حانعا دا، قاراعا دا ورتاق - ولەڭ. ەل بيلەگەندەر نەگە ولەڭ جازۋعا قۇشتار بولدى؟
استانا. قازاقپارات - ادام بالاسىنىڭ ءبارى - ەرەكشە جەكە قۇبىلىس، ءارقايسىسى ءبىر بولمىس يەسى عوي، تەك كوبى ءوز بولمىسىن اشا الماي كەتەتىنى بولماسا. تالاي پەندە ءوز بويىنا قۇداي بەرگەن قابىلەتتى ەرتە بايقاماي، سودان جۇرەك قالاۋىنا كەلمەيتىن جولعا ءتۇسىپ كەتەدى.
بۇل، ارينە وكىنىشتى. وسىندايلاردى بىلگەندە «تاعدىر عوي...» دەيمىز، الايدا تاعدىردى وزگەرتۋگە - جاقسى جاققا قاراي بەتتەپ، ادامگەرشىلىكتى عانا ۇستانىپ عۇمىر كەشۋگە كوپ ادامنىڭ جىگەرى جەتە بەرمەيدى، سودان كەلىپ وزىنە وڭتايلى كورىنگەن بولاشاعى بۇلدىر سوقپاقپەن تارتا بەرەدى دە، كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوز وزىنەن مۇلدە الىستاپ كەتەدى.
«شىركىن...»، - دەيسىڭ كەيدە، قابىلەت- قارىمى ۇلكەن، ءبىراق اتى تاريحتا جاعىمسىز ىستەرىمەن قالعان كەيبىر تۇلعالاردىڭ بويىنداعى تالانت ۇشقىندارى بولعانىن بىلگەندە. - «وسىلار ءاۋ باستا شايتاننىڭ جەتەگىندە كەتپەي، ونەر جولىن تاڭداعاندا عوي... تاعدىرى مۇلدە باسقا ارناعا بۇرىلىپ، ىزگىلىكتىڭ قورعانى بولار ما ەدى...». ارينە، بۇل اشىلماي قالعان ونەر، كوكتەي سولعان قابىلەتكە دەگەن جاناشىرلىق قوي، ايتپەسە كىمنىڭ كىم بولۋىنا ءبىزدىڭ قالاۋىمىزدىڭ تۇك تە اسەرى جوق.
ادام بالاسىنىڭ بارىنە ەگويزم (استامشىلىق) ءتان، تەك بۇل اقىل تولىعا كەلە قالىپ كەتەتىن ادەت (كەيبىرەۋلەر ودان ءومىر بويى ارىلا المايدى). سونىڭ كەسىرىنەن «جۇرتتان وزۋ» سيندرومى تالايدىڭ كوزىن كورسوقىر ەتىپ، بيلىكقۇمار، داڭققۇمار بولىپ كەتەدى دە، ءوز بويىنداعى قاسيەتتى ۇمىتادى. سويتەدى دە بىرەۋ پاتشاعا، بىرەۋ باسقاعا اينالادى. ۋاقىت وتە ارمانداعان نارسەلەرىنىڭ بارىنە قول جەتكىزگەندە، ودان ءارى شىعاتىن بيىك تاپپاي، نە شەكسىز بيلىك جالىقتىرىپ ءوز ىشىنە ۇڭىلە باستايدى. سول كەزدە باياعى قالعىپ كەتكەن سەزىمدەر ويانىپ، وزىنە دە بەيمالىم، تۇيسىك تۇبىندە بۇعىپ جاتقان بىردەڭەلەر تىرىلە باستايدى.
ول بىرەۋگە ولەڭ، بىرەۋگە مۋزىكا بولىپ كورىنىپ، ەلەس ارباعانداي كۇي كەشەدى. جۇرەك بۇلقىنىپ، جانى الاسۇرعاندا ءبىر كەزدەگى ىشتەن شىقپاي قالعان سەزىم-جانارتاۋى ەرىكسىز اتقىلاپ، ونەر تىلىندە سويلەۋگە ۇمتىلادى. بالكىم، ول ەرىكتەن تىس - جاندى كۇنا مەن كىنادان ارىلتۋعا تىرىسقان وكىنىشتىڭ وتەۋى بولار، ءبىراق بايانى از ارەكەت... باياعىدان بۇگىنگە جەتكەن مىناداي ءبىر اڭگىمە بار: فرانسۋز پاتشالارىنىڭ ءبىرى اياق استىنان سايتان ءتۇرتىپ، ولەڭ جازۋعا اۋەستەنەدى. ءبىراق ونشا بولماعان سياقتى.
