اسپاننان پەرى قىزىن تۇسىرگەن اقجان ماشاني كىم بولدى، قانداي عۇمىر كەشتى؟

استانا. قازاقپارات - ءبىر ءامىرشى ءال-ءفارابيدى سارايىندا ءوتىپ جاتقان دۋماندى كەشكە شاقىرعان ەكەن. ءبىراق ءوزى ونى بۇرىن بىردە- ءبىر رەت كورمەپتى. جۇپىنى كيىنگەن ءبىر قارت ەسىك اشىپ، وتىرۋعا رۇقسات سۇراپتى سوندا. تاقتا وتىرعان ءامىر وعان قاراپ: «قالاعان جەرىڭىزگە وتىرىڭىز»، - دەپتى.

ءال-فارابي سارايدا وتىرعانداردىڭ تۋ سىرتىمەن ورلەپ بارىپ، ءامىردىڭ قاسىنا وتىرادى. وتىرعاندارعا بۇل مىنەز ادەپسىزدىك بولىپ كورىنەدى دە، ىڭعايسىزدانىپ قالادى. ءامىر ءوزى رۇقسات بەرگەن سوڭ پالەن دەي المايدى. ءبىراق، ءامىر ءوزىنىڭ كۇزەتشىسىنە بەلگىسىز تىلدە بىلاي دەيدى:
- قازىر سابىر ەتە تۇر. بۇعان سۇراق قويىپ، سىناپ كورەيىك. جوعارى ورىنعا شىعۋعا لايىقسىز ادام بولسا، ءجونىن كورسەتەمىز، - دەيدى. ءال-فارابي ولاردىڭ اراسىنداعى جاسىرىن ءتىلدى جاقسى بىلەتىن ەدى. سول تىلدە ول بىلاي دەيدى:
- دۇرىس ايتاسىز. ارنارسەنىڭ سابىرمەن ارتىن كۇتۋ كەرەك.
- ءامىر وعان تاڭدانىپ:
- ءسىز بۇل ءتىلدى قايدان بىلەسىز؟ - دەگەندە، ءال-فارابي:
- مەن جەتپىس ەكى ءتىل بىلەمىن، - دەگەن ەكەن.
سونان كەيىن ول كىسىگە سول جەردە وتىرعان عالىمدار تاراپىنان كوپ سۇراق قويىلىپتى. ءال-فارابي بارلىق سۇراققا تەرەڭ جاۋاپ بەرىپتى.
ءامىرشى ونى سارايدا الىپ قالىپ، ساۋىق ءماجىلىسىن جاسايدى. ساراي مۋزىكانتتارى نەبىر كۇيلەر ورىندايدى. سوندا ءال-فارابي ءوزىنىڭ بەلىندە باۋلاۋلى تۇرعان اسپابىن الىپ ويناعاندا، ءبارى ءماز بولادى. ەكىنشى ويناعادا، ءال-فارابي وتىرعانداردى جىلاتقان، ءۇشىنشى ويناعاندا وتىرعاندار تەگىس ۇيىقتاپ قالعان. سول كەزدە ءال-فارابي شىعىپ كەتكەن ەكەن. «شاقىرعان ءال-فارابي سىزدە بولدى، كەتتى»، - دەپ حات تاستاعان. ال، ۇيقىدان ويانعان ءامىر ىزدەتىپ، تابا الماعان.
مىنە، وسىنداي اڭىزداردى وقىرمانعا جەتكىزىپ، ءال-فارابيدىڭ قازاق ەكەنىن الەمگە تانىتقان ادامنىڭ اتى-ءجونى - اقجان ماشاني.
ابىز بولىپ، ءبىر ءوزى ءبىر ەنسيكلوپەديا اتانعان اقساقالدار كوپ ەمەس. سونداي ابىزدىڭ ءبىرى كەشە عانا ورتامىزدان وزعان جاعدا بابالىق ۇلى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ەتنوگرافياعا قاتىستى كەز كەلگەن ماسەلەنى سول كىسىدەن سۇرايتىنبىز. توقساننان اسىپ بارىپ دۇنيە سالدى. ماشاني دا توقساننان اسقانشا قازاق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن اقساقالداردىڭ ءبىرى.

