر شەشىمى جوق قيىن سۇراققا بەتپە-بەت كەلۋىم كادىكسىز ەدى. ال شىعارماشىلىقتىڭ وسىناۋ پروبلەمالاردىڭ بارلىعىنان اسىپ وتەتىن، وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ ەڭسەسىن باسا الاتىن جالعىز امال ەكەنىن سول كەزدە تولىق ءتۇسىندىم.
سول جىلدىڭ كوپ ۋاقىتىن جازباق بولعان رومانىمنىڭ جوسپارىن جاساۋمەن وتكەردىم. قاراپ تۇرسام، 1980 -جىلعى مامىر ايى روماننىڭ ءبىر ءبولىمىن قۇرايتىن سياقتى. سودان «بۇل رومانىم تەك كۆاندجۋدى ارقاۋ ەتپەيدى، كۆاندجۋعا زەيىن سالادى» دەدىم وزىمە.
روماندى قالاي جازسام ەكەن دەپ ەكسپەريمەنتتەرمەن ۇزەڭگىلەسىپ جۇرگەن كەزىمدە، ويىما ەكى ءىس ءجيى ورالىپ وتىردى. جيىرماعا شىققان كەزىمدە جاڭادان باستاعان كۇندەلىگىمنىڭ ءبىرىنشى بەتىنە «وسى شاق وتكەن شاققا كومەكتەسە الا ما؟ ءتىرى ادام ولگەندەردى قۇتقارا الا ما؟ » دەپ جازىپ قويىپپىن.
بارا-بارا وقىعان كىتابىم كوبەيىپ، ويلارىم تەرەڭدەگەن سايىن بۇل ماسەلەگە جاۋاپ قايتارۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوزىم جەتە باستادى. ادام بالاسىنىڭ ەڭ قاراڭعى قالتارىس الەمىن تىنىمسىز كەزىپ، ادامدىق قاسيەتكە سەنىمىم تۇبىنەن قوپارىلىپ قۇلاپ تۇسكەن بولاتىن. بۇل روماندى جازباي-اق قويۋدى دا ويلاعان ەدىم. ءبىراق تۇنگى مەكتەپتە ءدارىس بەرەتىن ءبىر جاس مۇعالىمنىڭ كۇندەلىگىن وقىپ قالىپ، ويىم بىردەن ءوز ءجونىن تاپتى... كۇندەلىگىندە ول: «ءوزىمنىڭ كىسىلىگىمدى نەگە اياۋسىز شاباقتاي بەرەمىن؟ ءتىرى ءجۇرۋدى قانشاما ارماندايمىن دەشى!»، - دەپتى.
وسى سوزدەردى وقىعاندا دەنەمدى ەلەكتر توكپەن ۇرعانداي سەزىمدە بولدىم، سولايشا جاڭا روماننىڭ قاي نىسانعا باعىتتالۋى كەرەك ەكەنىن دە ءتۇسىندىم. الگى ەكى سۇراقتى كەرىسىنشە قويۋ قاجەت ەكەنىن دە ءبىلدىم.
«وتكەن شاق وسى شاققا كومەكتەسە الا ما؟
ولىلەر تىرىلەردى قۇتقارا الا ما؟»
كەيىندەپ «وسىنىڭ ءبارىن ادام ىستەدى» (Human Acts) رومانىن جازۋ بارىسىندا كەيبىر ساتتەردە وتكەننىڭ بۇگىنگە كومەكتەسەتىنىن، ولىلەردىڭ تىرىلەرگە كومەكتەسىپ جاتقانىن انىق سەزىنىپ ءجۇردىم. جوعارىدا اتالعان البومنىڭ «ادامزات نەگە سونشا قانىپەزەر؟» دەگەن سۇراعى مەنى ءبارىبىر ازاپتاي بەردى. ادامزات قايتسە الاپات كۇشكە يە زورلىقتى جەڭە الاتىن قۋاتتى تابا الادى؟ ادامزات دەپ اتالاتىن جاراتىلىستىڭ بەرەتىن ءمانى قانداي؟ ادامزاتتىڭ قانىپەزەرلىگى مەن ونىڭ قادىر-قاسيەتى سىندى وسىناۋ قوس ابسوليۋتتىڭ اراسىنان بولاشاققا جالعانعان سۇرلەۋ تابۋ ءۇشىن مەن ولىلەردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە مۇقتاج بولدىم. «وسىنىڭ ءبارىن ادام ىستەدى» رومانىنداعى بالا دوڭحونىڭ (Dong Ho) اناسىنىڭ قولىنان جەتەلەپ كۇن ساۋلەسىنە قاراي باستاعانى سەكىلدى.