اركىمنەن پىكىر سۇراسا، ءبارى قاشقاقتاپ «ول تۋرالى سىنشىلار ايتقانى دۇرىس قوي» دەپ بويىن اۋلاق سالا بەرگەن سوڭ، سول كەزدەگى اتى بەلگىلى ءبىر سىنشىنى شاقىرىپ، وقىتادى. سوندا «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي» امان شىعۋدى ويلاعان سىنشى «تاقسىر، ءسىز الدىڭىزعا ءمان-ماڭىزى كەم، ناشار شىعارما جازۋدى ماقسات ەتىپ قويىپ، سونى تاماشا ورىنداپ شىققان ەكەنسىز» دەگەن ەكەن.
دەسەك تە، تاريحتا ولەڭ جازىپ، ءان سالىپ - ونەرمەن اينالىسقان بيلەۋشىلەر از بولماعان. ولاردىڭ ولەڭگە، ونەرگە دەگەن قاتىسى دا، تاعدىرى دا ءارتۇرلى...
ونەرگە اۋەستەنگەن تيران
نەرون - ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 37-68 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن ريم يمپەراتورى. ءوزى بيلەپ تۇرعان ەلگە ىستەمەگەنى جوق، داڭعوي، ماقتانشاق كىسى بولعان. سونداي-اق ول تاريحتا «اقىن-تيران» رەتىندە دە قالعان. ءوز كەزىندە بارىنەن بارلىق جاعىنان وزىق بولۋ ءۇشىن ول ءوزى ولەڭ جازعان، ءان ايتقان. ونىڭ بۇل بوس اۋرەشىلىكتى ساراي قىزمەتكەرلەرى جانە ولار ارنايى جالدانعان ادامدار قولداعان. مىسالى، نەروندى سويلەگەن كەزدە جۇزدەگەن جاس قوشەمەتتەپ، بۇل ءۇشىن مول ماراپاتتارعا يە بولعان كورىنەدى.
ونەرگە ارنالعان بايقاۋلاردا (پوەزيا، ءان سالۋ، ليرا شەرتۋ، ت. ب. ) تەك ول ءبىرىنشى ورىن العان. اربامەن جارىسۋعا قاتىسىپ، قۇلاپ قالسا دا، ءبارىبىر ول جەڭىمپاز بولعان. ءسويتىپ، كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن ەلدىڭ قازىناسىن بوسقا ىسىراپ قىلىپ، كەيىن ونى قايتا تولتىرۋ ءۇشىن داۋلەتتى ادامداردى «وزىنە تەرىس نيەتتە بولعانى ءۇشىن» ءولىم جازاسىنا كەسىپ، دۇنيە-مۇلكىن تاركىلەتكەن. ودان سوڭ ويىن-ساۋىق شارالارىن قايتا باستاعان.
ءوزىنىڭ يمپەراتورلىق قالاسى ريم جەرمەن جەكسەن بولعان كەزدە ول قايعىلى ساحنالىق كوستيۋم كيىپ، ترويانى باسىپ العانىن جىرلاعان ايانىشتى دەسپوت رەتىندە ەستە قالدى (ءتىپتى، ءبىر دەرەكتەردە ريمدى ءوزى ورتەتكىزىپ، «جالىننىڭ سۇلۋلىعىنا قۋانا قاراپ تۇرعان» دەيدى). نەرون ءتىپتى ءساتسىز سۋيتسيدتى دراماتيزاتسيالاۋعا قاتىسىپ، qualis artifex pereo («سۋرەتشى مەنىمەن بىرگە ولەدى») دەگەن قوشتاسۋ فرازاسىن ايتۋعا رەپيتيتسيا جاساعان.
دەي كەلگەندە، نەروننىڭ ونەرگە قاتىسى - شىن جۇرەكتەن جاسالعان شىعارماشىلىق ىزدەنىس ەمەس، ونەردى ەرمەك ەتۋ ەدى. ەرتەدە ونداي ەل بيلەۋشىلەر از بولماعان...
فاشيست اقىن
ارعى ءداۋىردى بىلاي قويعاندا، بەرگى داۋىردە دە ديكتاتور-بيلەۋشىلەردىڭ اراسىندا ونەرمەن شۇعىلدانعاندارى بار، سونىڭ ءبىرى - يتاليالىق ديكتاتور بەنيتو مۋسسوليني (1883-1945).
