بەيبىت اتوم، «اقىلدى قالا»، جاھاندىق ساۋدا ستاندارتى: قازاق-جاپون كەلىسسوزى قاي باعىتتا ءوربيدى
استانا. قازاقپارات - 18-20-جەلتوقساندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ رەسمي ساپارمەن جاپونياعا بارادى. ساپار اياسىندا يمپەراتور نارۋحيتومەن، پرەمەر-مينيستر ساناە تاكايچيمەن كەزدەسۋ جوسپارلانعان. «ورتالىق ازيا - جاپونيا» سامميتىنە قاتىسىپ، ىسكەرلىك ورتا وكىلدەرىمەن جۇزدەسپەك.
Kazinform ءتىلشىسى قازاقستان مەن جاپونيا اراسىنداعى بايلانىستىڭ ماڭىزدى تۇستارىنا توقتالىپ كوردى.
ستراتەگيالىق ارىپتەستىك
ارينە، ەكى حالىقتىڭ تاريحي ءھام مادەني بايلانىسى بۇرىننان جوعارى. دەگەنمەن رەسمي ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس 1992-جىلى 26-قاڭتاردا ورنادى. 1993-جىلى جاپونيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى اشىلىپ، 1996-جىلى توكيودا وكىلدىگىمىز جۇمىسىن باستالادى. بۇگىنگە دەيىن قازاقستان پرەزيدەنتى جاپونياعا 5 مارتە ساپار جاساسا، جاپونيا پرەمەر-مينيسترلەرى قازاقستانعا 2 مارتە قادام باسقان.
نەگىزىنەن، قازاقستان-جاپونيا قارىم-قاتىناستارى سەنىمدى ديالوگ پەن ءوزارا دوستىق بايلانىستارى ارقىلى وربۋدە. ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناعالى ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى كەزەڭى قالىپتاستى. مىسالى، 1994-جىلدان بەرى جاپونيادا قازاقستانمەن پارلامەنتتىك دوستىق ليگاسى جۇمىس ىستەيدى. 2004-جىلى سەناتتا، 2005-جىلى ماجىلىستە جاپونيامەن ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ جونىندەگى توپ قۇرىلعانىن بىلەمىز. ال 2016-جىلى ەكىجاقتى قارىم-قاتىناس جاڭا دەڭگەيگە - كەڭەيتىلگەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىككە دەيىن كوتەرىلگەن بولاتىن. قازىر قوس تاراپ ەكونوميكا، ەكولوگيا، قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىندە بايلانىس ورناتىپ كەلەدى.
ق س ز ي ازيالىق زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ اعا ساراپشىسى جادىرا اسەت قىزىنىڭ پىكىرىنشە، توكيو ورتالىق ازيانىڭ تۇراقتىلىعىنا اسەر ەتە الاتىن كۇشكە يە.
- توكيو ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشكى وڭىرلىك كووپەراتسياسىن، ولاردىڭ ونەركاسىپتىك الەۋەتىن جانە كولىك بايلانىستارىن دامىتۋعا مۇددەلى. جاپونيا ءۇشىن ورتالىق ازيانىڭ ەۋرازيا كەڭىستىگىندە دەربەس جانە تولىققاندى ويىنشى رەتىندە قالىپتاسۋى ماڭىزدى. وسى ماقساتتا جوعارى دەڭگەيدەگى بايلانىستار كوبەيدى، و ا+ فورماتى ىلگەرىلەدى. جاپونيانىڭ ورتالىق ازياداعى ستراتەگيالىق ءرولى وڭىرلىك تۇراقتىلىق، ونەركاسىپتىك دامۋ جانە كولىك-لوگيستيكا سالالارىندا بايقالادى، - دەدى ساراپشى.
