ترانسشەكارالىق وزەندەر: بالقاشتىڭ ماڭىنا ا ە س سالۋ ءۇشىن قىتاي كەلىسىم بەرۋى كەرەك
2000-جىلى بۇل كورسەتكىش 120 km3 بولعانىن ەسكەرسەك، كەيىنگى 20 جىلدا قازاقستاندا شولەيتتەنۋ پروتسەسى باتپانداپ ءجۇرىپ جاتقانىن كورۋگە بولادى.
ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، سۋى تارتىلىپ جاتقان وزەندەر عانا ەمەس، كول مەن بۇلاقتاردىڭ جاعدايى دا ءماز بولماي تۇر.
بۇل رەسمي مالىمەتتەر كەيىنگى 20 جىلدا ەكولوگيا بەلسەندىلەرى مەن عالىمداردىڭ بوسقا دابىل قاقپاعانىن كورسەتەدى.
مەملەكەتتىك ورگان سول دابىلداردىڭ راستىعىن ناقتى دەرەكپەن راستاپ وتىر.
ادامعا قاجەت سۋدى تابيعاتتىڭ اۋزىنان جىرىپ الىپ وتىرمىز
كەيىنگى 2-3 جىلدىڭ كولەمىندە قازاقستاننىڭ باتىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى تۇرعىندار جازدى كۇيزەلىسپەن وتكەرىپ ءجۇر.
«جازدىڭ ءبىر كۇنى - قىستىڭ مىڭ كۇنى» ەكەنىن ەسكەرسەك، قوراداعى مال مەن كۇرىش، ماقتا القاپتارىنا، ودان قالسا، باۋ-باقشاعا قاراپ وتىرعان مىڭداعان وتباسى قۇرعاق جازدىڭ سالدارىن ايلاپ، جىلداپ ەڭسەرۋگە ءماجبۇر.
2030-جىلعا قاراي ەلدەگى ىلعالدىڭ نەگىزگى كوزى سانالاتىن وزەندەردىڭ اعىنى قازىرگىدەن 3 km3 عا ازايسا، ونسىز دا سۋساپ وتىرعان اۋىلداردىڭ جاعدايى نە بولماق؟
ق ر ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ۆيتسە-ءمينيسترى تالعات مومىشيەۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، ەندى 7-8 جىلدان كەيىن ەلدەگى وزەن سۋىنىڭ تاپشىلىعى 23 km3 عا جەتۋى مۇمكىن. ۆيتسە-مينيستر بۇل جاعىمسىز بولجام اينىماي كەلگەننىڭ وزىندە حالىق اۋىزسۋدان تاپشىلىق كورمەيتىنىن ايتادى.
ءبىراق زاردابىن وزەندەردىڭ الابىندا تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر شەكپەك.
ياعني، ادامنىڭ اۋىزسۋعا دەگەن قاجەتتىلىگى فلورا مەن فاۋنانىڭ ەسەبىنەن وتەلەدى دەگەن ءسوز. مۇنداي ءتاسىل اۋىزسۋدىڭ تاپشىلىعىن قىسقا مەرزىمدە شەشكەنىمەن، ونىڭ جالپى ەكولوگياعا ۇزاق مەرزىمدى سالدارى بار ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.
سوندىقتان دا قازىر مينيسترلىك سۋدى كوپ تۇتىناتىن كۇرىش پەن ماقتا القاپتارىنىڭ اۋقىمىن ازايتۋعا كۇش سالىپ جاتىر.
كۇرىش، ماقتا شارۋاشىلىعىنا ىلعال ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ قىمبات بولعاندىقتان، ودان الدەقايدا ارزان ءارى ارنايى ءبىلىم-بىلىكتى تالاپ ەتپەيتىن كەتپەن تۇرعاندا القاپ يەلەرىنىڭ جاڭا تەحنولوگياعا شىعىندالۋعا قۇلقى دا، الەۋەتى دە جوق بولعاندىقتان اكىمشىلىك تەتىكتى قولدانۋدان باسقا امال بولماي تۇر.
سۋدى مەيلىنشە كوپ شىعىندايتىن القاپتاردىڭ كوپتىگى ترانسشەكارالىق وزەندەردەن كەلەتىن سۋدىڭ ليميتىن بەلگىلەيتىن حالىقارالىق كەلىسسوزدەر كەزىندە اياققا ورالعى بولاتىنى تاعى بار.