ارينە، وتكەن ىستەردى وزگەرتۋگە شاراسىزبىن. ولىلەر مەن تىرىلەردىڭ نەمەسە ولاردىڭ وتباسىنداعىلارعا تولەم جاساۋعا دا امالىم كەم ەدى. مەنىڭ جالعىزدان جالعىز قولىمنان كەلەتىنى - تانىمدەگى قوزعالىس مۇمكىندىگىنە يە تۇيسىگىمدى، سەزىمىمدى، تىرشىلىك قۋاتىمدى ولارعا بەرە تۇرۋ عانا بولدى. وسىنداي مۇراتىم ارقىلى شىعارمانىڭ باستالار جەرىنە ءبىر، اياقتالار تۇسىنا ءبىر بالاۋىز شامنان جارىق تامىزىپ قويا الدىم. شىعارما باستالار جەردە قالاداعى سپورت سارايىندا ون بەس جاسار دوڭحونىڭ مايىتكە اق ماتا جاۋىپ، ءبىر تال بالاۋىز شام تامىزعان ەپيزودىن سۋرەتتەدىم. دوڭحو بولسا، ءار جانعان بالاۋىز شامنىڭ كوكشىل الاۋىنا جىم-جىرت تەسىلىپ قاراي بەرەدى.
بۇل شىعارمانىڭ كورەي تىلىندەگى اتى «소년이 온다» . «온다» دەگەن «오다» دەگەننىڭ وسى شاعى. ول ەكىنشى جاق «سەن» بوپ اتالعان كەزدە بۋالدىر جارىق ىشىندە كوزىن اشىپ، ويانىپ، بولاشاقتى ىزدەيدى. ونىڭ ءار قادامى بىرتىندەپ جاقىنداپ، ءدال وسى شاققا اينالۋ كۇشىنە يە.
«كۆاندجۋ» دەگەن ءسوزدى ادامزاتتىڭ قانىپەزەرلىگى مەن قادىرى بىرگە ءومىر سۇرە الاتىنىنىڭ سيمۆولى رەتىندە پايدالانعانىمىزدا، اتاۋ وزگەشەلىگىن جوعالتىپ، قاراپايىم زات ەسىمدەر قاتارىنا قوسىلادى. بۇل كىتاپتى جازىپ وتىرعاندا ول («كۆاندجۋ» ) ۇدايى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى ارتقا تاستاپ، ءبىزدىڭ قارسى الدىمىزعا كەلە بەرەتىنىن، مەيلى قازىر بولسا دا سولاي بولاتىنىن ءتۇسىندىم. ونىمەن بىرگە ماڭگى وسى شاق كۇيىن كەشىرۋگە بولاتىنداي سەزىم كەشتىم.