يتاليانى 23 جىل بيلەگەن مۋسسوليني سول ەلدەگى ۇلتتىق فاشيستىك پارتيانىڭ كوشباسشىسى بولعان. ول 1945 -جىلى 28-ساۋىردە يتاليادان شىعىپ جاتقان نەمىس سولداتتارىنا ەرىپ، قاشىپ كەتپەكشى بولعان كەزىندە پارتيزانداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، اتىپ ولتىرىلگەن.
مۋسسوليني پۋبليتسيستيكامەن، ولەڭ جازۋمەن شۇعىلدانعان. ونىڭ ءومىربايانىن جازعان ريچارد ۋوتسون «شەتەلدىك مارتەبەلى مەيماندار كەلگەن كەزدە مۋسسوليني كورنەكتى اقىنداردىڭ شىعارمالارىن ۇستەل ۇستىندە اشىق قالدىرعانىن» اتاپ وتەدى.
مۋسسولينيدىڭ كەي شىعارمالارىن عالامتوردان تابۋعا بولادى. ونىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلعان «ۆەسنا» (كوكتەم) دەگەن سونەتى stihi.ru سايتىندا تۇر. ديكتاتور اقىننىڭ كەيىنگى ولەڭدەرى جاستىق سوتسياليستىك يدەاليزمنەن وقشاۋلانۋىن جانە جانە قاندايدا ءبىر رەۆوليۋتسيالىق بولجامدار جاساۋعا ۇمتىلعانىن كورسەتەدى.
ستاليننىڭ اقىندىعى
اتى الەمگە بەلگىلى، ك س ر و-نى وتىز جىلدان اسا بيلەگەن، قاتال دا قانقۇيلى ديكتاتور يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ستالين دە (دجۋگاشۆيلي) (1879-1953) ادەبيەتپەن شۇعىلدانعان. ءبىر قاراعاندا، كەڭەستەر وداعىندا اشتىق، رەپرەسسيا سياقتى جازالاۋ شارالارىمەن حالىقتى قىرعان ادامنىڭ ادەبيەت سياقتى بەكزات ونەرمەن شۇعىلدانعانى ادام سەنبەس ارەكەت سەكىلدى، ءبىراق ونىڭ ولەڭ جازعانى جانە ونى بەلگىلى ادامداردىڭ لايىقتى دەپ باعالاعانى راس.
باسقاسى باسقا، ستاليندى گرۋزين ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى يليا گريگوريەۆيچ چاۆچاۆادزە «ⅩⅨ عاسىرداعى جانە ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى گرۋزين قالامگەرلەرىنىڭ ىشىندەگى ءىرى تۇلعاسى» دەپ ماداقتاعان. 16 جاستاعى سەميناريست سوسو دجۋگاشۆيليدىڭ (ستالين) ەڭ جاقسى ولەڭدەرىن تاڭداپ، تيفليستىڭ «يۆەريا» ادەبي گازەتىندە جاريالاعان چاۆچاۆادزە ەدى. سول ولەڭ «تاڭ» دەگەن اتپەن 1912 -جىلى «دەدا ەن» انا ءتىلى وقۋلىعىنا ەنگىزىلدى جانە ۇزاق جىل بويى گرۋزين بالالارى جاتتاعان العاشقى ولەڭدەردىڭ ءبىرى بولدى. 1948 -جىلى بۇل ولەڭ وتە جاقسى كوركەمدەلگەن كىتاپقا ەنىپ، 10000 دانا تارالىممەن باسىلدى. ولەڭدى ورىس تىلىنە نيكولاي دوبريۋحا اۋدارعان.
جاس كەزىندە اقىن بولۋدى ارماندايتىندار كوپ، ءبىراق دجۋگاشۆيلي اقىندىقپەن تانىلۋدى ارمانداماعان، ويتكەنى ول رەۆوليۋتسيالىق جولدى تاڭداعان ەدى. ويتكەنى ول بالا كەزىنەن مۇقتاجدىقتىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ، اقىننىڭ جولى اتاق قانا ەمەس، ول قورلىق پەن اقشا تاپشىلىعى ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن. ول مۇنى قالامادى. سوندىقتان ونىڭ اقىندىق قىزمەتى نەبارى 4 جىلعا (1893-1896) سوزىلدى. ستاليننىڭ تەك 1985-96-جىلدارى «كۆالي» جانە «يۆەريا» گازەتتەرىندە جاريالانعان التى ولەڭى عانا وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان، قالعان قولجازبالارى جويىلعان. ءبىراق سول التى ولەڭدى ءالى كۇنگە جوعارى باعالايتىندار بار...
