ءۇندىستاندا ۇزىلگەن عۇمىر: ورالحان بوكەيدىڭ دەنەسى ەلگە قالاي جەتكىزىلدى
جازۋشى- دراماتۋرگ، جۋرناليست، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، ن. وستروۆسكي اتىنداعى بۇكىل وداقتىق ادەبي سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ورالحان بوكەي ءتىرى بولسا، بۇگىن سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىعار ەدى.
«التايدىڭ كەربۇعىسى» اتانعان قالامگەردىڭ مەرەيتويىنا وراي، وسكەمەنگە ارنايى كەلگەن بەلگىلى جازۋشىلار الىبەك اسقار، نۇرتورە ءجۇسىپ جانە اسقار التاي جىلى ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى. قازاقپارات ءتىلشىسى سول اسەرلى اڭگىمەلەردى جازىپ الدى.
جۋرناليستيكا مەن كوركەم ادەبيەتتى بايلانىستىرىپ جازعان العاشقى قالامگەر - الىبەك اسقار
- قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە ەڭ كوپ وقىلاتىن جازۋشى - ورالحان. ول جۋرناليستيكا مەن كوركەم ادەبيەتتى بايلانىستىرىپ جازعان العاشقى قالامگەر. اۋەلى بۇعان كەيبىرەۋلەر قارسى دا بولدى. ءبىراق ءوزىڭىز زەر سالساڭىز، الەمگە ايگىلى جازۋشى ەرنەست حەمينگۋەيدىڭ قاي شىعارماسىن الساڭىز دا ىشىندە جۋرناليستيكانىڭ ءىزى بايقالادى. ورالحان جازۋدى باستاعاندا ءبارى ورالحانشا جازعىسى كەلدى. ءبىراق وعان ەلىكتەۋ، وعان ۇقساۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ورالحاننىڭ ءستيلى تىم ەرەك.
وسى ورايدا، پاراللەليزم رەتىندە شىڭعىس ايتماتوۆ جايلى ءسوز قوزعايىن دەپ وتىرمىن. ول 34 جاسىندا بەس پوۆەسى ءۇشىن لەنين اتىنداعى سىيلىقتى العان. بۇعان دەيىن ەشتەڭە الماي، بىردەن وسىنداي جوعارى ماراپاتقا يە بولدى. سول كەزدە اقىن نيكولاي تيحونوۆ «مىنا جاس جىگىت قالعان عۇمىرىندا وسىنداي اۋىر سالماقتى يىعىندا كوتەرىپ جۇرە الا ما؟» دەگەن سۇراق قويعانى ەسىمدە. سول ءبىر ۋاقىتتا لەنين سىيلىعىنىڭ دارەجەسى قازىرگى نوبەل سىيلىعىمەن بىردەي. شىڭعىس شىنىندا دا بۇل سالماقتى كوتەرىپ ءوتتى. ودان دا مىقتى تۋىندىلار جازدى. ءسويتىپ ءۇش رەت مەملەكەتتىك سىيلىقتى الدى.
ال ورالحاننىڭ «قايداسىڭ، قاسقا قۇلىنىم» پوۆەسى تۇنعان رومانتيكا ەدى عوي. قازاق ادەبيەتىنە جاڭا لەپ اكەلدى. ودان كەيىن «اۋىل حيكايالارى» دەپ بەيىمبەتشە جازدى. ناعىز اۋىلدىڭ كولوريتى. سودان ناقتى كىم ەكەنى ەسىمدە جوق، ادەبي ورتاداعى بىرەۋ «وي، ورالحان سياقتى كاتونقاراعايداي ادەمى جەردە، تابيعاتتىڭ ورتاسىندا تۋىپ- وسسەك، ءبىز دە سولاي جازار ەدىك» دەگەنى بار- تىن. ورالحان بولسا مەن كورسەتەيىن سەندەرگە دەگەندەي، قۇم تۋرالى «قۇم مىنەزى» پوۆەسىن جازىپ شىقتى. تۋىندىلارىنىڭ ءبارى ءوسۋ. ءدال شىڭعىس سەكىلدى. باسقاسىن ايتپاي- اق قويايىق، ومىردەن وتەرىندە جازىپ كەتكەن سوڭعى شىعارماسى - «اتاۋ كەرەدە» ول مۇلدە باسقا بيىككە كوتەرىلدى.