ال نەگىزگى تابىس كوزى بولعان كۇرىش پەن ماقتا القابىنان قاعىلعان حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ...
قۋاڭشىلىق سيكلى قاشان بىتەتىنى بەلگىسىز
شولەيتتەنۋ دەمەكشى، ترانسشەكارالىق وزەندەردەن كەلەتىن سۋدىڭ كولەمى تۋرالى اڭگىمە قوزعالسا بولدى، ورتالىق ازيا مەن ورال تاۋىنىڭ اۋماعىندا قۋاڭشىلىق سيكلى ءوتىپ جاتقانى تۋرالى ۋاجدەر ايتىلا كەتەدى.
مۇنىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن دايەكتەلگەن نەگىزدەمەسى بار ما؟ ناقتى قانداي زەرتتەۋدىڭ قورىتىندىسىنا سۇيەنىپ ايتىلىپ ءجۇر؟ بۇل سيكلدىڭ بىتەتىن كەزى بولا ما؟
حالىقتىڭ كوكەيىندەگى وسى سۇراقتى مينيسترلىككە قويىپ كوردىك.
«سوڭعى جىلدارى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىندا سۋ از جىلدار تسيكلى ءوتۋى بايقالۋدا. ءاربىر ترانسشەكارالىق وزەن بويىندا سۋ دەڭگەيىن جانە شىعىنىن قاداعالايتىن گيدروبەكەتتەر بار ەكەنى ءمالىم. وعان جىل سايىنعى جاۋىن-شاشىننىڭ مولشەرى، قار جامىلعىسىنىڭ قالىڭدىعى، توپىراقتىڭ سۋ ءسىڭىرۋ كورسەتكىشى، سىرت ەلدەن اعىپ كەلگەن سۋ مولشەرى اسەر ەتەدى.
كوپجىلدىق ورتاشا سۋ كولەمدەرىمەن سالىستىرعاندا سوڭعى جىلدارى جايىق، سىرداريا، شۋ جانە تالاس وزەندەرىنىڭ باسسەيندەرىندە سۋ ازدىعى وتە بايقالادى. سونىمەن بىرگە، كليماتتىڭ وزگەرۋى بەلگىسىزدىك فاكتورلارىنا كوبىرەك اسەر ەتەدى. وسىعان بايلانىستى سۋ از جىلدار سيكلدەرىنىڭ باستالۋى مەن اياقتالۋىن ناقتى انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەگەن جاۋاپ الدىق.
مۇزدىقتار ماڭگىلىك ەمەس
قۋاڭشىلىق تسيكلى دەگەندە ەسكە تۇسەدى، مۇحيت نەمەسە اشىق تەڭىزگە شىعار جولى جوق قازاقستان سياقتى ەلدەردىڭ سۋ شارۋاشىلىعى تاۋ مۇزدىقتارىنا تاۋەلدى.
بەلگىلى ەكولوگ مەلس ەلەۋسىزوۆتىڭ «مۇزدىقتاردى بويايىق» دەگەن ۇسىنىسى كەزىندە كۇلكىلى بولىپ كورىنگەنىمەن، استارىندا جان بار بولاتىن.
«مەلس ەلەۋسىزوۆتىڭ ىلە الاتاۋىنىڭ تاۋلارىن اكتەۋ، قاراڭعى جەرلەردى اق تۇسكە بويالعاندىقتان، كۇن ەنەرگياسىنىڭ 85 پايىزىن، ال قاردىڭ 56 پايىزىن شاعىلىستىرۋ بويىنشا ۇسىنىسى جۇزەگە اسىرۋ قيىندىعى جانە زەرتتەلمەۋى سالدارىنان قولداۋ تاپپاعان»، - دەيدى تالعات مومىشيەۆ.
2014-جىلى قازاق-المان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمى بولات زۋبايروۆ ىلە-بالقاش باسسەينىنىڭ مۇزدىقتارىنا زەرتتەۋ جۇرگىزدى.