اندروپوۆ تا ولەڭ جازعان
ستاليننىڭ رۋحاني مۇراگەرىنىڭ ءبىرى، 15 -جىل ك گ ب-نى باسقارعان، 1982-1983 -جىلى ك س ر و-داعى ءبىرىنشى ساياسي تۇلعا بولعان يۋري ۆلاديميروۆيچ اندروپوۆ تا (1914-1983) ادەبيەتپەن شۇعىلدانعانداردىڭ ءبىرى. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىن باسقارعان كەزدە قاتالدىعىمەن اتى شىققان جانە ەل بيلىگىنە كەلگەن شاقتا قاتاڭ ءتارتىپ ورناتقان يۋ. اندروپوۆتىڭ ءبىر السىزدىگى بار ەدى: ول پوەزيامەن شۇعىلداناتىن. سوندىقتان ولەڭ جازاتىندىعى ءۇشىن وعان «لۋبيانكانىڭ رومانتيگى» دەگەن لاقاپ ات تاڭىلعان.
بىردە وعان اشىق حات جىبەرگەن بىرەۋ «بيلىك ادامداردى بۇزادى» دەپ ازىلدەپ جازعاندا، اندروپوۆ وعان سالقىنقاندىلىقپەن «بيلىكتى بۇزاتىن ادامدار» دەپ ولەڭمەن جاۋاپ قايتارعان كورىنەدى.
يۋري اندروپوۆتىڭ ايەلى تاتيانا فيليپپوۆنا لەبەديەۆانىڭ وتە جاقسى كورگەن جانە وعان ارناپ كوپتەگەن ماحاببات ليريكاسىن جازعان.
ەڭ جاقىن سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى ۆلاديمير كريۋچكوۆ اندروپوۆتىڭ «ولەڭدە ءجيى بالاعات سوزدەر قولدانعانىن» ايتادى.
يۋ. اندروپوۆ دۇنيە سالعاندا، ونىڭ ستولىنداعى قاعازداردىڭ اراسىنان 13 جول ولەڭى تابىلعان. وندا ەشتەڭەنىڭ ماڭگىلىك ەمەستىگىن، وزگەلەر قاتارى ءوزىنىڭ دە دۇنيە سالاتىنىن، ءبىراق ۇرپاق ءومىر ەستافەتاسىن جالعاستىرا بەرەتىنىن جىرلاعان ەكەن.
قىتاي كوسەمىنىڭ پوەزياسى
ولەڭ جازعان بيلەۋشىلەردىڭ قاتارىندا قىتاي كوسەمى، ۇزاق جىل دارا بيلىكتىڭ يەسى بولىپ ءتۇرلى رەفورمالار جاساعان ماو زىدۋڭ دا (1893-1976) بار. ونىڭ اقىندىق تالانتى جاس كەزىنەن بەلگى بەرگەن. ول حۋنان پروۆينسياسىنداعى ءبىرىنشى پەداگوگيكالىق مەكتەپكە تۇسكەننەن كەيىن قىتايدىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىن كوپ وقىعان. سول كەزدە العاشقى ەكى ولەڭىن جازعان. سودان كەيىن ونىڭ رەۆوليۋتسيا تۋرالى ارمانىن بەينەلەيتىن «چانشا» دەگەن ولەڭىن شىعارعان. قىتايداعى رەۆوليۋتسيالىق سوعىس كەزەڭىنىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا ول ناعىز شىعارماشىلىق ورلەۋدە بولدى، كوپتەگەن ولەڭ جازدى. ال «ۇلى جورىق» كەزىندە ول بەس ولەڭ جازعان. الايدا جاپوندارعا قارسى سوعىس كەزىندە ونىڭ ولەڭ جازۋعا مۇرشاسى بولمادى. تەك ازاتتىق سوعىسى جەڭىسكە جەتكەن سوڭ «حالىق ازاتتىق ارمياسى نانكيندى الدى» دەگەن ولەڭىن شىعارعان.