ورالحان و دۇنيەگە اتتانعان 1993 -جىلى مەن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە قىزمەتتە ەدىم. ول ماعان: «بيىل جازدا مەنىڭ 50 جىلدىعىمدى اتاپ وتەمىز. سونىڭ جوسپارىن ءوزىڭ جاسا. مەن تۇركياعا بارىپ كەلەيىن»، - دەدى. سويتسەم، تۇركياعا دايىندالىپ جۇرگەن ورەكەڭ ءۇندىستانعا كەتىپ قالىپتى. باسپاءسوز جانە بۇقارالىق اقپارات ءمينيسترى التىنبەك سارسەنباي ۇلىنان سۇراسام: «ءۇندىستانعا بىزدەن دەلەگاتسيا اتتاناتىنى جايلى ورالحانعا ايتىپ قالىپ ەدىم، ەلەڭ ەتە ءتۇستى. ودان دا مەن سول جاققا بارايىن، تۇركيانى كورىپ ءجۇرمىز عوي» دەپ قۇلشىنىس ءبىلدىردى. قارسى بولمادىم»، - دەدى. ونىڭ عۇمىرى ءۇندىستاندا ۇزىلەدى دەپ كىم ويلاعان؟!
كەي ارادا «ولگەن ادامدار ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن تولىقتاي تاۋىسىپ بارىپ كەتەدى» دەگەن پىكىر ايتىلىپ جاتادى. بۇل - ساندىراق! ورالحان ءتىرى بولسا، ءالى تالاي تىڭ دۇنيە تۋدىرار ەدى. اجال اياق استىنان كەلەدى. مۇنى ءبىز پۋشكيننەن، لەرمونتوۆتان جاقسى بىلەمىز. ەندى كەي قالامگەرلەر العاشقى جازعانىمەن جارق ەتە قالادى دا، قالعان تۋىندىلارى تومەن كەتەدى. باسقا بىرەۋلەرى ءبىر دەڭگەيدە قالىپ وتىرادى. ال شىڭعىس پەن ورالحاندا تەك ءوسۋ بولدى!
«ەندى سەن الپىسبايەۆ ەمەس، اسقار التاي بولاسىڭ» دەدى - اسقار التاي
- مەنىڭ تەگىم - الپىسبايەۆ. اۋەلدە ماقالا مەن اڭگىمەلەرىمنىڭ سوڭىنا اسقار الپىسبايەۆ دەپ جازىپ ءجۇردىم. «اعاجاي، التايداي جەر قايدا» دەگەن ماقالامدى وراعا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ قوس بەتىنە تۇتاس جاريالادى.
ول كىسى جۇمىسقا تاڭەرتەڭ ىلعي ەرتەرەك كەلەتىن. ءبىر قاباتتا وتىراتىنبىز. ءبىزدىڭ كابينەتتىڭ ەسىگى اشىق تۇرادى. دالىزدە كەلە جاتقان وراعا ەسىك الدىنان ءوتىپ بارا جاتىپ توقتاپ قالدى. ورنىمنان اتىپ تۇرىپ امانداستىم. «اسقارجان، بەرى ءجۇرشى»، - دەدى. سوسىن: «سەنىڭ مىنا ماقالاڭدى ءبىر ەمەس، ەكى قايتارا وقىپ شىقتىم. عاجاپ ماقالا! بەرگىدەگى قازاقتىڭ تاريحىن بىلەمىز عوي، ال سەن ارعى جاقتاعى قازاقتىڭ (قىتايداعى - اۆت. ) تاعدىرىن وسىنشاما قايدان بىلەسىڭ؟» - دەپ سۇرادى. «اكەم سول جاقتا قىزمەت ەتكەن. ءوزىم وسىندا تۋسام دا ونداعى جاعداي تۋرالى ەستىپ ءوستىم، كوپ ىزدەندىم. بىلگەنىممەن شامام كەلگەنشە جازىپ شىعۋعا تىرىستىم»، - دەپ جاۋاپ بەردىم. وراعا ماعان: «ەندى سەن الپىسبايەۆ ەمەس، اسقار التاي بولاسىڭ»، - دەدى. مىنە، سودان بەرى اسقار التايمىن.
مەنىڭ ويىمشا، ورالحان بوكەي ءتىرى بولسا «اتاۋ كەرەدەن» كەيىن كەرەمەت تاريحي دۇنيە تۋدىرار ەدى. سوڭعى شىعارماسى سونىڭ كىرىسپەسى سەكىلدى.