«مۇزدىقتارى كەمىپ كەلە جاتقان ىلە وزەنىنىڭ مىسالىنداعى سۋ قاۋىپسىزدىگىنىڭ پروبلەمالارى» اتتى ەڭبەگىندە وزەننىڭ الاتاۋداعى مۇزدىقتارىنىڭ 1955-2008-جىلدار ارالىعىندا قالاي مۇجىلگەنىن باياندايدى. ول ءۇشىن عالىم قازاقستان مەن قىتاي گەوگرافيا ينستيتۋتتارىنىڭ دەرەكتەرىن، ALOS، IKONOS، IRS، Landsat 7 ETM+ فورماتىنداعى كوسموستىق تۇسىرىلىمدەردى تارازىلاپ شىققان.
«ىلە الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندەگى مۇزدىقتار كولەمى 1955-2008-جىلدار اراسىندا 41 پايىز ازايىپ، جىل سايىن 2,2 تەكشە شاقىرىم سۋ جوعالتىپ وتىرعان. جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ وڭتۇستىگى مەن ىلەنىڭ قىتاي اۋماعىنداعى مۇزدىقتارىندا دا وسىعان ۇقساس جاعداي بايقالادى. مۇزدىقتاردىڭ كەمۋى وزەننىڭ اعىسىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. مۇزدىقتار دەگراداتسياسى اياقتالعان كەزدە ىلەنىڭ سۋ قورى %10-15 ازايادى. ياعني، جىلدىق سۋ قورى 2,26 تەكشە شاقىرىمعا كەميدى. بالقاش كولىنىڭ 67 پايىزىن ىلەدەن كەلگەن سۋ تولتىرىپ تۇر.
ال ىلەنىڭ 70 پايىزى قىتايدان اعىپ كىرەدى. مۇزدىقتاردىڭ ءمۇجىلۋىنسىز-اق، عالامدىق جىلۋ ءبىزدى اينالىپ وتكەننىڭ وزىندە انتروپولوگيالىق اسەر ىلەگە اۋىر تيەدى. سۋ تاپشىلىعىنا بايلانىستى قىتاي تارابى قاش، كۇنەس، كوكسۋ وزەندەرىنىڭ سۋىن كورشى باسسەيندەرگە بۇرۋ جوسپارىنا كوشتى. كوكسۋ بوگەتى سالىنىپ جاتقاندىقتان، كەلەشەكتە ىلەدەن كوكسۋ وزەنىنە قۇياتىن سۋدىڭ مولشەرى دە ازايۋى مۇمكىن»، - دەپ جازادى بولات زۋبايروۆ.
2020-جىلى سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن رەسپۋبليكالىق مۇزدىقتار كاتالوگى جاسالدى. وعان 1615 مۇزدىقتىڭ مورفولوگيالىق، گەوگرافيالىق جانە فيزيكالىق كورسەتكىشتەرى قوسا ەنگىزىلگەن.
«بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگىدەي ءبىزدىڭ ەلدە دە مۇزدىقتاردىڭ ەرۋ تەندەنتسياسى بايقالۋدا. سونداي-اق، قازىر الەمدە مۇزدىقتاردى قۇتقارۋدىڭ بىرنەشە نۇسقاسى قاراستىرىلۋدا. مىسالى، تاجىك ساراپشىلارى پامير مۇزدىقتارىنىڭ ەرۋىنىڭ تەرىس سالدارىن بارىنشا ازايتۋ ءۇشىن تاجىكستاندا جاڭا سۋ قويمالارى جەلىسىن قۇرۋدى ۇسىنۋدا. نەمىستەر شۆەيتساريا مۇزدىقتارىنىڭ ەرۋىن 15 مەتر جانە بيىكتىگى 3 مەتر بولاتىن الىپ ديامەترلى ەكسپەريمەنتتىك ەكرانمەن توقتاتۋعا تىرىسۋدا.
جوبا اۆتورلارى ەكران مۇزدىقتى تىكەلەي كۇن ساۋلەسىنەن قورعايدى، سونىمەن قاتار سۋىق مۇزدى، اۋانى ساقتايدى دەپ سەنەدى. اۋستريالىقتار الپىدە پوليپروپيلەندى قولداندى، ول كۇن ەنەرگياسىنىڭ 71 پايىزىن ۇستاپ قالاتىن كورىنەدى.