جالپى، ماونىڭ اقىندىق شىعارماشىلىعى عۇمىر بويى جالعاستى دەۋگە بولادى. ول جاستىق شاعىندا «سي» جانرىنا باسىمدىق بەرىپ، جاسى ۇلعايعان سايىن «شي» جانرىنا بەيىم بولىپ، ەكەۋىندە دە ءداستۇرلى پوەزيانىڭ جاراسىمدى فورمالارىندا جاڭا ءداۋىردىڭ شىنايى مازمۇنىن تانىتىپ، ءوزىنىڭ اقىندىق قابىلەتىن كورسەتتى.
قىتاي حالقىنىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىن باعالايتىن ماو 1939 -جىلى 31-قاڭتاردا لۋشە توبىنا جازعان حاتىندا بىلاي دەپ جازادى: «ادەبيەت پەن ونەردىڭ كەز كەلگەن جانرىندا مەن جاقسى نارسەنىڭ ءبارى قالىڭ بۇقاراعا تۇسىنىكتى نارسە دەپ ەسەپتەيمىن». ءبىراق ماو پوەتيكالىق ماتىندە تەك كوپشىلىك جاقسى بىلەتىن سوزدەردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كلاسسيكالىق پوەزيانىڭ بەلسەندى سوزدىك قورىن پايدالانۋدى ۇسىندى. ادەبيەتپەن اينالىساتىن ادام ءتىل بىلىمىنەن مول حابارى بولۋى كەرەك دەدى.
قىتايدىڭ ۇلى اقىنى دۋ فۋ (712-770) جازىلعان ولەڭدەردى ۋاقىت وتە كەلە رەداكسيالاۋ قاجەتتىگىن ايتسا، ماو دا ولەڭدەرىن قايتا جازدى، كەيدە جاريالانعاننان كەيىن كوپ جىلدان سوڭ قايتا ورالىپ، جوندەپ، جەتىلدىرىپ وتىردى. ول ءوز شىعارمالارىن گو مورو، زاڭ كەجيا سياقتى باسقا اقىندارمەن تالقىلاپ، ولاردىڭ پىكىرلەرىن مۇقيات تىڭداعان. ۋ سيۋجيۋننىڭ ايتۋىنشا، 1963 -جىلدىڭ ناۋرىزىنان 1973 -جىلدىڭ قىسىنا دەيىن ماو ءوزىنىڭ بارلىق دەرلىك ولەڭدەرىن قايتا- قايتا وڭدەپ، تۇزەتىپ وتىرعان.
كوممۋنيستىك جولداعى قىتاي ەلى ءوز كوسەمى ماو زىدۋڭدى ەرەكشە باعالايدى، قۇرمەت تۇتادى. ءبىراق ونىڭ تاريحتاعى ءرولىن ستالينگە ۇقساتىپ، قاتىگەز بيلەۋشى بولدى دەپ سانايتىندار دا بار.
ساددام حۋسەيننىڭ شىعارماشىلىعى
يراكتىڭ بەسىنشى پرەزيدەنتى جانە سول ەلدى 24 جىل (1979-2003) بيلەگەن ساددام حۋسەين (سادداام حۋسەۋين ابد ال- مادجيد ات- تيكريتي، 1937-2006) ءوز حالقىنا (يراكتاعى كۋردتارعا) گەنوتسيد جاساعان دەپ ايىپتالىپ، ا ق ش-تىڭ يراكقا شابۋىلىنان سوڭ تاقتان تايدىرىلدى. ونىڭ قاتىگەزدىگى، ديكتاتور بولعانى جايىندا اڭگىمە كوپ.
ساددام حۋسەين ءوز بيلىگىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا بىرنەشە پوەزيالىق جانە پروزالىق شىعارما جازعان. سونداي-اق ونىڭ قالامىنان ماحاببات تۋرالى ەكى رومان تۋعان. ونىڭ ىشىندە ەڭ تانىمالى - 2000 -جىلى جازىلعان «زابيبا مەن پاتشا» اتتى انونيمدى تۇردە جاريالانعان («وتاننىڭ ۇلى» بۇركەنشىك اتپەن) رومانى. كىتاپ بىردەن بەستسەللەرگە اينالدى جانە مەكتەپتىڭ مىندەتتى باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى. ا ق ش-تىڭ يراكقا شابۋىلى قارساڭىندا ساددام حۋسەين «ولىمنەن كەيىنگى قارعىس» اتتى رومان جازدى. وندا يراكتىڭ كونە داۋىردەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى تاريحى باياندالعان.