ەكونوميكالىق ايىرباس: شيكىزاتتان تەحنولوگياعا
بۇگىندە ەكىجاقتى بايلانىس ستراتەگيالىق جانە ۇزاقمەرزىمدى سيپاتتا. جاپونيا قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى ينۆەستورلارىنىڭ وندىعىنا كىرەدى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋدا پالاتاسىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، جاپون ينۆەستيتسيالارىنىڭ جيىنتىق كولەمى شامامەن 8 ميلليارد دوللاردى قۇراعان. بۇل كورسەتكىش جىل سايىن ءوسىپ كەلەدى. 2024-جىلى تاۋار اينالىمى 2 ميلليارد دوللار شاماسىنا شىقتى. ال بيىل قاڭتار-قىركۇيەك ارالىعىندا ساۋدا-ساتتىق 1,3 ميلليارد دوللارعا جەتتى: ەكسپورت - 331,9 ميلليون دوللار، يمپورت - 944,2 ميلليون دوللار.
قازاقستان جاپونياعا نە تاسىمالدايدى؟
بيىل العاشقى 9 ايدىڭ ەسەبىن شولىپ قاراساق، ەلىمىز نەگىزىنەن شيكىزات جونەلتىپ وتىر. ەكسپورتتىڭ 94,8 پايىز ۇلەسى فەرروقورىتپاعا تيەسىلى، 2,3 پايىزىن - تانتال، 2,1 پايىزىن - اليۋميني، 0,37 پايىزىن - ينەرتتى گازدار قۇرايدى.
جاپونيا 20 تاۋار پوزيتسياسى بويىنشا ساۋدا جاساپ وتىر. باسىم بولىگى اۆتوكولىك سالاسىنا قاتىستى: يمپورتتىڭ 55,8 پايىزى - جەڭىل اۆتوكولىكتەر، 5,2 پايىزى - جول جانە قۇرىلىس تەحنيكاسى، 5,1 پايىزى - شينالار، 2,3 پايىزى - جۇك اۆتوكولىكتەرى، 1,8 پايىزى - اۆتوكولىك پەن تراكتورعا ارنالعان بولشەكتەر مەن كەرەك-جاراقتاردى قۇرايدى. قالعان 3,6 پايىزى - ەلەكتر گەنەراتورلىق قوندىرعىلار، 1,4 پايىزى - مەديتسينالىق اسپاپتار مەن قۇرىلعىلار، 1,3 پايىزى - فيزيكالىق نەمەسە حيميالىق تالداۋعا ارنالعان تاۋارلار، 1 پايىزى - مۇناي ونىمدەرى.
قازىر قازاقستاندا 60 تان استام جاپون كومپانياسى تابىستى جۇمىس ىستەيدى. «Sumitomo»، «Marubeny»، «Toshiba» ، Mitsuy» سەكىلدى الىپتار وتاندىق نارىقتا ورنىعىپ ۇلگەرگەنىن ايتۋىمىز كەرەك، ەندىگى كەزەكتە ينۆەستورلار ەلدەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەس كاسىپورىندارىمەن ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر.
توكيو ءۇشىن قازاقستان - جاي عانا نارىق ەمەس، ەۋرازياداعى ستراتەگيانى ءارتاراپتاندىرۋ ەلەمەنتى. بۇل رەتتە ەلىمىز ەنەرگەتيكا مەن شيكىزات تاسىمالى ارقىلى ەۋرازيادا شەشۋشى ءرول اتقارا الادى. ءبىز الەمدىك ۋران نارىعىنىڭ ەداۋىر بولىگىن يەمدەنىپ وتىرمىز جانە جاپوندىق اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ءۇشىن نەگىزگى ارىپتەس اتانۋىمىز مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە ەلەكترونيكا، ەلەكترلى كولىك، جوعارى دالدىكتەگى ماشينا جاساۋ سەكىلدى سالالاردا قىتاي يمپورتىن ازايتۋ ءۇشىن جاپونيا الەۋەتىن ەسكەرۋىمىز ماڭىزدى.
«ەۋرازيالىق مونيتورينگ» اناليتيكالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى الىبەك تاجىبايەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جاپونيا قازاقستاندا شيكىزات ءوندىرۋدى عانا ەمەس، ونى جەرگىلىكتى كاسىپورىندار ارقىلى وڭدەۋگە نيەتتەنىپ وتىر.
