جانۋارلار دا سوتتالادى: نەمىس سوتى ايىپكەر وگىزدى تىرىدەي كومۋگە ۇكىم شىعارعان

استانا. قازاقپارات - زاڭ مەن سوت الدىندا ادامداردىڭ بارلىعى تەڭ. ياعني تۇرعىلىقتى ورنىنا، باي، كەدەيلىگىنە قاراماستان، ادامداردىڭ بارلىعى زاڭ الدىندا تەڭدەي جاۋاپ بەرەدى.

пастбища коровы  жайылым сиыр
Фото: Максат Шагырбаев/ Kazinform

دەسە دە، ورتا عاسىرلاردا وسى «بارلىعى» دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا قيمىلدايتىن، تاماقتاناتىن جالپى، اداممەن بىرگە تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلار مەن جاندىكتەر دە قاراستىرىلاتىن بولىپتى. ارينە، كۇلكىلى ەستىلەدى. ءبىراق ساۋاتسىز قوعام، ساناسىز جانۋارلاردى ادامدارمەن تەڭ جاعدايدا سوتتاپ، ءتىپتى ءولىم جازاسىنا دا قيعان. مۇنداي جاعدايلار ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىندە كەزدەسەدى.

13- عاسىرلاردا پايدا بولعان بۇل ءداستۇر، اسىرەسە، 15- عاسىردا بەلەڭ العان. فرانسيا، گەرمانيا، شۆەيساريا، يسپانيا، انگليا، نيدەرلاندى سىندى ەۋروپانىڭ ءبىراز مەملەكەتتەرىندە ءجيى جۇرگىزىلىپ تۇرعان سوت ىستەرى جىلقى، وگىز، قوراز، دوڭىز، ءيت سىندى ءۇي جانۋارلارىمەن بىرگە، دالا جىرتقىشتارىنىڭ ۇستىنەن دە جۇرگىزىلگەن ەكەن.

فرانسيادا XII-XVII عاسىر ارالىعىندا سوت شەشىمىمەن جۇزدەن اسا جانۋار ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. بۇگىنگى قوعام ءۇشىن بۇل كورسەتكىشتەر كۇلكىلى كورىنەدى. الايدا سول زاماندا ءومىر سۇرگەن جاندار مۇنى قالىپتى قوعام قۇبىلىسى رەتىندە قابىلداعان.

ولاردىڭ تۇسىنىگىنشە، ادامدار مەن جانۋارلار جەر بەتىندە بىردەي تىرشىلىك ەتەتىندىكتەن، قۇقىقتارى تەڭ. ءتىپتى كۇدىكتى جانۋارلاردىڭ قۇقىن قورعايتىن زاڭگەرلەر دە تاعايىندالاتىن بولعان. سوندىقتان دا مۇنداي ىستەرگە سول زاماننىڭ زيالى ادامدارى دا ەش قىمسىنباستان اتسالىسىپ، جاندىكتەر مەن جانۋارلاردى سوتقا بەرۋگە تولىق قۇقىق العان. ايتسە دە سول قوعامدا دا بۇل جاعدايلارعا سىني كوزبەن قاراعان ادامدار بولىپتى. ماسەلەن، ХІІІ عاسىردا ءومىر سۇرگەن، اقسۇيەكتەر ورتاسىنان شىققان فرانسۋز زاڭگەرى بومانۋار مۇنداي ىستەردىڭ ادىلەتسىز جۇرگىزىلەتىنىن، قانداي دا بولماسىن قىلمىسقا جانۋارلار مەن جاندىكتەردىڭ سانالى تۇردە بارمايتىنىن ايتىپ، ءبىراز پىكىرتالاس جۇرگىزگەن. الايدا ول زاماندا عىلىمعا بەت بۇرعان ادامداردىڭ ءوزى قۋدالانىپ، ءدىن وكىلدەرىنىڭ قارعىسىنا ۇشىرايتىن بولعان. سوندىقتان عالىمنىڭ سوزىنە ەشكىم قۇلاق اسپاعان.

زيانكەس جاندىكتەر ەگىندىكتەردى قۇرتقانى ءۇشىن سوتتالسا، جانۋارلار ادامعا نەمەسە ونىڭ مۇلكىنە كەلتىرگەن زالالى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ وتىرعان. بۇل ورايدا جاندىكتەردەن گورى، جانۋارلار كوپ جاپا شەككەنگە ۇقسايدى. ولار سوتپەن دە، دىنمەن دە كوپ قۋدالانعان.

ال جاندىكتەر بولسا ءدىن وكىلدەرىمەن قارعىستالىپ قانا قويعان. ماسەلەن، 1713 - جىلى برازيليادا شىركەۋ قويماسىنداعى تاعامعا زيان كەلتىرىپ، اعاش دىڭگەكتەرىن ۇگىتىپ تاستاعانى ءۇشىن قۇمىرسقالاردىڭ ۇستىنەن سوت جۇرگىزىلگەن. ءدىني سوتتىڭ ۇكىمى بويىنشا ولارعا ارنايى ورىن دايىندالىپ، سول جەرگە كوشىرىلۋى ءتيىس ەدى. الايدا جاقسى ورنالاسقان جاندىكتەر جايلى ورنىن اۋىستىرۋدى «ويلاماعان» دا.