ماشان ءبيدىڭ نەمەرەسى

«اقجان ماشاني قارقارالىدان شىققان ماشان ءبيدىڭ نەمەرەسى. ماشان تۇرسىن تورەنىڭ ءبيى بولعان. ماشان مەن قۇنانباي قاجى ۇزەڭگىلەس ءجۇرىپتى. ماشاننان اقجاننىڭ اكەسى جاقسىبەك تۋعان. جاقسىبەك قارقارالىدا ءالىمحان ەرمەكوۆ اشقان تەحنيكۋمدى بىتىرگەن. جاڭاشا دا، ەسكىشە دە حات تانىعان ادام بولعان. كەرەمەت دومبىراشىلىعى بار. ەلدە ستارشينا بوپ قىزمەت ەتكەن. جاقسىبەكتىڭ ءىنىسى نوگەربەك تە ونەرگە جاقىن، اقىندىعى دا بار ادام بولىپتى. شاكارىم ەكەۋى جاقسى دوس بولعان دەسەدى. اقجاندى اكەسى مەن اعاسى ۇيىندە وقىتىپ، ءارىپ تانىتقان. مىنە، اقجان ماشاني وسىنداي تەكتى ورتادان شىققان»، - دەيدى ماشانيدىڭ شاكىرتى ءشامشيدين ءابدىرامان.
ءشامشيدين ءابدىرامان ماشانيدىڭ كىم ەكەنىن، ازاماتتىق ءىسىن ون ەكى تاراپتان تارقاتىپ تانىستىردى:
• ول - ⅩⅩ عاسىردىڭ ورتاسىندا ءابۋ ناسىر مۇحاممەد ءال-فارابيدىڭ وتىراردا تۋعان قىپشاق پەرزەنتى ەكەنىن العاش دالەلدەپ، ۇلى باباسىن ۇرپاعىمەن قاۋىشتىرىپ، مۇراسىن زەرتتەۋشى؛
• ول - داماسكىدەگى باب اس-ساعير زيراتىنان ءال-فارابي قابىرىن تاۋىپ، قۇلپىتاس ورناتۋعا مۇرىندىق بولعان ازامات؛
• ول - ق ر ۇلتتىق عىلىم اكەدەمياسىنىڭ قۇرىلتايشىسىنىڭ ءبىرى؛
• ول - جەر عىلىمىنىڭ جاڭا سالاسى - گەومەحانيكانىڭ نەگىزىن سالۋشى جانە قازاقستاندا ونىڭ مەكتەبىن قۇرۋشى؛
• ول - ق. ي. ساتبايەۆ اتىنداعى قازۇتۋ- دىڭ تۇڭعىش تۇلەگى، العاشقى اسپيرانتى جانە 50 جىلداي ءۇزىلىسسىز مىڭداعان ينجەنەر تاربيەلەگەن ۇستاز؛
• ول - جاڭا كەن ورىندارىن اشۋشى ينجەنەر- گەولوگ (اقباستاۋ، قۇسمۇرىن، تاعى دا باسقا كەن ورىندارىن اشقان)؛
• ول - قازاق ادەبيەتىندە عىلىمي-كوپشىلىك جانە فانتاستيكا جانرى نەگىزىندە العاش كوركەم شىعارما جازۋشى؛
• ول - «ءال-فارابي» (1970) تاريحي دەرەكتى رومانىندا ۇلى بابانىڭ كوركەم بەينەسىن تۇڭعىش سومداعان قالامگەر؛
• ول - قازاقتىڭ ەكى ۇلى داناسى اراسىنداعى رۋحاني بايلانىسىن العاش زەرتتەپ، حالقىمىزدىڭ 1000 جىلدىق مادەني تاريحىن كورسەتۋدە رەنەسسانستىق «ءال-فارابي جانە اباي» (1994) مونوگرافياسىن جازعان ابايتانۋشى؛
• ول - ءال-فارابي مۇراسىن عىلىمي-يسلامي جانە بۇگىنگى عىلىم جەتىستىكتەرى نەگىزىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمەن ساباقتاستىرۋ ناتيجەسىندە فارابيتانۋدىڭ جاڭا باعىتىن اشقان تەولوگ-زەرتتەۋشى؛
• ول - ⅩⅩ عاسىردىڭ 40- جىلدارىندا-اق تەحنيكالىق سوزدىك ءتۇزىپ، وقۋلىقتار جازۋ ارقىلى تەحنيكالىق ادەبيەتتە قازاق ءتىلىنىڭ زور مۇمكىندىگىن العاش دالەلدەۋشى؛
• ول - جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن گۋمانيتارلىق مازمۇن- سيپاتىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن ساباقتاستىرا دامىتۋداعى بىرەگەي تۇلعا.