- ىنتىماقتاستىق «شيكىزاتقا تەحنولوگيانى ايىرباستاۋ» مودەلى بويىنشا ءوربيتىنى انىق. مىسالى، سيرەك كەزدەسەتىن مەتالل وندىرىسىندە JOGMEC سەكىلدى كومپانيالار كەندى بايىتۋ جانە قايتا وڭدەۋ تەحنولوگيالارىن قالىپتاستىرۋى ىقتمال. بۇل قازاقستان ءۇشىن شيكىزات جەتكىزۋشى رولىنەن اناعۇرلىم جوعارى تەحنولوگيالىق دەڭگەيگە كوشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، ال جاپونياعا اسا ماڭىزدى رەسۋرستاردى الۋدىڭ ۇزاقمەرزىمدى جولى بولماق، - دەپ بولجادى ساياساتتانۋشى.
ساراپشى جادىرا اسەت قىزى قازاقستان-جاپونيا اراسىنداعى ەكونوميكالىق كەلىسىمنىڭ وزگە تارماقتارىنا توقتالدى. ونىڭ ىشىندە سۋتەگى ەنەرگەتيكاسى مەن «جاسىل» ينفراقۇرىلىم جوبالارى بار. قازىر جاپوندىق قارجى ينستيتۋتتارى «جاسىل» سۋتەگى مەن اممياكتىڭ وندىرىستىك قۋاتىن قۇرۋ، ەكسپورتاۋدى قولداۋعا دايىن. وعان قوسا ونەركاسىپتى سيفرلاندىرۋ سالاسىندا بىرلەسكەن باستاما كوپ. ماسەلەن، JICA جوباسى ارقىلى وتاندىق كاسىپورىنداردى اۆتوماتتاندىرۋ، ەنەرگيا تيىمدىلىگىنىڭ ارتتىرۋ ىسكە اسىپ جاتىر. دەمەك، جاپون تاجىريبەسى وندىرىستىك بازانىڭ تەحنولوگيالىق جانە ەكولوگيالىق دەڭگەيىن كۇشەيتەدى دەگەن ءسوز.
- قازاقستان جاپونياعا ءداستۇرلى شيكىزات سەكتورىنان بولەك جاڭا ەكسپورتتىق پوزيتسيالاردى ۇسىنا الادى. كومىر (جىلدىق كولەمى شامامەن 115 ميلليون توننا)، مەتاللۋرگيا، مۇناي-حيميا جانە ازىق-تۇلىك ونىمدەرى ەكسپورتى ماڭىزدى. سونىمەن قاتار جاپون كومپانيالارىنىڭ تاۋ-كەن مەتاللۋرگياسى، ەنەرگەتيكا، ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار مەن سيفرلىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ سالالارنا اتسالىسۋى وتە وزەكت. بۇل باعىتتار ەلدىڭ ەكسپورتتىق قۇرىلىمىن ءارتاراپتاندىرۋعا اكەلەدى، - دەدى سپيكەر.
ق س ز ي ەۋروپالىق جانە امەريكالىق زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ باس ساراپشىسى ەسكەندىر اقىلبايەۆ پرەزيدەنتتىڭ ساپارى بارىسىندا اگروونىمدەر مەن قايتا وڭدەلگەن تاۋارلار ماسەلەسى قارالادى دەگەن پىكىردە. بۇل جەردە ماڭىزدى دەتال بار. جاپون نارىعى كەز كەلگەن ونىمگە جوعارى تالاپ قويادى. ەگەر وتاندىق ءونىم كۇنشىعىس ەلىنە ەنسە، اۆتوماتتى تۇردە حالىقارالىق ساپاعا يە بولار ەدى. بۇل وتاندىق ءونىمنىڭ ەكسپورتىن ەداۋىر جەڭىلدەتەدى.
- جاپونيا نارىعىنا ەنۋ نەعۇرلىم جوعارى ستاندارتتارعا بەيىمدەلۋگە جانە ۇلكەن قوسىلعان قۇنعا دايىن بولۋدى تالاپ ەتەدى. ولاي دەيتىنىمىز، جاپوندار ءونىمنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، ەكولوگيالىق تازالىعىنا، تالاپتاردى قاتاڭ ساقتاۋعا داعدىلانعان. مۇنداي ستاندارت فەرمادان ەكسپورتتىق قويماعا دەيىنگى بارلىق تىزبەكتى قايتۋ قۇرۋعا يتەرمەلەيدى. باستى ارتىقشىلىق، وڭىرلەردە جۇمىس ورىندارى اشىلادى، قايتا وڭدەۋ جانە ساقتاۋعا ارنالعان تەحنولوگيالارعا قول جەتەدى، - دەدى ەسكەندىر اقىلبايەۆ.
ەكىنشى جاعىنان، كەلىسسوزدەر كەزىندە ەلەكترونيكا مەن اككۋمۋلياتورعا قاجەتتى سيرەك مەتالدار جايى تالقىلانباق، سەبەبى جاپونيادا مۇنداي تاۋارلارعا سۇرانىس تۇراقتى ءارى ۇزاق جىل تاپسىرىس بەرۋگە الەۋەتى جەتەدى.
جاساندى ينتەللەكت پەن جاسىل ەكونوميكا
جاپونيا قازاقستاندى ورتالىق ازيادان بولە قارامايتىنى انىق، الايدا باسىمدىقتى ءبىزدىڭ ەلگە بەرەتىنىن جوققا شىعارا المايمىز. وعان ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر ەمەس، الدىمەن ەكى ەلدىڭ تاعدىرلاس تاريحى سەبەپ بولعانداي. ويتكەنى قازاق-جاپون قوعامى - يادرولىق جارىلىستىڭ زاردابىن تارتقان حالىقتار.
تاۋەلسىزدىك العالى كۇنشىعىس ەلى قامقورلىعىن اياعان ەمەس. الدىمەن سەمەي ءوڭىرى بويىنشا ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسى قارارىنىڭ تەڭ اۆتورى اتانىپ، 1999-جىلى توكيو قالاسىندا بۇرىنعى سەمەي پوليگونىنىڭ پروبلەمالارى جونىندەگى ءىرى حالىقارالىق كونفەرەنتسيانى وتكىزۋگە باستاماشى بولدى. 1998-جىلدان بەرى ەل اۋماعىنداعى يادرولىق سىناقتاردىڭ زاردابىن زەرتتەۋگە قاتىستى بىرلەسكەن جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. قازىرگى تاڭدا سەمەي، حيروسيما جانە ناگاساكي قالالارىنىڭ مەديتسينالىق جانە قوعامدىق مەكەمەلەرى اراسىندا تىعىز قارىم-قاتىناس بار.
بۇگىندە قازاقستان مەن جاپونيا تومەن كومىرتەكتى ەكونوميكاعا كوشۋدە ءبىر ۇستانىمدا. اتوم پوليگونىن جابۋدا جاردەمدەسكەن ەل ا ە س جۇمىسىنا دا كەڭەس بەرەتىنى تۇسىنىكتى. سەبەبى جاپونيا - سۋتەگى وتىنىن ساقتاۋ، تاسىمالداۋ جانە قولدانۋ تەحنولوگياسى بويىنشا الەمدىك كوشباسشى.
- جاپونيامەن بىرلەسىپ سۋتەگى وتىنىن ساقتاۋ، تاسىمالداۋ جانە قولدانۋ باعىتىندا جوبالار ۇيىمداستىرۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. ءتىپتى ەلىمىز ازيا مەن ەۋروپادا سۇرانىسقا يە باستامالاردى جۇزەگە اسىرا الادى.
ايتا كەتەرلىگى، جاپونيانىڭ ەنەرگيالىق تۇرعىدا ءتيىمدى، ەكولوگيالىق تازا ونەركاسىپكە كوشۋدە تاجىريبەسى مول. ونداعى كومپانيالار ونداعان جىلدار بۇرىن-اق lean سەكىلدى تومەن كومىرتەكتى پروتسەستەردى قولعا الدى. اتالعان تەحنولوگيا ءوندىرىستى ينۆەستيتسيالاۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءوندىرىس ءادىس-ءتاسىلىن، مادەنيەتىن تۇبەگەيلى وزگەرتەدى. مۇنداي تاجىريبە اۋاداي قاجەت، - دەدى ق س ز ي ەۋروپالىق جانە امەريكالىق زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ باس ساراپشىسى ەسكەندىر اقىلبايەۆ.