بۇل ءالپى مۇزدىقتارىنىڭ ەرۋىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەردى دەگەن سەنىم بار. اتالعان تاسىلدەردى ەلىمىزدە قولدانار الدىندا جان-جاقتى زەردەلەۋدى قاجەت ەتەدى جانە وسى ەلدەردە قولدانىس ناتيجەلەرىن ساراپتاۋ وتكىزگەن سوڭ مۇمكىن دەپ ويلايمىز»، - دەيدى ۆيتسە-مينيستر تالعات مومىشيەۆ.
«قىتاي ەرتىستىڭ بويىنا نەشە نىسان سالعانىن بىلمەيمىز»
قازاقستاندا ءتورت بىردەي اسا ءىرى ترانسشەكارالىق وزەن بار. ونىڭ ەكەۋى باستاۋىن قىتايعا تيەسىلى اۋماقتان السا، بىرەۋى رەسەيدەن، بىرەۋى وزبەكستاننان اعىپ كىرەدى.
«ەرتىس باسسەينىنىڭ شەگىندە شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋماعىندا 191 سۋ شارۋاشىلىعى وبەكتىسى ورنالاسقان. رەسپۋبليكالىق مەنشىكتە 86 سۋ شارۋاشىلىعى وبەكتىسى، ونىڭ ىشىندە 8 سۋ قويماسى، 16 سۋ تورابى، 59 كانال، 3 شليۋز بار.
ەرتىس باسسەينىنىڭ پاۆلودار وبلىسى اۋماعىندا 30 تيدروتەحنيكالىق قۇرىلىس بار. ونىڭ ىشىندە 26 گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىس پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعىندا، ەكەۋى قاراعاندى وبلىسىندا، ەكەۋى اقمولا وبلىسىندا ورنالاسقان. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى تەرريتورياسىنداعى گيدروتەحنيكالىق نىسانداردىڭ سانى بەلگىسىز»، - دەپ جازىلعان ەكولوگيا مينيسترلىگىنىڭ رەداكسيا ساۋالىنا جولداعان جاۋابىندا.
ەرتىس بىزدەن ءوتىپ رەسەيگە باراتىندىقتان، باستاۋىندا بولىپ جاتقان ءاربىر جايتقا ورىس عالىمدارى كوز سالىپ، قۇلاق ءتۇرىپ وتىرادى. ەرتىستىڭ قىتاي جاعىنداعى بولىگىندە حالىقتىڭ قونىستانۋ تىعىزدىعى قولدان كوبەيتىلىپ جاتىر.
قىتاي كەيىنگى جارتى عاسىردا ەرتىستەن الاتىن سۋدىڭ مولشەرىن 5 ەسە كوبەيتتى دەگەن مالىمەتتەر بار. مۇنى ايتىپ جۇرگەن دە رەسەيلىكتەر.
ماسكەۋ مەملەكەتتىك قۇرىلىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى دميتري كوزلوۆتىڭ «ەرتىس باسسەينىندەگى سۋ رەسۋرستارىن پايدالانۋ جانە وڭىردەگى گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىستاردىڭ كەلەشەگى» اتتى زەرتتەۋىندە قىتايدان ەرتىس ارقىلى قازاقستانعا جىلىنا 6,3 تەكشە شاقىرىم سۋ كىرىپ جاتقانىن ايتادى.
عالىمنىڭ دەرەگىنە سەنسەك، 1990-جىلى قىتاي ەرتىستىڭ 1 ميلليارد تەكشە مەتر سۋىن شىعارماي بۇرىپ العان. ال 2020-جىلى بۇل قاجەتتىلىك 3 ميلليارد تەكشە مەترگە جەتەتىنىن بولجاعان.
دميتري كوزلوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، قارا ەرتىس- قاراماي، ەرتىس- ءۇرىمجى كانالدارىنىڭ جوبالىق قۋاتى جىل سايىن 4,24 تەكشە شاقىرىم سۋدى ەرتىستەن بۇرىپ اكەتۋگە ارنالعان.
بۇل سۋمەن قىتايدىڭ شولەيتتى ايماعىنداعى 2 ميلليون گەكتار جەردى ەگىسكە اينالدىرۋعا بولادى.
«ەرتىس وزەنى اعىنىنىڭ ورتاشا كوپ جىلدىق كولەمى 33,66 km3 قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە ق ح ر اۋماعىندا 7,78 km3 قالىپتاسادى. كوپ جىلدىق ورتاشا دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 2001-2021-جىلدار كەزەڭىندە «بوران» گيدرولوگيالىق جارماسىندا سۋدىڭ ءتۇسۋى 8,3 km3 قۇرايدى.