ءدال سولايشا 1479 - جىلى شۆەيساريا تۇرعىندارى ەگىندىكتەرىنە تۇسكەن قوڭىزداردىڭ ۇستىنەن شاعىم تۇسىرگەن. سوت ۇكىمىمەن قوڭىزدار ورمانعا كوشىرىلۋى كەرەك ەدى. ءبىراق سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەگەن.

ال 1480 - جىلدارى فرانسيادا ادام ومىرىنە راسىمەن دە، زيانىن تيگىزەتىن كەمىرگىشتەردىڭ ۇستىنەن سوت جۇرگىزىپتى. كەمىرگىشتەر ۇكىم شىعارۋشى ورىنعا بىرنەشە رەت شاقىرىلعان. الايدا سوتتىڭ شاقىرتۋىنا كەمىرگىشتەر «پىسقىرىپ» تا قاراماپتى.

سودان سوت ءىسى سىرتتاي جۇرگىزىلگەن. ءبىر قىزىعى، ولاردىڭ قۇقىن بارتولمي-شاسونە اتتى قورعاۋشى قورعاپ قالعان ەكەن. زاڭگەر ەلدە كەمىرگىشتەردىڭ كوپ ەكەنىن، ال سوتتىڭ ءادىل ءوتۋى ءۇشىن سولاردىڭ ىشىنەن ەگىنگە ولاردىڭ قايسىسى كوپ زيان تيگىزگەنىن انىقتاۋ قاجەت ەكەنىن ايتىپ، اراشا تۇسكەن. قانداي كەمىرگىشتىڭ زالال كەلتىرىلگەنى انىق بولماعان سوڭ، بۇل ءىس اياقسىز قالعان. بايقاعانىڭىزداي، بۇل سوراقى سوتتان جاندىكتەر مەن ۇساق كەمىرگىشتەر كوپ قيىندىق كورە قويماعان. ال جانۋارلار ءبىرتالاي ازاپقا ۇشىراعان.

1474 - جىلى شۆەيساريانىڭ بازەلە قالاسىندا ءبىر اتەش ءدىني كورسوقىرلىقتىڭ قۇربانى بولعان. ونىڭ ۇستىنەن سوت جۇرگىزىلىپ، ءدىن وكىلدەرىنىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن وتكەن ءىس بارىسىندا سيقىرشىلىعى ءۇشىن ايىپتى سانالعان ءۇي قۇسى كوپشىلىك الدىندا ورتەلگەن. ءدىن وكىلدەرى قورازعا جىن كىرگەن دەپ بولجاپ، وسىنداي سوراقى ارەكەتكە بارعان. سونداي-اق سول زاماندا سيقىرشىلاردىڭ ءوز جۇمىستارىنا جۇمىرتقانى ءجيى پايدالانعانى دا قورازدىڭ كۇناسىن كوبەيتە تۇسسە كەرەك.

ال ودان ىلگەرىرەكتە، ياعني 1386 - جىلى نورمانديادا بالاعا زيان تيگىزگەنى ءۇشىن دوڭىزدار اسىلعان. جالپى، باسقا جانۋارلاردان گورى، يەلەرىنە كوپ زيان تيگىزىپ، ءجيى سوتتالعان قىلمىسكەر حايۋانداردىڭ ىشىندە اتى كوپ اتالاتىنى دا وسى - دوڭىز. بۇل جانۋار كوبىندە قوماعايلىعىنىڭ سالدارىنان جاپا شەككەنى انىق.

1442 - جىلى سيۋريح قالاسىندا ەكى قىزدى ولتىرگەن قاسقىر سوتقا تارتىلىپ، كوپشىلىك الدىندا دارعا اسىلسا، ءدال سونداي ايىپپەن 1685 - جىلى انسباح قالاسىندا تاعى ءبىر قاسقىر ۇستالىپ، سوت شەشىمىمەن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن.

ال 1796 - جىلى گەرمانيادا مالدىڭ ءولىم-ءجىتىمى كوبەيىپ، بۇل كەلەڭسىزدىكتەردى تۋدىرعان ايىپكەر رەتىندە وگىز جازاعا تارتىلادى. «قارعىس اتقان» وگىزگە ولار قاتال ۇكىم شىعارادى. سوت بايقۇس جانۋاردى تىرىدەي جەرگە كومىپ تاستاۋ ارقىلى كەلەڭسىزدىكتەردىڭ الدىن الۋعا تىرىسقان. الايدا بۇل سۇمدىق ۇكىمنەن سوڭ، مال شىعىنى توقتاي قويماعان شىعار.

