ورتالىق ازيانى دامىتۋدىڭ دوستىق، تاتۋ كورشىلىك شارتى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى - قاسىم-جومارت توقايەۆ
وسى ورايدا بۇگىن وتكەن سامميتتە قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، وزبەكستان كوشباسشىلارى الەمدەگى قازىرگى گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق احۋالعا بايلانىستى وڭىرلىك ينتەگراتسيانىڭ پەرسپەكتيۆالارىن قاراستىردى.
بۇل جيىن ءوڭىردىڭ الداعى دامۋ باعىتىن ايقىنداپ، الەمدىك ەكونوميكانىڭ تۇراقسىزدىعى جاعدايىندا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىنتىماعى بەرىك ەكەنىن كورسەتتى.
ەكونوميست ساپارباي جوبايەۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قىرعىزستانداعى كەزدەسۋى ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني جانە لوگيستيكالىق، ەكولوگيالىق بايلانىستاردى شەشۋگە باعىتتالعان.
«اتاپ ايتقاندا، بۇل كەزدەسۋ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە نە بەرەدى؟ بىرىنشىدەن، مەملەكەتتەر اراسىنداعى ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتىپ، بەيبىت ءومىردى قامتاماسىز ەتۋ قادامدارى باستى نازارعا الىنادى. بۇل تۇرعىدا قازاقستان پرەزيدەنتى قىرعىزستان مەن تاجىكستان شەكارالارى اراسىنداعى شيەلەنىستى شەشۋگە قاتىستى ۇسىنىستارىن ايتتى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل وتە كۇردەلى ماسەلەنى ورتا ازيا ەلدەرى وزدەرى شەشۋى ءۇشىن كۇش-جىگەرىن سالۋى كەرەك»، - دەدى ساراپشى.
س. جوبايەۆ بۇگىنگى سامميتتە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جاستارىن وقىتۋ ماسەلەسىنە دە كوڭىل بولىنگەنىن ايتا كەلە، بۇل باعىتتا قازاقستان جاعى ۇسىنعان باستامالاردىڭ ورىندالۋى باقىلاۋدا بولۋى كەرەك ەكەنىن جەتكىزدى. سەبەبى ورتالىق ازيا وڭىرىندە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق بويىنشا شەشىمدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەر بارشىلىق.
«سونىمەن قاتار، ەلدەردىڭ اراسىنداعى شەكاراداعى كەيبىر كەمشىلىكتەردى جويۋ كەرەك. مەملەكەت باسشىسى كولىك بايلانىسىن ارتتىرۋعا قاتىستى ماڭىزدى ۇسىنىستاردى ايتتى. وسى ورايدا كورشىلەس ەلدەردىڭ ۇكىمەتتەرى دەڭگەيىندە تاۋار تاسىمالى كەزىندە حالىققا قولايلى جاعداي جاساۋدىڭ قادامدارىن پىسىقتاۋى ءتيىس. اتاپ ايتقاندا، ورتالىق ازياداعى ساۋدادا بىزدە وڭ بالانس بار. ءبىزدىڭ وسى ەلدەرگە ەكسپورتايتىن تاۋارلاردىڭ كولەمىن ءالى دە ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بار. جالپى، بۇگىن كوتەرىلگەن باستامالار ورىندالسا، ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن كوتەرۋ ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلادى. ياعني، تەك ءسوز جۇزىندە قالماۋى كەرەك»، - دەدى ەكونوميست
ورتالىق ازياداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ قۇجاتتارى بەكىتىلدى
قازاقستان پرەزيدەنتى وسى ماڭىزدى سامييتتە ءبىرقاتار وزەكتى ماسەلە بويىنشا باستاما كوتەرىپ، كورشىلەس ەلدەردى وسىنىڭ بارلىعىن جۇزەگە اسىرۋعا شاقىردى. بۇل تۇرعىدا ۇلتتىق ارحيۆ ورتالىقتارى مەن كىتاپحانالاردىڭ ىنتىماقتاستىعى نەگىزىندە ارحيۆ جانە زەرتتەۋ مالىمەتتەرىن الماسۋ ءۇشىن بىرىككەن ونلاين-پلاتفورما قۇرۋ ۇسىنىلدى.
بۇدان بولەك، بۇكىل ايماقتىق تەلەارنا نەمەسە اقپاراتتىق ينتەرنەت-سايتى پايدا بولۋى مۇمكىن. قاسىم-جومارت توقايەۆ ايماقتى ءبىرتۇتاس مادەني كەڭىستىك رەتىندە كورسەتۋ ماقساتىمەن «ورتالىق ازيانىڭ مادەني استاناسىن» جىل سايىن تاڭداۋ تاجىريبەسىن ەنگىزۋ باستاماسىن كوتەردى.