امەريكالىقتار تۇرمەسىندە وتىرعان ءۇش جىل ىشىندە ساددام حۋسەين ءبىر عانا ولەڭ ەمەس، بۇكىل سيكلدى جازىپ شىققان. ول تۇرمەدەگىلەر مەن سوتقا ولەڭدەر جازدى. العاشقى سوت وتىرىسىندا دا ساددام ولەڭ جازعان. وندا ول «اسقاقتىقپەن قولدارىڭا قارۋ ال، شەگىنۋ ول قايعى ەمەس الدا تالاي ۋاقىت بار» دەيدى.
وعان ءولىم ۇكىمى وقىلىپ بولعان سوڭ، يراك حالقىنا وسيەت ەتكەن سوڭعى جىرىن جازدى...
ونەردى قۇرمەتتەگەن ونەرلى حان
تاريحتا تيران-بيلەۋشىلەر كوپ بولعانى بەلگىلى، ءبىراق ەل ءۇشىن قىزمەت ەتىپ، ءوز بيلىگىن ەلدى كوركەيتۋگە، مادەنيەتىن دامىتىپ، وركەنيەت جولىنا تۇسۋگە جۇمساعان كورەگەن پاتشالار مەن حاندار دا بولعان. سونىڭ ءبىرى - مۇحاممەد راحيم حان II (فەرۋز).
حيۋا حاندىعىنداعى قوڭىرات اۋلەتىنىڭ ون ءبىرىنشى بيلەۋشىسى (1864-1910 ج ج. ) مۇحاممەد راحيم حان II (1845-1910) اكەسى سايد مۇحاممەد حان دۇنيە سالعان سوڭ تاققا وتىردى. ول - اعارتۋشى مونارح، اتاقتى اقىن جانە كومپوزيتور بولدى، ءوز ورتاسىن مادەني جەتىستىكتەر ارقىلى جاقسارتۋعا تىرىستى. ساراي مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ جانە سارايىندا مادەني قۇندىلىقتاردىڭ قۇرمەتىن ارتتىرۋ ونىڭ باستى ماقساتى بولدى. وزبەك قوڭىرات اۋلەتى وكىلدەرىنىڭ ىشىندە مۇحاممەد راحيم حان Ⅱ ەرەكشە ادام ەدى. ول بۇرىنعى ىزگى داستۇرلەردى جالعاستىرۋشى بولدى، سەبەبى حورەزمدە ول بيلىك قۇرعانىنا دەيىن دە مادەني داستۇرلەر بولدى: شىعارمالار اۋدارىلدى، قولجازبالار كوشىرىلدى، ءارتۇرلى كىتاپحانالار قۇرىلدى.
مۇحاممەد راحيم حان II ءوزى دە مۋزىكا جازدى، سونىمەن قاتار ونىڭ مۋزىكالىق كەشتەردى ونەردىڭ جوعارى دەڭگەيدە وتكىزەتىن. سارايىنداعى وتەتىن مۋزىكالىق كەشتەردە ولكە تاريحىنىڭ وزىندىك مادەني داستۇرلەرى ساقتالعان. سونىمەن بىرگە حان مادەنيەتتىڭ كوپتەگەن سالاسىنا جاڭاشىلدىق ەنگىزىپ وتىردى. ونىڭ كەزىندە حورەزمدە العاش رەت نوتا جازۋى جاسالدى.
IIمۇحاممەد راحىم حان سارايىندا اقىندار، كالليگرافتار، اۋدارماشىلار، تاريحشىلار - ءبىر ۋاقىتتا بىرىكتىرگەن ونداعان زيالى قاۋىم شىعارماشىلىقپەن اينالىسا باستادى، 30 دان استام اقىن پوەزيالىق شىعارمالار جازدى. ولاردى قامقورلىق جاساي وتىرىپ، ءوزى دە فەرۋز پوەتيكالىق لاقاپ اتىمەن ولەڭ جازدى. اقىندىقتا ول كوبىنە الىشەر ناۋاي شىعارماشىلىعىنا ەلىكتەگەن.
ونىڭ سارايىنداعى اقىندارىنىڭ ءارقايسىسى دەرلىك ءوز ولەڭ جيناقتارىن (ديۋان) جاسادى. ديۋان جاساۋ اقىننىڭ شەبەرلىككە جەتىپ، كەمەل شەبەر بولعانىنىڭ كورسەتكىشى ەدى. بۇل دا ءوزىنىڭ سارايىنداعى اقىندىق ورتاسىن نىعايتىپ، جاقسارتۋدى ويلاعان مۇحاممەد راحيم حان II ءۇشىن ماڭىزدى فاكتور بولدى. ساراي اقىنى كاميل حورەزمي II مۇحاممەد راحيم حان تۇسىندا اقىندارعا ەرەكشە كوڭىل بولىنگەنىن جازىپ قالدىرعان.