بۇل كىتاپ جازىلىپ بولا سالىپ، 2014 جىلى كوكتەمدە جارىق كوردى. وقىرماندارىم بۇل شىعارمانى وقىعان كەزدە تارتقان ازاپتارى تۋرالى ماعان ايتا باستادى. بۇل مەن ءۇشىن كۇتپەگەن جايت ەدى. «جازۋ بارىسىندا ءوزىم باستان وتكەرىپ، جۇرەك كوزى كورگەن ازابىم مەن وقىرماندارىم مەڭزەگەن ازاپتىڭ ورتاسىندا قانداي بايلانىس بار؟ مۇنداي ازاپتىڭ استارىندا نە جاسىرىنىپ جاتۋى مۇمكىن؟ ادامگەرشىلىككە قاتتى سەنىم ارتقان كەزدە وعان سەلكەۋ تۇسسە، پەندە ءۇشىن ءتانىمىزدىڭ الدەبىر تىرەگى كۇيرەپ كەتكەندەي سەزىم كەشەمىز بە؟ ادامزاتتى ءبارىمىزدىڭ سۇيگىمىز كەلەدى. ال مۇنداي سۇيىسپەنشىلىكتىڭ قيراعانىن كورگەندە، ءبىز جان توزگىسىز قاسىرەتكە دۋشار بولۋىمىز مۇمكىن بە؟ ماحاببات، سۇيىسپەنشىلىك ازاپپەن قوساقتالىپ جۇرەتىن بولعانى ما؟ كەي ازاپ پەن قاسىرەت شىنىمەن دە ماحاببات پەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بەينەسى مە؟» دەگەن سۇراقتارمەن قايتادان كەزدەسۋىمە تۋرا كەلدى.
سول جىلى ماۋسىمدا ءبىر ءتۇس كوردىم. تۇسىمدە شەتى كورىنبەيتىن قيىر دالادان ءوتىپ بارادى ەكەنمىن. ۇشقىنداپ قار جاۋىپ تۇرسا كەرەك. سان جەتپەس كەسىلگەن اعاش تۇبىرلەرىنە كوزىم ءتۇسىپتى. ولار وسىناۋ دالاعا ءسان بەرىپ تۇرعان سەكىلدى. ال سول قاپتاعان قارا تۇبىرلەردىڭ ءاربىرىنىڭ تاساسىندا بىردەن مولا جاسىرىنعان ەكەن. توسىننان سۋ كەشىپ كەتكەندەي بولدىم. بۇرىلىپ قاراسام، كوكجيەك دەپ ويلاعانىم وسى جازىققا قۇيىلىپ جاتقان تەڭىز سۋى ەكەن دەيمىن. مۇنداي جەردە نە ءۇشىن مولا بولادى دەپ تاڭدانىپ جاتىرمىن. «تەڭىز جاعالاۋىنداعى جازىقتا مولالاردا جاتقان مايىتتەردى تەڭىز شايىپ كەتە مە ەكەن؟ جوعارى جاقتاعى سۇيەكتەردى جىلدامىراق قيمىلداپ كوشىرىپ اكەتسەم قالاي بولار؟ ءتىپتى، قولىمدا كۇرەك تە جوق ەكەن عوي». ويانا كەلىپ تەرەزە سىرتىنداعى قاراڭعىلىققا ءۇڭىلدىم. وسى ءتۇسىمنىڭ ماعان بىردەڭەنى سەزىندىرگىسى كەلەتىنىنە سەنىمدى بولدىم. تۇسىمدە كورگەندەرىمدى ەستەلىككە الىپ جاتىپ، وسى ءتۇسىمنىڭ كەلەسى رومانىما بەتاشار بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ويلاعانىم جادىم مورلەنىپ جاتتى.