ساراپشىلار قازاق-جاپون اراسىنداعى سيفرلىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى بايلانىس كەڭەسۋدەن ناقتى پراكتيكالىق كەزەڭگە ويىسادى دەپ توپشىلاۋدا. «ەۋرازيالىق مونيتورينگ» اناليتيكالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى الىبەك تاجيەۆ قازىردىڭ وزىندە وتاندىق نارىقتا ءساتتى جۇمىس ىستەپ جاتقان جاپون كومپانيالارىن مىسالعا كەلتىردى.
- كيبەرقاۋىپسىزدىك باعىتىندا جاپونيا كومپانيالارى ماڭىزدى ينفراقۇرىلىمدارىمىزدى ءساتتى قورعاپ وتىر. دەمەك، دەرەكتەردى وڭدەۋ مەن قورعاۋدا جاپوندىق تەحنولوگيالارعا دەگەن سەنىم جوعارى دەگەندى بىلدىرەدى. سونداي-اق «اقىلدى قالا» جوبالارىن ازىرلەۋ كەزىندە Society 5.0 جاپوندىق سيفرلاندىرۋ تۇجىرىمداماسى نازارعا الىناتىنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك، - دەدى ول.
ساراپشى توكيونىڭ قالالاردى دامىتۋ ستراتەگياسىنا قىزىعۋدا. قازاقستان تۇرعىندارعا جايلى ورتا قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان جاپون ۋربانيزاتسياسىن پايدالانا السا، استانا، الماتى سەكىلدى شاھارلاردى جوسپارلاۋعا ءتيىمدى بولماق.
باتىس پەن شىعىس اراسى
ساۋدا-ساتتىقتىڭ تۇراقتى ءوسىمى ءۇشىن ەكى اراداعى بارىس-كەلىستە كەدەرگى بولماۋى شارت، جۇك تاسىمالى باعىتى زاماناۋي تالاپتارعا ساي كەلۋى ماڭىزدى. مىنە، وسى ەكى فاكتوردى قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن كەلىسىمدەر جۇيەلى ءجۇرىپ جاتىر.
ماڭىزدىلارىنا توقتالايىق. 2026-جىلى ناۋرىز ايىندا الماتى-توكيو تىكەلەي رەيسىنىڭ اشىلۋى قازاقستان مەن جاپونيا اراسىنداعى بايلانىستى دامىتۋدىڭ ماڭىزدى كەزەڭى بولماق. ەل اراسىنداعى ساپار جەڭىلدەپ، تۋريستەردىڭ ساياحاتتاۋىنا تىڭ سەرپىن الادى. الدىن الا بولجام بويىنشا اۋە رەيسى ىسكە قوسىلعان العاشقى جىلى جاپونيادان 5-7 مىڭعا دەيىن تۋريست كەلۋى مۇمكىن.
«ەۋرازيالىق مونيتورينگ» اناليتيكالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى الىبەك تاجىبايەۆ تىكەلەي رەيستەردىڭ اشىلۋى ىسكەرلىك ورتاعا پايدا اكەلەدى دەدى.
- تىكەلەي اۋە قاتىناسى ەڭ الدىمەن ىسكەرلىك بايلانىستى جەدەلدەتۋ قۇرالىنا اينالادى. ەندى ۇشۋ ۋاقىتىنىڭ قىسقارىپ، وزگە قالا ارقىلى جەتۋ دەگەن ماسەلە بولمايدى. مۇنداي مۇمكىندىك ينۆەستورلاردىڭ ءىسساپارلارىن جيىلەتەدى. تىكەلەي رەيس اشىلسا، توپ-مەنەدجەرلەر جيىندارعا جەكە قاتىساتىنىن ايتۋىمىز كەرەك. سەبەبى جاپون بيزنەس-مودەلىندە ينۆەستيتسيالىق شەشىمدەردى قابىلداۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە تىكەلەي بايلانىس ماڭىزدى سانالادى. دەمەك، الداعى ۋاقىتتا شيكىزات، ينفراقۇرىلىم، تەحنولوگيا جانە قارجى سالالارىنداعى جوبالارعا جاپون ينۆەستورلارىنىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتاتىنىنا سەنىمدىمىن، - دەگەن ويدا ساراپشى.