«مەملەكەتتەرىمىزدىڭ جان-جاقتى جاقىنداسۋى ۋاقىت تالابىنان تۋىنداپ وتىر جانە باۋىرلاس حالىقتاردىڭ تۇپكى مۇددەلەرىنە تولىق ساي كەلەدى. 2018-جىلى قازاقستاندا وتكەن ءبىرىنشى كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋدەن بەرى وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق بارلىق باعىت بويىنشا تۇراقتى تۇردە نىعايىپ كەلەدى. شىنايى تاتۋ كورشىلىك جانە وداقتاستىق رۋحىنداعى قاتىناستاردى قارقىندى دامىتۋعا باعىتتالعان مەملەكەتارالىق ساياسي ديالوگ مۇلدە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ءوزارا ءتيىمدى ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق قارىشتاپ كەڭەيۋدە. كۇش بىرىكتىرە وتىرىپ، ىقپالداستىقتىڭ پاندەمياعا دەيىنگى دەڭگەيىن قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويمادىق، سونداي-اق تاۋار اينالىمىن ەداۋىر ارتتىرا الدىق. بىزدەگى مالىمەتتەر بويىنشا بىلتىر ىشكى وڭىرلىك ساۋدا-ساتتىق كولەمى 27 پايىزعا (2018-جىلعى 43 پايىزدىق ءوسىم كورسەتكىشىمەن سالىستىرعاندا) ءوسىپ، 8 ميلليارد دوللاردان استى. مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستار ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى ءوزارا قارىم-قاتىناستارىنىڭ بەرىك نەگىزى بولىپ قالا بەرەدى»، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
اتاپ ايتقاندا، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ IV كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا بىرنەشە ماڭىزدى قۇجات قابىلداندى.
وسى ورايدا كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىنىڭ بىرلەسكەن مالىمدەمەسى، وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدىڭ 2022-2024-جىلدارعا ارنالعان جول كارتاسى، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ كوپجاقتى فورماتتار اياسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدار تۇجىرىمداماسى، ورتالىق ازياعا ارنالعان «جاسىل كۇن ءتارتىبى» ايماقتىق باعدارلاماسى قابىلداندى.
بۇدان بولەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسى، قىرعىز رەسپۋبليكاسى، تاجىكستان رەسپۋبليكاسى، تۇرىكمەنستان جانە وزبەكستان رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى ورتالىق ازيانى 21-عاسىردا دامىتۋدى كوزدەيتىن دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى شارت كەلىسىلدى جانە وعان قول قويۋ ءراسىمى باستالدى.
سونىمەن قاتار ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورىنىڭ قۇرىلتايشى مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورى پرەزيدەنتىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن ۇزارتۋ تۋرالى شەشىمگە قول قويدى.
«ءبىزدىڭ قاتىناستارىمىزدىڭ ەرەكشە سيپاتى ورتالىق ازيانى 21-عاسىردا دامىتۋدى كوزدەيتىن دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى بۇگىن قابىلداناتىن شارتتا بەكىتىلگەن. بۇل قۇجات مازمۇنى مەن تاريحي پەرسپەكتيۆاسى تۇرعىسىنان بىرەگەي سانالادى. وعان ەلدەرىمىز اراسىنداعى مەملەكەتارالىق ديپلوماتيالىق قاتىناستاردىڭ 30 جىلدىعىندا قول قويىلۋىنىڭ سيمۆولدىق ءمانى بار. بۇل تاريحي قۇجات بەسجاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگىمىزدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باسقانىمىزدى بىلدىرەدى. ورنىقتى دامۋدى، ايماقتىڭ تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ - كەلەشەك ۇرپاق الدىندا بىزگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىن ورتاق مىندەت. قازاقستاننىڭ وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى جان-جاقتى نىعايتۋعا، ورتالىق ازيانىڭ الەمدىك ارەناداعى ءرولىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ستراتەگيالىق باعدارعا ادال بولىپ قالا بەرەتىنىن ايتقىم كەلەدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى قازاقستان پرەزيدەنتى.
شيەلەنىس ديپلوماتيا جولىمەن شەشىلۋى ءتيىس
قاۋىپسىزدىك پەن ديپلوماتيا سالالارىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلداردى نىعايتۋ كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدى ماسەلە بولىپ قالا بەرەتىنى تۇسىنىكتى.
بۇل ءوز كەزەگىندە ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ وركەندەۋىنە ءتيىستى جاعداي جاساۋ ءۇشىن وتە قاجەت قادام.