سوندا دا قالاي باستايتىنىم بۇلدىر بولاتىن. سونىمەن وسى تۇسكە بايلانىستى تۋعان اڭگىمەلەردى قۇراستىرا باستادىم. كوپ وتپەي قۇراعان ماتىندەرىمنەن شەتىنەن باس تارتىپ وتىردىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ، 2017 -جىلى جەلتوقساندا چەدجۋ ارالىنان ءبىر ءۇيدى جالعا الدىم. ونان كەيىنگى ەكى جىل بويىندا سەۋل مەن چەدجۋ ارالىنىڭ ورتاسىندا جولاۋشى بولىپ كوپ ءجۇردىم. چەدجۋدىڭ ورمانىندا، تەڭىز جاعاسىندا، اۋىلدارىنىڭ اراسىنداعى جولداردا سەرۋەندەپ، چەدجۋدىڭ كليماتىن، بورانىن، قارى مەن جاڭبىرىن، كۇنى مەن ءتۇنىن سەزىنە ءجۇرىپ، اقىرىنداپ وسى شىعارمانىڭ نوبايىن قۇراستىرىپ شىققانداي بولدىم. «وسىنىڭ ءبارىن ادام ىستەدى» رومانى سياقتى تىرىلەردى قىرعىنداۋعا قاتىستى دەرەكتى حيكايالارعا مولىنان قانىقتىم. جيناعان ماتەريالدارىمدى ۇزدىكسىز ساراپتادىم. اقىرىندا، ءوزىمدى مەيلىنشە سابىرعا شاقىرا وتىرىپ، شىعارمادا ادام نانعىسىز ايانىشتى دا ۇرەيلى دەرەكتەردى ەش اسىرەسىز بايانداۋعا كىرىستىم. «قوشتاسپايمىز» (We Do Not Part) اتتى تۋىندىم وسىلاي ومىرگە كەلدى. بۇل شىعارمام قارا ءتۇستى تۇبىرلەر مەن تەڭىز سۋى شايعان مولالاردى كورگەننەن كەيىن تۋرا جەتى جىلدان سوڭ ءتامامدالدى.
وسى كىتاپتى جازۋعا دايىنداعان ەستەلىگىمە: «جان اتاۋلىنىڭ ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. جان دەگەننىڭ ءوزى - جىلۋ. ال ءولىم مۇزداي سۋىق تارتىپ تۇرادى، وندا بەتكە تيگەن قار ۇشقىنى ەرىمەيدى. ءولتىرۋ دەگەنىمىز - جاندى مۇزداي سۋىتۋ. ادامزات تاريح ىشىندە، الەم اياسىندا جاسايدى. جەل مەن تەڭىز اعىسى سەكىلدى، بۇكىل الەمدەگى سۋ مەن اۋا دا تىنىمسىز اينالىس، ۇزدىكسىز قوزعالىستا بولادى. بارلىعىمىز تۇتاسىپ جاتىرمىز، تۇتاسىپ جاتساق ەكەن دەپ تىلەيمىز»، - دەپ جازىپپىن.
رومان ءۇش بولىككە ءبولىندى. ەگەر ءبىرىنشى ءبولىم كولدەنەڭ ساياحات دەۋگە كەلەدى: اڭگىمەنى بايانداۋشى گەنحەگە سەۋلدەن شىققان سوڭ، قارلى دالانى كەسىپ ءوتىپ چەدجۋداعى دوسى ينسوننىڭ ۇيىنە بارادى. ونىڭ كۇتىمىن قاراۋدى تاپسىرعان قۇسىن قۇتقارىپ الادى. ەكىنشى ءبولىم تىگىنەن جاسالعان ساياحات دەسەك بولادى: ول گەنحە مەن ينسون ۇشەۋى ادامزاتتىڭ ەڭ قاراڭعى ءتۇنى، ياعني، 1948 -جىلعى چەدجۋداعى حالىقتىڭ قىرعىنعا ۇشىراعان قىس مەزگىلىندە تەڭىزگە باتادى. سوڭىندا، ءۇشىنشى بولىكتە ەكەۋى تەڭىز تۇبىندە بالاۋىز شامعا وت تامىزادى.