ماشانيعا قالاي شاكىرت بولدىم؟

1957-جىلى ءبىز ستۋدەنت كەزدە ماشانيدىڭ «جەر استىنا ساياحات» دەگەن فانتاستيكالىق كىتابى جارىق كوردى. شىعارماسى قاتتى اسەر ەتتى. ول كىسى جايىندا سۇراستىردىم. سويتسەم، وزىمىزدە وقىتۋشىلىق قىزمەت ىستەيدى ەكەن. قازىرگى «قازاقستان» قوناق ءۇيىنىڭ جانىندا «پوليتەحتىڭ» عيماراتى دا، جاتاقحاناسى دا بار بولاتىن. سوندا بارسام باسىنا تاقيا كيگەن، كويلەگىنىڭ جاعاسىن اعىتىپ قويعان، قابىرعاسىن قاسىپ قويىپ ءبىر كىسى وتىر. ءجونىمدى ايتىپ ەم، ەكەۋمىز تەز-اق ءتىل تابىسىپ كەتتىك. «ءاي، سەن وسى ءال-فارابيدى بىلەسىڭ بە؟» - دەدى ماعان. «ول كىم؟» - دەدىم. ول كەزدە قازاق ءال-فارابيدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەك تۇگىلى، ەستىمەگەن دە. سول ساتتەن باستاپ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ۇستاز بەن شاكىرتتىك قارىم-قاتىناس باستالدى.
اقاڭنىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - ول بولاشاق ەڭبەكتى جازار الدىندا نەگىزگى يدەيانى اڭگىمەلەپ بەرەتىن. ال، مەن سوندايدا: «اعا، ءسىز وسىنى قاعازعا ءتۇسىرىپ بەرىڭىزشى»، - دەپ وزىمشە اقىل قوساتىنمىن. ءسويتىپ مەن ماشانيدىڭ جازعاندارىن ماشينكاعا باستىرىپ، ءبىر داناسىن ءوزىم الىپ قالاتىنمىن. ول كىسىنىڭ ايتقاندارىنا ورەم جەتپەسە دە، كەرەمەت ەكەنىن ءتۇيسىندىم. جازعاندارىنىڭ 25 پايىزىن عانا تۇسىنگەن شىعارمىن. سوسىن ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا تاسپاعا داۋىسىن جازىپ الىپ، سۇحبات جۇرگىزىپ وتىردىم.

دوكتورلىعىن قورعاي المادى…

1940 -جىلى اقجان اعامىز ەڭ العاشقى تەحنيكالىق سوزدىكتى جاساعان قازاق. ءبىراق سوعىستىڭ كەسىرىنەن جارىققا تاپ سول كەزدە شىقپاي قالدى. گەولوگيا، مەتاللۋرگيا، كەن ىستەرىنە ارنالعان سوزدىگى 1946 -جىلى ءبىر-اق جارىق كوردى.
1943 -جىلى كانديداتتىعىن قورعادى. سول ارالىقتا ەكى كەن ورىنىن اشتى. ءسويتىپ گەومەحانيكانىڭ زاڭدىلىعىن بايقاپ، جاڭا عىلىمنىڭ زەرتتەلۋىنە مۇرىندىق بولدى. 1946 -جىلى دوكتورلىعىن قورعايتىن ەدى. ءبىراق قورعاي المادى. سەبەبى، وپپونەنتى «حالىق جاۋى» رەتىندە ۇستالعان بولاتىن. «1960 -جىلدىڭ باسىندا مەنىڭ الدىمدا ەكى ايرىق جول جاتتى. ءبىرى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى قورعاۋ، ەكىنشىسى ءال- فارابي بابامىزعا ىزدەۋ سالۋ، ونىڭ مۇرالارىن جيناقتاۋ. ەگەر مەن ءبىرىنشى جول ايرىعىنا بۇرىلسام، وعان كەم دەگەندە 4-5 جىلدى سارپ ەتەر ەم. ال، بۇل وزبەك اعايىندارعا ءال-فارابيدى وزىنە ەنشىلەپ الۋعا جەتىپ ارتىلاتىن مەرزىم بولاتىن. مەن ديسسەرتاتسيامدى ستولدىڭ ءبىر جاق بۇرىشىنا سىرىپ قويىپ، ۇلى بابامىزدىڭ مۇراسىن ىزدەۋگە كىرىسىپ كەتتىم»، - دەگەن ەدى اقاڭ ءوزى بىردە.