قازاقستانداعى ساۋدا جولى، ياعني ترانزيتتىك دالىزدەردىڭ دامۋى جاپونيا ءۇشىن تارتىمدى ينۆەستيتسيالىق الاڭعا اينالادى دەگەن بولجام باسىم. ەلىمىز الداعى كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە ازيا مەن ەۋروپانى بايلانىستىراتىن بالاما كولىك جانە لوگيستيكالىق باعىت رەتىندە ىقپالىن كۇشەيتۋى مۇمكىن. وسىعان بايلانىستى ورتا ءدالىزدى سيفرلاندىرۋ مەن اۆتوماتتاندىرۋ جوبالارى جاپون تاراپىنان قولداۋ تاباتىنداي.
- توكيو ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتىن بالاما سولتۇستىك ءدالىز رەتىندە قابىلدايدى. سونىمەن بىرگە استانانىڭ ساياسي سالماعى، ونىڭ وڭىرلىك كوشباسشى مارتەبەسى، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ پوزيتسياسىن G7 ورتاسىندا قورعاي ءبىلۋى دە شەشۋشى فاكتور بولىپ وتىر. وسىنى ەسكەرگەن جاپونيا قازاقستاندى قىتاي، رەسەي مەملەكەتتەرىمەن قارىم-قاتىناستى جانداندىرۋ ءۇشىن پايدالانارى انىق، - دەپ تۇيىندەدى الىبەك تاجىبايەۆ.
قازاقستان ءقازىردىڭ وزىندە «جاسىل ترانسفورماتسيانىڭ» (GX) وڭىرلىك حابى رەتىندە قالىپتاستى. الدا جەل جانە كۇن گەنەراتسياسى، ەكونوميكانى دەكاربونيزاتسيالاۋ بويىنشا جاپونىنىڭ ورتالىق ازياداعى سەنىمدى سەرىكتەسى بولاتىنداي.
ەكىنشىدەن، قازاقستان - لوگيستيكالىق كۇش. ايماقتاعى تاريفتىك ساياساتىنان باستاپ كاسپي جانە قارا تەڭىز پورتتارىنا، ورتا ءدالىزدى پايدالانۋ الەۋەتىنە ايتارلىقتاي ىقپال ەتە الادى. وسى ەسەپپەن الساق، قازاقستان جاپون كاسىپكەرلەرى ءۇشىن ءونىمىن ەۋروپاعا جەتكىزۋدىڭ توتە جولى بولادى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.
«ورتالىق ازيا-جاپونيا» سامميتى: قازاقستان قانداي ۇسىنىس ايتادى؟
كەيىنگى جىلدارى ورتالىق ازيانىڭ ءبۇتىن بلوك رەتىندە الەمدىك دەرجاۆالارمەن كەلىسسوزى كوبەيدى. بۇعان «س5+» فورماتى دەگەن اتاۋ بەرىپ، بىرلەسە ارەكەت ەتۋگە كوشكەن. ق س ز ي ەۋروپالىق جانە امەريكالىق زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ باس ساراپشىسى ەسكەندىر اقىلبايەۆتىڭ سوزىنشە، ورتالىق ازيا مەملەكەت باسشىلارى مەن جاپونيا بيلىگىنىڭ كەلىسسوزى بۇل فورماتتى جانداندىرا تۇسپەك.
- جاپونيا ورتالىق ازيامەن بايلانىستىڭ «س5+1» فورماتىن العاش ۇسىنعان ەلدىڭ قاتارىندا. ءتىپتى 2004 -جىلى ءبىرىنشى بولىپ «Central Asia + Japan» ديالوگى وتكىزگەنىن بىلەمىز. كەيىن عانا ا ق ش، ە و، وڭتۇستىك كورەيا، پارسى شىعاناعى ەلدەرىمەن وننان اسا «س5+1» فورماتىندا جۇزدەسۋ ءوتتى. وسىنىڭ ىشىندە جاپونيا مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كەلىسسوزى ەڭ العاشقى جانە تۇراقتى ءوتىپ كەلە جاتىرعان كەزدەسۋ ەدى، - دەپ تولىقتىردى ەسكەندىر اقىلبايەۆ.