روماندا ەكى دوستىڭ بالاۋىز شامدى كەزەكپەن كوتەرگەنى سەكىلدى، سول ەكەۋىنىڭ يتەرمەلەۋىمەن، جەتەلەۋىمەن العا جىلجيتىن شىنايى كەيىپكەر بار. ول كەيىن گەنحە مەن ينسوننىڭ بايلانىس دانەكەرى بولعان ينسوننىڭ اناسى چون سيم بولاتىن. ول چەدجۋ قىرعىنىنان ءتىرى قالدى. تۋىسىنىڭ ءمايىتىن تاۋىپ العان سوڭ، مارقۇمدى جەرلەۋ سالتىن سالتاناتتى ەتىپ وتكىزۋگە تىرىسادى. ازا ءبىلدىرۋ ءراسىمىن اياقتاۋعا قارسى بولادى. اۋىر ازاپ ەكەنىن بىلە تۇرا مارقۇمدى ۇمىتۋعا، ونىمەن قوشتاسۋعا كەلىسپەيدى. ال ول ايەلدىڭ جەكە ومىرىنە نازار سالساڭىز، كوزىڭىزگە نە كورىنۋى مۇمكىن؟ ىشەكتەي سوزىلعان ۇزاق ۋاقىت بويى وعان سەرىك بولعان تەك كۇرەڭىتە لايلانعان وتتاي ىستىق ازاپ پەن ماحاببات كۇيىگى. مەنىڭشە، ءدال قازىر وزىمە «قاي دەڭگەيگە دەيىن سۇيە الامىن؟ ءسىرا، ءبىزدىڭ شەگىمىز قاي ماڭدا؟ ءومىردىڭ شەگىنە دەيىن كىسىلىك بولمىستى ساقتاۋ ءۇشىن ءبىز تەگى قاي دەڭگەيگە دەيىن سۇيە ءبىلۋىمىز كەرەك؟» دەگەن سۇراقتاردى قويۋىم كەرەك سەكىلدى.
«قوشتاسپايمىز» رومانىنىڭ باسىلىم كورگەنىنە ءۇش جىل بولعان ەكەن. دەسە دە، كەلەسى رومانىمدى ءالى اياقتاي قويمادىم. اسىلىندا، «قوشتاسپايمىزدىڭ» سوڭىنان ىلەسە شىعۋعا ءتيىستى الگى كىتابىمنىڭ كۇتىپ جاتقانىنا دا ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. كىتاپ فورمالىق- ستيلدىك جاقتان «اق كىتاپپەن» (The White Book) بايلانىستى ەدى. «اق كىتاپتى» مەن دۇنيەگە كەلە سالا ەكى ساعاتتان كەيىن پانيدەن باقيعا وزعان اپكەمە ارناۋدى ماقسات ەتكەنمىن. ءتانىمىز قانداي ءبىر وزگەرىستەردى باستان كەشسە دە، بۇلدىرۋگە بولمايتىن نارسەلەرىمىز بولۋعا ءتيىس دەگەن ويدى ىندەتۋ ويىمدا بولعان. قانداي شىعارمامنىڭ قاشان اياقتالاتىنىن بىلە الماسام دا، جازۋ جىلدامدىعىم قانشا جەردەن باياۋ بولسا دا، جازۋدى توقتاتپايمىن. ءوزىمنىڭ جازىپ بولعان كىتاپتارىمدى اينالىپ ءوتىپ، كەلەسى ءبىر بۇرىلىستاردىڭ بىرىندە سول كىتاپتاردىڭ سۇلباسى كورىنبەي قالعانشا الدىعا ىلگەرلەي بەرمەكپىن. ءومىرىمنىڭ سوڭعى نۇكتەسىنە دەيىن ءجۇرىسىمدى دوعارمايمىن.