مۇنداي كۇلكىلى ۇكىمدەردىڭ كەيبىرىنىڭ استارىنان شەشىم شىعارۋشىلاردىڭ جەكە مۇددەسىن دە كورۋ قيىن ەمەس. ماسەلەن، كەي ەلدەردە جىلقى، سيىر جازاعا كەسىلگەندە ولاردىڭ باسى نايزاعا قادالىپ، بىرنەشە كۇن جۇرت نازارىندا تۇراتىن بولعان. ال ەتى سوت يگىلىگى ءۇشىن جۇمسالعان. وسىلايشا، الاياقتار زاڭدى بۇزباي-اق مول ولجانىڭ استىندا قالعان.

ۋاقىت وتە كەلە، عىلىم دامىپ، كوپشىلىكتىڭ كوزى اشىلا باستاعان سوڭ، جانۋارلارعا دەگەن كوزقاراس وزگەرە تۇسەدى. جۇرت ولارعا جىلى قاراپ، جازاسىن جەڭىلدەتە باستايدى. ماسەلەن، 17-عاسىردا اۆستريادا جۇرتقا مازا بەرمەگەن قاباعان ءيتتىڭ ۇستىنەن شاعىم تۇسەدى. ونى ولىمگە قيماعان سوت ومىرلىك باس بوستاندىعىنان ايىرعان دەسەدى.

ال 1924 - جىلى امەريكادا پەپ اتتى ءيت گۋبەرناتوردىڭ مىسىعىن ولتىرگەنى ءۇشىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان. حايۋان ادامدارمەن قاتار، تۇرمەگە توعىتىلىپتى. ايتكەنمەن ХХ عاسىردىڭ باسىندا دا جانۋارلاردى قاتال ۇكىممەن سوتتاعان جايتتار بىرنەشە رەت كەزدەسكەن.

1875 - جىلى امەريكاعا ءۇندىستاننان توپسي اتتى ءپىلدى اكەلەدى. توپسي قارا جۇمىستا دا پايدالانىلىپ، سيركتە دە ونەر كورسەتەدى. شامامەن 25 جىل وتكەن سوڭ، توپسيدىڭ تىنىشى كەتە باستايدى. ىزالانعان ءپىل ءۇش ادامدى تاپتاپ ولتىرەدى. 1903 - جىلى امەريكا سوتى ءپىلدى ءولىم جازاسىنا كەسەدى. العاشقىدا ۇكىمدى دارعا اسۋ ارقىلى ىسكە اسىرماق بولادى. الايدا سالماعى كەلىمەن ەمەس، توننامەن ولشەنەتىن جانۋاردى ەلەكتر توعىن جىبەرۋ ارقىلى ءولتىرۋ كەرەك دەپ شەشىپ، ۇكىم ورىندالادى.

1916 - جىلى ۇلكەن مەري اتتى ءپىل دارعا اسۋ ارقىلى ولتىرىلگەن. ول سيركتەگى ءوز جاتتىقتىرۋشىسىمەن بىرگە، بىرنەشە ادامدى تاپتاپ ولتىرەدى. سول ءۇشىن سيرك ۇجىمى ونى اتۋ جازاسىنا كەسكەن. الايدا ءپىلدىڭ قالىڭ تەرىسىنەن وق دۇرىس وتپەي، جانۋاردىڭ جانىن قيناي تۇسكەن. ونىڭ ازابىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ۇلكەن كوتەرمە كراندى پايدالانىپ، دارعا اسۋ ۇكىمى ورىندالادى.

جالپى، بۇگىن دە جانۋارلارعا قاتىستى ءتۇرلى ۇكىمدەر شىعارىلىپ تۇرادى. ءبىراق زاڭ ورىندارى مۇنداي قادامعا ەسكى عاسىرلارداعىداي، ساۋاتسىزدىق سالدارىنان ەمەس، جانۋاردىڭ راسىمەن دە قوعامعا قاۋىپ توندىرۋىنەن ساقتانۋ ءۇشىن بارادى. سونداي-اق بۇرىندارى حايۋاننىڭ قىلمىسىنا يەسى جاۋاپ بەرمەيتىن بولسا، بۇگىندە جاۋاپكەرشىلىك يەسىنە جۇكتەلەدى.

ياعني ءيتى نەمەسە قورا جانۋارلارى ادامعا، ەگىنگە، مۇلىككە زيان كەلتىرسە، قوجايىنى ايىپپۇل تولەۋى ءتيىس. ءيا، بۇدان كورسوقىر، ساۋاتسىز قوعامدا تۇرۋ تەك ادامدار ءۇشىن ەمەس، جانۋارلار ءۇشىن دە قاۋىپتى ەكەنىن كورۋگە بولادى.

ءسابينا زاكىرجان قىزى

«ايقىن» گازەتى

سوڭعى جاڭالىقتار