ءال-فارابي قالاي قازاق بولدى؟

1940-جىلى ول كىسى ءال-فارابي تۋرالى ەستيدى. ق. ساتبايەۆ اكادەميانى قۇرار كەزدە وزگە ەلدىڭ اكادەميكتەرىمەن ءجيى كەڭەسىپ تۇرىپتى. ارنايى شاقىرىپ بايانداما جاساتادى ەكەن. بىردە چەحوسلوۆاكيانىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى كولمان كەلەدى. ول بايانداماسىندا: «عىلىمنىڭ نەگىزىن سالعان تۇراننىڭ ويشىلدارى. ولار ات-تۋسي، ءال-فارابي، ءال-حورەزمي، ءال-بەرۋني»، - دەپ تىزبەلەيدى. الگى اتالعان ەسىمدەردىڭ بارلىعىن اقجان اعامىز ءبىلىپ وتىرىپتى. تەك ىشىندە ءال-فارابي تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيدى. ەشبىر ەل ءبىزدىڭ عالىم دەپ مەنشىكتەمەگەن.
ءسويتىپ، لوندون، كاير، پاريج، بەرلين، ليسسابون، بەيرۋت ءتارىزدى قالالاردىڭ ەڭ ءىرى كىتاپحانالارىنا 1958 -جىلدان باستاپ حات جازىپ، ءال-فاريبيدىڭ مۇرالارىن جيناستىرادى.
باستاپقىدا ارابتىڭ عالىمى دەپ ويلايدى. سوڭىنان ارابتىڭ عالىمى ەمەس ەكەنىنە كوزى جەتەدى. جان-جاققا حات جازىپ ءال-فارابيدىڭ ءبىراز ەڭبەگىن جينايدى. 1961 -جىلى اكادەميانىڭ حابارشىسىنىڭ №5 سانىندا «ءال-فارابي جانە ونىڭ مۇرالارى» دەگەن العاشقى ماقالاسى شىعادى. بۇعان دەيىن اقجاننان باسقا قازاق توپىراعىندا ءال-فارابي تۋرالى ايتقان ەشكىم بولعان جوق. «ءبىلىم جانە ەڭبەكتىڭ» 1962 -جىلعى ءبىرىنشى سانىندادا ءال-فارابي تۋرالى ماقالا جاريالاندى. ومىراۋى اشىق، قىپشاق شاپاننىڭ ىشىنەن كىسە بەلبەۋ تاققان ءال-فارابيدىڭ تۇرەگەپ تۇرعان بەينەسى ماقالاعا قوسا بەرىلەدى. وندا وڭ قولى ۇستەل ۇستىندەگى ادام قۇشاعىنا ارەڭ سياتىنداي كىتاپتى، سول قولى كىسە بەلبەۋدى ۇستاپ تۇر ەكەن. كىسە بەلبەۋدى ۇستاپ تۇرۋى - قىپشاق دالاسىنىڭ پەرزەنتى ەكەنىن ماقتان ەتكەندەي اسەر قالدىرادى.