ولاردان الىستاعانىمدا، مەنىڭ كىتابىم مەنەن ءبولىنىپ، وزدەرىنىڭ ءومىرىن جالعاستىرادى. جازمىش تاقتايشاسىنا جازىلعانى بويىنشا شالعايلارعا جورتا بەرەدى. اپكەسى مەن ءسىڭلىنىڭ جەدەل جاردەم كولىگىنىڭ ىشىندە ماڭگىلىككە وتىرعانىنداي، تەرەزە سىرتىنداعى جاپ- جاسىل جالىنمەن ارالاسىپ العا جۇيتكىگەندەي. الگى ايەلدىڭ اۋىزىن اشىپ قايتادان سويلەيتۇعىن كەزدەگى سول ءبىر تاستاي قاراڭعىلىق قۇشاعىندا تۇرىپ، ساۋساعىمەن ەركەكتىڭ الاقانىنا جازۋ جازعانىنداي. نەمەسە، بەينە مەنىڭ اپكەمدەي، مىنا دۇنيەدە ەكى ساعات قانا ايالداعانىنداي. انامنىڭ ءوز نارەستەسى قاشانعى كوز جۇمعانشا: «ولمەشى، وتىنەيىن، ولە كورمەشى» دەپ جالىنىپ وتىرعانىنداي. سول ءبىر رۋحتار، جاندار قانشالىقتى ۇزاققا سامعاي الماق؟ كوزىمدى جۇمسام بولعانى، قوڭىر ءتۇستى ساۋلە شاشقان جاندار، تىلمەن جەتكىزۋگە بولماس جىلى جىپپەن وراپ قويعان جاندار ەلەس بەرەدى. بالاۋىز شامدار قانشالىق الىسقا ساپار شەگە الار ەكەن؟ ءاربىر قيالداۋعا جىگەر جەتپەس قاتىگەز كۇشتەر ويران ەتكەن ۋاقىت پەن كەڭىستىك تۇيىلىسىندە جاراسىم تاپقان بالاۋىز شامدار، قوشتاسۋ تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايمىز دەگەن انتپەن بىرگە بيىككە كوتەرىلگەن بالاۋىز شامداردى ايتىپ تۇرمىن... وسىلاردىڭ بارلىعى التىن رەڭدى ءجىپتى بويلاپ، ءبىر شىراقتىڭ وزەگىنەن جانە ءبىر شىراقتىڭ وزەگىنە دەيىن، ءبىر جۇرەكتەن جانە ءبىر جۇرەككە دەيىن قوزعالماق ەكەنى شىن با؟
اياق كيىمنىڭ ەسكى جاشىگىنەن شىققان سول ءبىر پىشاقتىڭ قىرىنداي عانا ەسكى داپتەردە قاتتالۋىنشا، وتكەن شاقتاعى مەنىڭ كوكىرەگىمدە 1979 -جىلى ساۋىردە مىناداي سۇراقتار تۋىنداعان ەكەن:
«ماحاببات قايدا؟
ماحاببات دەگەن نە؟».
2021 -جىلى كۇزدە «قوشتاسپايمىز» باسپادان شىققان كەزدە «دۇنيە نەگە سونشالىقتى زورلىق پەن ازاپقا مەلدەكتەپ تولىپ قالعان؟ سونداي بولا تۇرا، وسى دۇنيە نەلىكتەن سونشاما اسەم؟» دەگەن سۇراق تۇلا بويىمەن مەنىڭ وزەگىم دەپ سەزىنىپ ءجۇردىم. الدەبىر مەزگىلگە دەيىن وسى ەكى ءسوزدىڭ اراسىنداعى تارتۋ كۇشى مەن جۇرەكتىڭ لۇپىلى مەنىڭ شىعارماشىلىعىمنىڭ شابىت قاينارى دەپ ءجۇردىم. تۇڭعىش رومانىمنان تارتىپ، ەڭ جاقىن ارادا نۇكتەسى قويىلعان شىعارماما دەيىن، ماعان سەرىك بولىپ كەلە جاتقان ماسەلەلەرىم تىنىمسىز وزگەرىپ، تەرەڭدەپ كەتسە دە، سوناۋ ەكى اۋىز ءسوز ايتەۋ وزگەرىسسىز قالدى. سولاي دەپ جۇرگەندە، وسىدان ەكى الدە ءۇش جىلدىڭ الدىندا مەندە كۇدىك تۋا باستادى. مەن شىنىمەن دە «وسىنىڭ ءبارىن ادام ىستەدى» رومانىن باسپادان شىعارعاندا عانا وزىمنەن ماحابباتقا قاتىستى، ارامىزدى تۇتاستىرىپ تۇرعان ازاپ تۋرالى سۇراق قويا باستاپ پا ەدىم؟ ەڭ ەرتەدە جازىلعان اڭگىمەمنەن باستاپ، جاقىندا عانا اياقتاعان رومانىما دەيىن مەنىڭ، ءسىرا، اينالسوقتاپ جۇرگەن سۇراعىم ماحابباتقا قاتىستى ەمەس پە ەدى وسى؟ ماحاببات مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ەسكى، ەڭ تۇپكى وزەك-جەلى ەدى عوي؟
1979 -جىلى ساۋىردە الگى بالا: «ماحاببات مەنىڭ جۇرەگىم دەپ اتالاتىن قۇپيا جەردە» (ءدۇپ-ءدۇپ دەپ سوعىپ تۇرعان كەۋدەمدە) دەپ جازعان ەدى. ال ماحاببات دەگەن نە دەگەن ساۋالعا ول «ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدىڭ اراسىن جالعايتىن التىن زەر» دەپ جاۋاپ بەرىپ ەدى.
جازۋ بارىسىندا بۇكىل دەنەم ىسكە كىرىسىپ، ءوز فۋنكسيالارىن ءتىزىپ كورسەتە باستايدى. كوزبەن كورەمىن، قۇلاقپەن ەستيمىن، مۇرىنمەن يىسكەيمىن، تىلىممەن ءدام سەزەمىن. جۇرەگىممەن مەيىرىمدى، جىلۋدى، سۋىق پەن ازاپتى سەزىنەمىن. جۇرەك سوعۋ جيلىگىمە، تانىمدەگى ازىق پەن سۋعا قاجەتسىنۋدى قاداعالايمىن. ءوزىمنىڭ ءجۇرىپ بارا جاتقانىما نەمەسە جۇگىرىپ بارا جاتقانىما نازارىمدى بولەمىن. جەل، جاڭبىر، قاردىڭ تەرىمە كەلىپ تيگەنىن تاماشالايمىن. قول ۇستاسقان ساتتەگى سەزىمىمدى بارلاعىم كەلەدى. دەنەمنىڭ ەلەكتروماگنيتتى تولقىن تاراتاتىنى سەكىلدى بويىمدا ىستىق قان شاپشىپ جاتقان قاراپايىم ادام رەتىندە ءتانىمنىڭ ءار سەزىمىن قۇنتتاپ، سويلەمدەرىمنىڭ اراسىنا سىڭىرۋگە تالپىنامىن. ءدال وسى جۇرەكتىڭ تولاسسىز لەبى وقىرماندارىما جەتكەنىن سەزىنگەن مەزەتتە بويىمدا دۇرىلدەگەن ىستىق اعىن جۇگىرەدى. بولەكشە اسەر الامىن. سونداي ساتتەردە ءبىزدى ءوزارا جالعاپ، تۇتاستىرىپ تۇرعان جانى بار التىن سىزىقتىڭ وقىرماندارىما سيگنال بەرىپ، جۇرەكتەرىنە جول تاپقانىن قايتالاي سەزىنەمىن. وسىناۋ سىزىق ارقىلى مەنىمەن رۋحاني سۇحبات جۇرگىزگەن جانە بۇل بايلانىستى الداعى بولاشاقتا جۇرگىزەتىن بارلىق ادامعا شىنايى ىقىلاسپەن زور العىس بىلدىرگىم كەلەدى.
قىتاي تىلىنەن اۋدارعان -
ارمان ادىلبەك
https://turkystan.kz