ۇزاق كەلىسسوزدەردەن كەيىن دەنەسىن الماتىعا الىپ كەلدىك - نۇرتورە ءجۇسىپ
- ورالحان 49 جاسىندا ءۇندىستان جەرىندە اياق استىنان ينفاركت الىپ قالىپ، قايتىس بولدى. سول ساپارعا ءوزىم دە بارعان ەدىم. وراعا ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق كوپىرىن ورناتۋ ءۇشىن جولعا شىققان بۇل دەلەگاتسيانىڭ باسشىسى ەدى. بىزدەر بىرگە جۇرگەندەردىڭ ىشىندە جۋرناليست، «عاجايىپ ءۇندىستان» جۋرنالىن شىعارعان الپىسباي سۇمىرباي، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى ەركىن قىدىر، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى تاتيانا كوستينا جانە كازتاگ ءتىلشىسى تاتيانا جورگەنكو بولدى.
اۋەلى الماتىدان شىمكەنتكە ۇشتىق. وندا ءبىر كۇن ايالداپ، كولىكپەن تاشكەنتكە باردىق. ول جەردە دە ءبىر كۇن قوندىق. ءبىر كەلەڭسىز جايت بولدى. رۋبل قۇنسىزدانىپ تۇرعان كەز. بىزگە «قوناق ءۇي اقىسىن دوللارمەن تولەڭدەر» دەدى. بۇل ۋاقىتتا دوللارمەن ەسەپ ايىرىسۋ دەگەن جوق قوي. اقشامىزدى دالمە- ءدال ەسەپتەپ شىققان بىزدەر مۇندايدى كۇتپەدىك. وراعا بولسا «دوللار تۇگىل دىم دا بەرمەيمىز» دەپ ءبىراز قىزبالانىپ قالدى. سوسىن ايتەۋىر كەلىسىمگە كەلدىك.
ءۇندىستاندا ءبىزدى جوعارى دەڭگەيدە كۇتىپ الدى. قايدا بارساق تا پوليتسەيلەر قاسىمىزدا قورعاپ- قورشاپ ءجۇردى. ءبىر ەلدىڭ دەلاگاتسياسىن باستاپ كەلگەننەن كەيىن ورالحان بوكەي ءوزىن ناعىز پاتريوت رەتىندە ۇستاپ، كەزدەسۋلەردە كەلەلى ويلار ايتتى. ءۇندىستان كەدەيى كوپ ەل عوي. ميللياردتاعان ادامنىڭ تۇرمىسى تومەن، جاعدايى ناشار. ءۇيى جوق حالىق بالا- شاعاسىمەن ساياباقتاعى سيىردىڭ قاسىندا ۇيىقتاپ جاتادى. بۇل قازاقستان ءۇشىن دە قيىن كۇندەر ەدى. تاۋەلسىزدىكتى ەندى عانا الىپ، نارىقتىق ەكونوميكا قالىپتاسا باستاعان كەز. كوشەلەردى ارالاپ جۇرگەندە وراعا «قازاقتىڭ جاعدايى ۇندىستەرمەن سالىستىرعاندا پاتشا بالاسىنىڭ جاعدايىنداي ەكەن» دەپ قالدى.
جولساپاردا كەيبىر ماسەلەلەردى وزىنە ءتۇرتىپ: «اۋىلدار قۇلدىراعان سايىن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ، ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ جاعدايى ناشارلايدى. قازاقتىڭ ەسەبىنەن باسقانىڭ جاقسى تۇرۋىنا جول بەرۋگە بولمايدى. مەن مۇنى ەلگە كەلگەندە پرەمەر- مينيستر سەرگەي تەرەشەنكوعا جەكە ايتامىن»، - دەدى. ال بىردە: «مەن تۋرالى ەستەلىكتەردى سەندەر جازاسىڭدار»، - دەپ بىزگە قاراتا ايتىپ قالعانى بار. ول كەزدە ومىردەن وسىلاي ءوتىپ كەتەدى دەپ ەش ويلاماعان ەدىك.
وراعانىڭ دەنەسىن قازاقستانعا الىپ كەتپەك بولعانىمىزدا ول جاقتاعىلار كەلىسپەي، «ءۇندىستاندا جەرلەيمىز» دەدى. ءبىز بولساق: «ولاي بولمايدى. بۇل - قازاقستاننان كەلگەن دەلەگاتسيا باسشىسى، كلاسسيك جازۋشىمىز. دەنەسىن وسىندا قالدىرىپ، قالاي كەتە بەرەمىز؟ وندا ءبىز دە قايتپايمىز!» - دەپ وتىرىپ الدىق. قازىرگىدەي ەلشىلىك دەگەن جوق. سودان ەلدەگى اتقامىنەرلەرگە حابارلاسىپ، جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ ايتتىق. ۇزاق كەلىسسوزدەردەن كەيىن ورالحاننىڭ دەنەسىن الماتىعا الىپ كەلدىك...
اۆتور
تالعاتجان مۇحامەتبەك ۇلى