 قابا ساقالدى بابانىڭ باسىنداعى بورىكتى دە ارابتىڭ باسكيىمىنە ۇقساتۋ مۇمكىن ەمەس، ول قىپشاق بوركى. تەك اياعىنا ىلە سالعان جەڭىل شاركەسى عانا ونىڭ ىستىق ولكەدەگى عۇمىرىن ەلەستەتەدى. ودان كەيىن «يۋننىي تەحنيك» جۋرنالىندا «اريستوتەل ۆوستوكا» دەگەن كىشكەنتاي عانا ماقالا جارىققا شىقتى. 1968 -جىلى ماشاني داماسكىگە ءال-فارابيدىڭ قورىمىنا باردى. قورىمى پاتشالار جەرلەنەتىن مەكەندە ەكەن. داماسكىدەگى قورىم جەرمەن جەكسەن بولىپ كەتىپتى. باستاپقىدا ءال-فارابيدىڭ زيراتى ەكەنىنە كۇماندانادى. جەرگىلىكتى حالىق: «بۇل جەردە پاتشالار مەن پاتشالار قۇرمەتتەگەن سىيلى ادامدار عانا جەرلەنەدى. ءارقايسىسىنىڭ اتى جازىلىپ، نومىرلەنگەن»، - دەيدى. باباسىنىڭ قاراۋسىز قورىمىنا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كومەگىمەن ارنايى بەلگى ورناتادى. ءال-فارابيدىڭ زيراتىنان توپىراق اكەپ، وتىراردىڭ ۇيىندىسىنە شاشادى. ماشاني ىزدەنىسىن توقتاتپادى. ايگىلى عۇلاما پتولومەيدىڭ ارنايى كارتا جاساپ، وتىراردى ءال-فارابيدىڭ تۋعان جەرى دەپ كورسەتىپ كەتكەن بۇلتارتپاس دالەلىن تابادى. ءسويتىپ، «ءال-فارابي ۇلى عالىمدار قاتارىندا حالىقارالىق تىزىمگە كىرگىزىلسىن، ونىڭ 1100  جىلدىق مەرەيتويى ك س ر و- دا، وتانى قازاقستاندا تويلانسىن»، - دەگەن قاۋلى قابىلدانادى يۋنەسكو تاراپىنان.

ك س ر و- نىڭ كەزىندە مەشىتتە ناماز وقىعان…

«اقجان ماشاني باسىنا سالدە تاققان مولدانى ناسيحاتتاپ ءجۇر»، - دەگەن ايىپ تاعىلدى. ءۇستىن-ءۇستىن تەكسەرۋلەر بولدى. ول كىسى نامازىن قازا قىلماعان جان. جۇما سايىن مەشىتكە بارىپ ناماز وقيدى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا پروفەسسوردىڭ مەشىتكە بارىپ ناماز وقۋى - اقجاننان باسقا ەشكىمنىڭ قولىنان كەلگەن ەمەس. «50 جاسقا كەلگەندە، شاكىرت بولىپ، يمامداردىڭ الدىندا تىزە بۇكتىم. اراب تىلىندە جازباسام دا، ءال-فارابيدى تۇسىنەتىندەي دارەجەدە ءتىل ءبىلۋىم كەرەك قوي»، - دەگەن ەدى ءوزى. سودان سوڭىنان «ءۇش ءارىپ» قالماي، مازاسىن العان. «قازاق عالىمدارى اراق-شاراپ ىشكەنشە، اتا-بابا جولىمەن جۇرگەنى دۇرىس ەمەس پە؟!» - دەگەندى دە سول كەزدە-اق ايتتى. جانى اشىعاندار: «نامازدى مەشىتتە وقىماي-اق، ۇيىڭىزدە جاسىرىن وقي بەرسەڭىز نەڭىز كەتەدى»، - دەيدى. ءبىراق، ماشاني قۇداي جولىنان اداسپادى…