«ورتالىق ازيا ورنىقتى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق دامۋعا، جان-جاقتى ىنتىماقتاستىققا، بەيبىتشىلىك پەن وركەندەۋگە ۇمتىلعان اۋقىمدى ايماققا اينالۋى قاجەت. قاۋىپسىزدىككە تونەتىن قاتەردىڭ الدىن الۋ جونىندەگى شەشىمدەردى بىرلەسىپ ازىرلەۋ ءۇشىن قاۋىپسىزدىك كەڭەسى حاتشىلارىنىڭ تۇراقتى كونسۋلتاتسيالار مەحانيزمىن ىسكە قوسقان ءجون. بۇدان بولەك، وڭىرلىك جانە حالىقارالىق پروبلەماتيكانىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىنە قاتىستى كەلىسىلگەن ادىستەردى ازىرلەۋ ءۇشىن سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنە، كەمىندە جارتى جىلدا ءبىر، تۇراقتى تۇردە كەڭەس وتكىزۋگە تاپسىرما بەرۋدى ۇسىنامىن»، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى وڭىردەگى ءالى دە ساقتالىپ وتىرعان تۇراقسىزدىق فاكتورلارىن بارىنشا جويۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتى جاساۋعا ەرەكشە نازار اۋداردى.
وسى تۇستا سوڭعى كەزدە قىرعىزستان مەن تاجىكستان شەكاراسىندا بولىپ جۇرگەن قاقتىعىستار الاڭداتىپ وتىر.
«مەملەكەتارالىق شەكارالارداعى ءاربىر مىلتىق داۋسىنىڭ جاڭعىرىعى ەكى ەلگە عانا ەمەس، بۇكىل وڭىرگە جاعىمسىز اسەر ەتەتىنى بەلگىلى. كەرىسىنشە، ءدال قازىرگى داعدارىس جاعدايىندا مەملەكەتتەرىمىز قايشىلىقتاردى ەڭسەرۋ ىسىندە وركەنيەتتىلىكتىڭ، جاۋاپتىلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋگە ءتيىس. شەكارانى زاڭدى تۇردە راسىمدەۋ ۇدەرىسىنىڭ وتە كۇردەلى ءارى قيىن ەكەنىن ءوز تاجىريبەمىزدەن بىلەمىز. داۋلى ماسەلەلەر شىنايى تاتۋ كورشىلىك پەن حالىقارالىق قۇقىقتىڭ ىرگەلى قاعيداتتارىنا قۇرمەت كورسەتۋ ارقىلى تەك قانا بەيبىت جولمەن شەشىلۋى مۇمكىن. بۇنىڭ باسقا جولى جوق»، - دەدى پرەزيدەنت.
بەرىك ەكونوميكالىق بازانى قۇرۋ كەرەك
بۇگىنگى سامميتتە سوڭعى 5 جىلدا قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 42 پايىزعا ارتىپ، 6,3 ميلليارد دوللارعا جەتكەنى ايتىلدى.
ءوزارا ساۋدانى كەڭەيتۋ ءۇشىن زور مۇمكىندىكتەر بار ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، بولاشاقتا بۇل كورسەتكىش 15 ميلليارد دوللارعا دەيىن جەتكىزىلمەك.
«ورتالىق ازيانىڭ ەكونوميكالىق كووپەراتسياسى باستى ءوسىم كوزى، كەمىندە ەلدەرىمىزدىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىن دامىتۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولۋعا بارلىق نەگىز بار. ەكونوميكالىق الەۋەتىمىز بەن ءتيىمدى گەوگرافيالىق ورنالاسۋىمىزدى تولىققاندى پايدالانۋ ءۇشىن قۇرىلىمدىق جانە ينفراقۇرىلىمدىق شەكتەۋلەردى جويۋدى كوزدەيتىن تىعىز ىقپالداستىق ورناتۋ ماڭىزدى. شەكارالىق ساۋدا-ەكونوميكالىق حابتار جەلىسىن قۇرۋعا باعىتتالعان ناقتى شارالار قابىلداعان ءجون بولار ەدى. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءبىرىڭعاي تاۋار وتكىزۋ جۇيەسىنە تىرەك قىزمەتىن اتقارادى جانە ونى ودان ءارى كەڭەيتۋگە بولادى»، - دەپ ءتۇسىندىردى مەملەكەت باسشىسى.
قازاقستان قازىردىڭ وزىندە بۇل باعىتتا قىرعىز جانە وزبەك سەرىكتەستەرىمەن ناقتى قادامدار جاساپ جاتىر.