شىندىعىنا كەلسەك، جاپونيانىڭ «C5+1» فورماتىن العاش ۇسىنعانى راس. الايدا اتالعان ديالوگقا قاتىسقان ءار ەل «C5+1» فورماتىن جەتىلدىرە تۇسكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. اقش فورماتقا اۋقىم سىيلادى: ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار، ينۆەستيتسيا، لوگيستيكا مەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن قوستى. ال جاپونيانىڭ ديالوگقا ەنگىزگەن جاڭالىعى ەرەك: ينجەنەرلىك شەشىمدەر، وڭدەۋ تەحنولوگيالارى، سۋتەگى، ەنەرگيا تيىمدىلىگى، ماڭىزدىسى - ادام كاپيتالىن دامىتۋ ماسەلەسىن كوتەردى. مۇنداي جان-جاقتى قۇرىلىم قازاقستان ءۇشىن مىزعىماس ديپلوماتيالىق ۇستانىم قالىپتاستىردى دەۋگە بولادى.
ق س ز ي ازيالىق زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ اعا ساراپشىسى جادىرا اسەت قىزى «ورتالىق ازيا - جاپونيا» ءسامميتى ءوڭىردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ الەمدىك ەكونوميكالىق ۇردىسكە ىلەسۋىن جەڭىلدەتەدى دەپ سانايدى.
- «ورتالىق ازيا - جاپونيا» ءسامميتىنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى جاسىل ەكونوميكالىق دامۋ (Green Resilience) جانە ورتالىق ازيانىڭ كولىك بايلانىسى بولۋى مۇمكىن. كەزدەسۋ بارىسىندا ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى كەڭەيتۋ، ەنەرگەتيكا، كولىك ينفراقۇرىلىمى، شيكىزاتتىق ەمەس ونەركاسىپتى دامىتۋ، تۇراقتى دامۋ سالالارى تالقىلانادى. شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا باعىتتالعان كەلىسىمدەر ورناۋى دا ىقتيمال.
سونىمەن قاتار، ب ۇ ۇ شەڭبەرىندەگى ءوزارا ءىس-قيمىل، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن رەفورمالاۋ، ورتا دەرجاۆالاردىڭ ءرولى جانە ب ۇ ۇ جارعىسىنىڭ جەكەلەگەن ەلەمەنتتەرىن قايتا قاراۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلەتىنى بەلگىلى، - دەدى ساراپشى.
ساراپشىلار پىكىرىنشە، «ورتالىق ازيا - جاپونيا» سامميتىندە سۋ قاۋىپسىزدىگى، ينفراقۇرىلىم تاقىرىپتارى تالقىلانادى. ەسكەندىر اقىلبايەۆ بۇل قاتارعا ءبىلىم بەرۋ ءىسىن قوسىپ وتىر.
- قازاقستانعا شىعىس ازيادان تەحنولوگيا مەن ءبىلىم الۋ كەرەگىن دە كوپتەن ايتىپ ءجۇرمىز. ەلىمىزدە جاپوندىق ۋنيۆەرسيتەتتەر - توكيو، كيوتو، ناگوي نەمەسە Tokyo Tech ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ كامپۋسىنىڭ اشىلۋى ستراتەگيالىق سەرپىلىس بولار ەدى. وسىلايشا، سۋتەگى ەنەرگەتيكاسىنان باستاپ روبوتوتەحنيكا مەن بيومەديتسيناعا دەيىن بارلىق سالادا مامان دايىنداۋعا مۇمكىندىك الاتىنىمىز انىق، - دەپ تۇيىندەدى سپيكەر.
قورىتا ايتساق، پرەزيدەنتتىڭ كۇنشىعىس ەلىنە ساپارى بەيبىت اتوم، جاڭا تەحنولوگيا، ساۋدا- ساتتىق، سيفرلىق دامۋ باعىتتارىنا سەرپىلىس بەرەدى دەۋگە بولادى. جاھاندىق كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەرگە بايلانىستى ورتاق مامىلەلەرگە كۋا بولۋىمىز دا عاجاپ ەمەس.
اۆتور ەرسىن شامشادين