قونايەۆقا پارت بيلەتىن قايتارماق بولعان…

بىردە قونايەۆتىڭ قابىلداۋىنا جازىلادى. قونايەۆ ءبىر سوزگە كەلمەستەن بىردەن قابىلداۋعا شاقىرادى.
- اقا، ءسىز تەك سالەم بەرۋ ءۇشىن عانا كەلمەدىڭىز. شارۋاڭىزدى ايتا وتىرىڭىز، قولدان كەلسە، كومەك جاسايىن، - دەيدى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى.
- ديماش، بيلەتىمدى باسقا ەمەس، وزىڭە تاپسىرۋعا كەلدىم، - دەپ، قالتاسىنداعى پارت بيلەتىن الىپ، قونايەۆتىڭ الدىنا قويا سالىپتى سوندا. اقاڭ سياقتى ازاماتتار ادەتتە ءۇي نەمەسە كولىك سۇراپ كەلەتىنىنە ۇيرەنىپ قالعان قونايەۆ اۋەلگىدە نە ىستەرىن بىلمەي ابىرجىپ قالادى. بيلەتتى قولىنا الىپ، ارى-بەرى اۋدارىستىرىپ قاراي باستايدى. سويتەدى دە:
- اقا، مۇنىڭىز نە، سىزگە ەشكىم بيلەتىڭىزدى تاپسىر دەگەن جوق قوي، - دەپ قىزىل بيلەتتى اقاڭا قاراي ىسىرا باستايدى.
- بۇگىن تاپسىر دەمەسە، ەرتەڭ تاپسىر دەيدى ءبارىبىر، - دەپ اقاڭ بيلەتتى قونايەۆقا قاراي ىسىرادى.

 - جاقسى اتپەن مۇنى وزىڭىزگە قايتارايىن…
ماشانوۆتىڭ جايىنا قانىققان ءبىرىنشى حاتشى جالما-جان يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى س. يماشوۆپەن تەلەفون ارقىلى بايلانىسىپ:
- ساتتار، مەندە فارابيدى قازاققا بابا ەتكەن عالىم اقجان ماشانوۆ وتىر. ەندى عالىمنىڭ مازاسىن الماڭدار، زەرتتەۋىن جۇرگىزە بەرسىن! - دەپتى. سودان باستاپ، ماشانيدىڭ قۇلاعى تىنىشتالىپتى.

اقساقالدىڭ كوز-جاسى…

1996-جىلدىڭ جازىندا عىلىم اكادەمياسىنىڭ 50 جىلدىعىنا ارنالعان جينالىس بولدى. سوعان اقجان اعانى ءوز ءوتىنىشى بويىنشا مەن ەرتىپ باردىم. تاڭەرتەڭ توعىز جارىمدا اعانى «عالىمدار ۇيىنە» قولتىقتاپ الىپ كەلىپ، ەسىككە تايانا بەرگەندە، كۇزەتشى جىگىتتەر الدىمىزدى كەس- كەستەي تۇرا قالدى.
- اقساقال، شاقىرۋىڭىزدى كورسەتىڭىز!
اعا ابىرجىپ قالدى.
- اينالايىندار، شاقىرتۋىمدى ەشكىم اكەپ بەرگەن جوق. ءبىراق، مەن… - دەي بەرگەندە:
- شاقىرۋسىز ەشكىم جىبەرىلمەسىن دەگەن نۇسقاۋ بار. قوناقتارعا جول بەرىڭىز! - دەپ اعانى كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەرگەندەي بولدى. «بالام، مەن وسى اكادەميانىڭ قۇرۋشىسىنىڭ ءبىرىمىن» - دەگەن ءسوزىن كۇزەتشىلەر قۇلاعىنا دا ىلمەدى. ءتىپتى كۋالىگىن كورسەتكەن اعانىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى. قولىنان بالداعى ءتۇسىپ كەتتى. تاياعىن كوتەرىپ، قولىنا ۇستاتقانىمدا، اعانىڭ كوزىنەن ىرشىپ شىققان جاستى بايقادىم. تاپ سول مەزەتتە جانىمىزعا سول كەزدەگى سەنات ءتوراعاسى ومىربەك بايگەلدى كەلە قالىپ، اقاڭدى قولتىقتاپ ىشكە الىپ كەتتى.

ماشانيدىڭ تراگەدياسى…

اقجاننىڭ ءبىرىنشى ايەلىن ءۇي-ءىشى تەحنيكۋمدى بىتىرگەن سوڭ الىپ بەرگەن ەكەن. ءبىراق سەمەيدە جۇرگەندە ايەلىن توركىنىنە اپارىپ تاستايدى. وندا ءبىر قىز قالادى. اعايىندارىمەن سويلەسكەنىمدە، قۇرساقتا بالا كەتكەن دەيدى. ودان كەيىن وزىمەن بىرگە وقىعان رايسا دەگەن تاتار ايەلمەن شاڭىراق كوتەرەدى. ول كىسىمەن 1963 -جىلعا دەيىن وتاستى. ودان اررات دەگەن ۇل تۋعان. ول ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن بىرگە ءبىر مەكتەپتە وقىعان. دينارا دەگەن قىزى بىزبەن قاتار وقىدى. سوسىن الىشەر دەگەن ۇلى بار. قازۇتۋ- دا پروفەسسور. ەل اعاسى بولاتىن جاستان ءوتىپ بارادى. ءبىراق اسا كوپ جەتىستىگى جوق.