اقىن، اۋدارماشى، تاريحشى مۋحاممەد ريزا اگاحي ءوزىنىڭ «شاھيد ءال-يكبال» (باقىت كۋاگەرى) اتتى تاريحي ەڭبەگىندە مۇحاممەد راحيم حان Ⅱ بيلىك قۇرعان العاشقى جىلدار تۋرالى جازعان. ول حاننىڭ عالىمدارمەن اڭگىمەلەسۋگە كوپ ۋاقىت بولگەنىن ايتادى. مۇنداي ءىس-شارالاردا ءدىني ماسەلەلەر تالقىلانىپ، تاريحي-پوەتيكالىق شىعارمالار وقىلعان، اقىندار بيلەۋشىنى ماداقتاپ جىر توككەن. مۇحاممەد راحىم حاننىڭ ولەڭ جازا باستاعانى وسى كەزەڭدە بولدى.
مۇحاممەد راحيم حان II نىڭ بۇيرىعىمەن 1000 قولجازبانى قايتا جازۋ باستالىپ، شىعىستىڭ 100 دەن استام ايگىلى تاريحي-كوركەم شىعارمالارى ەسكى وزبەك تىلىنە اۋدارىلدى. ورتاعاسىرلىق مادەني قۇندىلىقتار جالعاسىن تاۋىپ، جەتىلدىرىلدى. ونىڭ تۇسىندا «ءماجما- ي شۋارا- ي فيرۋز- شاحي»، «مۇحامماسات-ي مادجما-ي شۋارا- ي فيرۋز-شاحي» جانە «حافت شۋارا-ي فيرۋز-شاحي» اتتى سارايلىق اقىنداردىڭ پوەتيكالىق حرەستوماتيالارى قۇراستىرىلدى.
1908 -جىلى حيۋا سارايىندا بولعان تۇركىتانۋشى عالىم ا. سامويلوۆيچ (1880-1938) حان تۋرالى مىناداي پىكىر ايتادى:
«حيۋا عىلىمى مەن ونەرىنىڭ اعارتۋشى مەتسەناتى، قازىرگى حاندىق II سەيد-مۇحاممەد-راحيم ءوز ەلىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋگە تولىق دايىن ەكەنىن كورسەتىپ، ماعان ءوزىنىڭ جەكە كىتاپ قازىناسىن پايدالاۋعا مۇمكىندىك بەردى» .
مۇحاممەد راحىم حان تۇسىنداعى حيۋا حاندارىنىڭ مۇراعاتى 1873 -جىلى سانكت- پەتەربۋرگكە جەتكىزىلگەن.
1874 -جىلى II مۇحاممەد راحيم حاننىڭ قامقورلىعىمەن حورەزمدە اتاجان ابدالوۆ ليتوگرافيالىق كىتاپتاردى باسىپ شىعاراتىن ورتالىق ازياداعى العاشقى باسپاحانا ۇيىمداستىردى. وندا جارىق كورگەن العاشقى كىتاپتاردىڭ ءبىرى - الىشەر ناۋايدىڭ «حامسا» جانە اقىن مۋنيستىڭ «ديۋانى» بولدى.
مۇحاممەد راحيم حان II تۇسىندا رەسەيمەن، وسمان يمپەرياسىمەن، يرانمەن، اۋعانستانمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار ورناتىلعان.
مۇحاممەد راحيم حان II حورەزمنىڭ سوڭعى تاۋەلسىز حانى بولدى. 1873 -جىلى، قارسىلاسقانىنا قاراماستان حاندىق رەسەي پروتەكتوراتىنىڭ استىندا قالدى. ورىس پاتشاسى يمپەراتور نيكولاي II حانعا 1896 -جىلدان گەنەرال-لەيتەنانت، 1904 -جىلدان اتتى اسكەر گەنەرالى، 1902 -جىلى حانعا «سۆەتلوست» اتاعىن بەردى.
بيلەۋشىلەر اراسىندا ونەر مەن ادەبيەتتى، تاريحتى قۇرمەت تۇتقاندار، مادەنيەتتى دامىتۋعا پايداسىن تيگىزگەندەر ونشا كوپ بولماعان. سول ازدىڭ ءبىرى - جانى ىزگىلىككە تولى مۇحاممەد راحيم حان II ەدى.