اتاپ ايتقاندا، قازاق-وزبەك شەكاراسىندا «ورتالىق ازيا» حالىقارالىق ونەركاسىپتىك كووپەراتسيا ورتالىعىنىڭ جوباسى، ال قازاق-قىرعىز شەكاراسىندا يندۋستريالىق ساۋدا-لوگيستيكالىق كەشەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر.
تاجىكستانمەن كوتەرمە ساۋدا-تاراتۋ ورتالىعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم بار، تۇرىكمەنستانمەن استىق تەرمينالىن سالۋ جوسپارلانعان. بۇل جوبالار ءوزارا ساۋدا اينالىمىنىڭ كولەمىن ارتتىرۋدا ورتاق مۇددەمىزگە ساي جانە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق نارىعى مەن وزگە دە ەلدەرگە ەكسپورتقا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
وڭىردەگى كولىك بايلانىسى
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پايىمىنشا، جاڭا گەوساياسي جاعدايدا ترانسكونتينەنتالدىق ساۋدانى دامىتۋدا جانە ىلگەرىلەتۋدە ءبىزدىڭ ايماقتىڭ ءرولى ەداۋىر ارتادى.
وسى رەتتە قازاقستان ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتىن بەلسەندى تۇردە دامىتىپ وتىر. بۇل باعىتتاعى كونتەينەر تاسىمالى 2017-جىلدان بەرى 3 ەسەگە، ياعني 25 مىڭعا دەيىن ءوستى. بۇدان بولەك، قازاقستان «مازاري-شاريف - كابۋل - پەشيەۆار» باعىتىنداعى تەمىرجول قۇرىلىسىنا اتسالىسۋعا ءازىر.
«ناقتى ايتقاندا، تەمىرجول قۇرىلىسىنا قاجەتتى ماتەريالدارمەن قامتاماسىز ەتىپ، ۆاگوندار ۇسىنا الامىز. ءوز تاراپىمىزدان سەرىكتەستەرىمىزدى شىعىس ازيا مەن پارسى شىعاناعى ەلدەرىن بايلانىستىراتىن ەڭ قىسقا باعىت «قازاقستان - تۇرىكمەنستان - يران» تەمىرجولىن بەلسەندى پايدالانۋعا شاقىرامىز»، - دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى بۇل باعىتتا وزبەكستانمەن بەلسەندى تۇردە ىنتىماقتاستىق ورناتىلعانىن ەسكە سالدى.
«داربازا - ماقتاارال» تەمىرجول جەلىسىنىڭ ىسكە قوسىلۋى وتكىزۋ الەۋەتىن 2 ەسە ارتتىرۋعا، ال جۇك تاسىمالداۋ مەرزىمىن 1,5 ەسە قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق «تۇركمەنباشى - گارابوگاز - قازاقستان شەكاراسى» جاڭا اۆتوجولىن سالۋدى قۇپتايمىز. 2025-جىلدان باستاپ «جاڭاوزەن - تۇرىكمەنستان شەكاراسى» اۆتوجولى ۋچاسكەسىن قايتا سالۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر.
كليماتتىڭ وزگەرۋ سالدارىن ەڭسەرۋ
قازاقستان بىرلەسكەن ءىس-قيمىلداردى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە ايماقتاعى كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قاتىستى كەلىسىلگەن ساياسات جۇرگىزۋ جونىندەگى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جوبالىق كەڭسەسىن قۇرۋدى ۇسىندى.
«ۇكىمەتارالىق ساراپشىلار توبىنىڭ كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى 1,5 گرادۋس تۋرالى ارنايى بايانداماسىندا عاسىر سوڭىندا ورتالىق ازياداعى تەمپەراتۋرا تسەلسيي باعانى بويىنشا 6 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلەدى دەپ بولجانعان. بۇل جاھاندىق تەمپەراتۋرانىڭ بولجامدى كوتەرىلۋىنەن ەكى ەسە ارتىق. قازىرگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 2724 مۇزدىق بار. ەڭ ۇلكەنى تۇيىقسۋ مۇزدىعىنىڭ كولەمى سوڭعى 38 جىلدا 1 شاقىرىمعا دەيىن كىشىرەيگەن. بۇل مۇزدىق جىل سايىن 58 ميلليون توننا كولەمىنىڭ شامامەن 1 ميلليون تونناسىن جوعالتادى. بۇل 2040-جىلعا قاراي سۋ رەسۋرستارىنىڭ 20 پايىزدان استام ازايۋىنا الىپ كەلەدى»، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مۇنىمەن قوسا قازاقستان ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورى اياسىندا مەملەكەتتەرىمىزدىڭ ءوزارا ءىس- قيمىلىن جانداندىرۋعا شاقىردى.