ودان كەيىنگى العان ايەلى اۋرۋشاڭ بولىپتى. اقاڭنىڭ وزىنە دە كۇتىم كەرەك. سول سەبەپتى ەكەۋى ۇزاق تۇرماپتى. ءتورتىنشى رەت وزىنەن قىرىق جاس كىشى جامال دەگەن ايەلگە ۇيلەنەدى. جامالدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى كۇيەۋىنىڭ جاعاسىن كىرلەتپەدى. شارۋاشىلىقتى ءوزى الىپ ءجۇردى. جامالدان ابدوللا دەگەن ۇلى بولدى. ەتى ءتىرى ەدى. ءبىراق، اشى دا بولسا، شىندىق - ول بالا ناشاقور بولىپ كەتتى. ءبىراز ۋاقىت ەمدەلىپ، جوندەلگەندەي بولدى. اقاڭ تۋرالى كەزدەسۋ ۇيىمداستىرعاندا، جۇگىرىپ ءجۇردى. بۇل جاقتاعى قيسىق جولداعى دوستارىنان الاستاتۋ ءۇشىن تۇركىستان جاقتاعى اعايىندارىنا جىبەردى. ءسويتىپ ءجۇرىپ تاتار قىزعا ۇيلەندى. «پاپام دا تاتار ايەلگە ۇيلەندى عوي»، - دەپتى. ابدوللادان كىشكەنتاي ۇل قالدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە «شىرماۋىققا» شىرمالىپ قالعان ابدوللانىڭ ءولى دەنەسى ءوز ۇيىنەن تابىلدى. ءبىر- ەكى كۇن جاتىپ قالسا كەرەك، تاپقان كۇنى اسىعىس- ۇسىگىس جەرلەندى. ايتپاقشى، ماشانيدىڭ قىزى ماسكەۋدە. سوندا ورىسقا ما، ەۆرەيگە مە، تۇرمىسقا شىققان. بالالارى بار. مىنە، بۇل اقجان ماشانيدىڭ تراگەدياسى.

P. S. اقجان ماشانيدىڭ عىلىمداعى ەڭبەگىن يۋنەسكو مويىنداپ، 2007 -جىلى 100 جىلدىعىن ايتۋلى كۇنتىزبەگە ەنگىزدى. بۇگىندە ق. ساتبايەۆ اتىنداعى قازۇتۋ- دىڭ جاراتىلىس تانۋ ينستيتۋتىنا ءال-ماشاني اتى بەرىلگەن، ۋنيۆەرسيتەتتە ءال-ماشاني مۇرالارىن زەرتتەيتىن ورتالىق جانە عالىمنىڭ اتىندا اۋديتوريا بار. ودان بولەك الماتىدا «الماگۇل» ىقشام اۋدانىنداعى ءبىر كوشەگە اتى بەرىلگەن كورىنەدى…
قۇراندى تاپسىرلەپ، توتە جازۋمەن جازعان قولجازباسىن زايىبى جامال: «ماشاني كىمگە كەرەك دەيسىڭ؟» - دەدى مە، ساقتاي الماعان كورىنەدى. مۇنى دا شامشيدەن ءابدىرامان ايتتى. «ايەلى سونداي بولسا، ۇرپاعى قانداي؟» - دەيسىڭ ەرىكسىز. ول ءومىرىن وزىنەن تاراعان ۇرپاققا ەمەس، ۇلتىنا ارنادى… ال، ۇلتى قادىرىن ءبىلىپ ءجۇر مە؟

ەسكە سالا كەتەيىك، وسىعان دەيىن سايتىمىزدا «اقجان ماشاني اسپاننان قالاي پەرىنىڭ قىزىن ءتۇسىردى» اتتى ماقالا جاريالانعان بولاتىن.

جادىرا ايماحان قىزى
«اق جەلكەن» جۋرنالى