ءسوز سوڭى
ۇلى اباي ايتپاقشى، «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى». سەبەبى بارلىق ادامعا اي مەن كۇن، اسپان مەن جەر ورتاق، اۋا مەن سۋ ورتاق. كەز كەلگەن قاراپايىم پەندە مەن پاتشاعا دەيىن تاعى ءبىر ورتاق نارسەنىڭ ءبىرى - ءسوز، ەشكىمگە انا ءسوزدى پاتشا ايتادى، مىنا ءسوزدى قۇل ايتادى دەگەن زاڭ جوق. ەندەشە، ونەر، ونىڭ ىشىندە ءسوز ونەرى دە ورتاق. سوندىقتان وزگەلەرمەن بىرگە ەل باسقارعاندار دا ولەڭ جازسا، ونىڭ ەش ەرسىلىگى جوق، وعان ەشكىم تىيىم سالا المايدى. باسقاسى باسقا، بۇل ولەڭدى اتى الەمگە بەلگىلى، كەزىندە №1 لاڭكەس اتانعان ۋساما بەن لادەن دە (1957-2011) جازعان. 2001 -جىلى نيۋ-يوركتەگى تەررورلىق اكتتەن كەيىن ونى زەرتتەي تۇسكەن الەمدىك باق- تار لاڭكەستىڭ كىتاپ سورەسىندە فانتاستيكالىق ادەبيەتتىڭ جوقتىعىنا نازار اۋدارىپ، بەن لادەننىڭ پوەزياعا قۇشتارلىعىن ەسكە ءتۇسىردى: 2010 -جىلى بەن لادەن ءبىر لەيتەنانتقا: «سىزدەردە پوەتيكالىق مەتر تۋرالى بىلەتىندەر بولسا، ماعان حابارلاڭىز، ال ەگەر كلاسسيكالىق پروسوديا (ءتىل ءبىلىمى عىلىمىنداعى فونەتيكانىڭ ءبولىمى. - ا. ءو. ) عىلىمى بويىنشا كىتاپتارىڭىز بولسا، ماعان جىبەرىڭىز» دەپ جازعان ەكەن.
اۋعانستاندا سويلەگەن سوزىندە «الەمدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى تەرروريست» تاياۋ شىعىستاعى جاعدايدى ەسكە سالاتىن داستانىن وقىدى. وندا پالەستينانىڭ يزرايلگە قارسى كۇرەسى تۋرالى ويلار بار. بەن لادەن سونىمەن قاتار ءوز شىعارماسىندا يەمەندەگى ا ق ش-تىڭ «كوۋل» ەسمينەتسىنىڭ جارىلۋىن جىرعا قوسىپ، كوۋلدى «لايىقتى تاعدىر بۇيىرعان زۇلىمدىق كەمەسى» دەپ اتادى. ءبىر قىزىعى، «ءال-قايدانىڭ» بەن لادەننەن كەيىنگى تۇلعاسى ايمان ءال-زاۆاحيري دە (1951-2022) ولەڭ جازعان، ال ءوزىن «يسلام مەملەكەتى» دەپ اتاعان توپتىڭ حاليفاسى ءابۋ باكىر ءال-باعدادي (1971-2019) دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ءدىني ولەڭ رەتىندە جازعان...
مىنە، الەمگە اتى بەلگىلى ادامدار تۋرالى دەرەكتەردى اقتارساڭ، ولاردىڭ پوەزياعا قاتىسى تۋرالى وسىنداي مالىمەتتەرگە كەزدەسەسىڭ. قاتىگەز بيلەۋشىلەردەن مىڭداعان ادامنىڭ ءولىمىن شىبىن شاققان سەكىلدى كورمەيتىن لاڭكەستەرگە دەيىن پوەزياعا نەلىكتەن قىزىقتى؟ وزگەلەرگە وشتەسە وتىرىپ، ولار نەگە ولەڭ سەكىلدى عاجايىپ ونەرگە جاقىن بولدى؟ ءتۇسىنۋ قيىن...
جالپى، قاي نارسەنىڭ جاقسى نە جامان بولۋى ادامداردىڭ نيەتىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. جەڭگەن جاۋدىڭ جەتەگىندە كەتە بەرەتىن باتىرلاردىڭ اتتارى سەكىلدى ولەڭ شىركىن دە جازعىسى كەلگەن ادامنان قاشا المايدى...
اۆتور
احمەت ءومىرزاق