جالپى، ەرتىس وزەنى باسسەينى بويىنشا قىتاي تاراپىنان اعىننىڭ ايتارلىقتاي قىسقارۋى بايقالماعانىن اتاپ وتۋگە بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا ق ح ر- دان كەلىپ تۇسەتىن ەرتىس وزەنى بويىنشا اعىن كولەمى جىلدام قارقىنمەن تومەندەيتىن العىشارتتار جوق»، - دەيدى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى.
ەرتىستىڭ قىتاي بەتىندەگى جىلدىق اعىنى تۋرالى وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا جازىلعان دەرەك قولىمىزعا تۇسكەن بولاتىن.
«التاي ايماقتىق پارتيا تاريحى» جەرگىلىكتى شەجىرە كەڭسەسى قۇراستىرعان «التاي ايماعىنىڭ جالپى جاعدايى» اتتى كىتاپتى قىتايشادان ءجامشات باجىكباي ۇلى مەن اقات قاپسەمەت ۇلى اۋدارىپ، 1989-جىلى توتە جازۋمەن باسىپ شىعارىپتى.
«ەرتىس وزەنىنىڭ جىلدىق ورتاشا اعىن مولشەرى 11 ميلليارد 900 ميلليون تەكشە مەتر. بۇكىل ايماقتاعى (التاي ايماعى - رەد.) وزەندەردىڭ جىلدىق اعىن مولشەرىنىڭ %91,5- ىن ۇستايدى. اعىن مولشەرى جاعىندا ىلە وزەنىمەن دەڭگەيلەس. اۆتونوميالى رايونىمىزدا (شىڭجان- ۇيعىر اۆتونوميالىق ولكەسى) ەكىنشى ۇلكەن وزەن. سۋى بۇكىل شىڭجاننىڭ سۋ مولشەرىنىڭ جەتىدەن ءبىر بولىگىن ۇستايدى»، - دەگەن جولدار بار سول كىتاپتا.
ەندى وسى دەرەكتى ەكولوگيا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىمەن سالىستىرىپ كورەيىك.
ۆەدومستۆونىڭ دەرەگىندە وزەننىڭ قىتايداعى بولىگىندە 7,78 km3 سۋ قالىپتاساتىنى ايتىلسا، 33 جىل بۇرىن قىتايدىڭ وزىندە شىققان كىتاپتا بۇل كورسەتكىش 11,9 شاقىرىم ەكەنى ايتىلعان. سوندا 33 -جىلدىڭ ىشىندە قىتاي تاراپى ەرتىستىڭ الەۋەتىن 3 km3 -عا كەمىتىپ جىبەرگەن بولىپ شىعادى.
ويتپەگەن جاعدايدا قازاقستاننىڭ اتىنان كەلىسسوز جۇرگىزەتىن مەملەكەتتىك ورگاندارعا بۇرمالانعان اقپارات بەرىلىپ وتىرعان بولۋى مۇمكىن.
«قازىرگى تاڭدا ق ح ر- مەن سۋ شارۋاشىلىعى ىنتىماقتاستىعى ماسەلەلەرىندەگى نەگىزگى پروبلەما ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ سۋ رەسۋرستارىن ءبولۋ جونىندەگى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازانىڭ بولماۋى بولىپ تابىلادى.
2015-جىلى ق ر مەن ق ح ر اراسىنداعى ترانسشەكارالىق وزەندەردە سۋ ءبولۋ تۋرالى كەلىسىم جوباسىن دايىنداۋ جانە كەلىسۋ بويىنشا ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلدى. وسى باعىتتا، قىتاي تارابىمەن بىرلەسىپ ترانسشەكارالىق وزەندەرىندە سۋ ءبولۋ تاقىرىبى بويىنشا زەرتتەۋلەر ىسكە اسىرىلۋدا. ونىڭ قورىتىندىلارى سۋ ليميتىنىڭ ناقتى كولەمدەرىن ايقىنداۋ كەزىندە پايدالانىلادى»، - دەلىنگەن مينيسترلىكتىڭ مالىمەتىندە.
«ىلە» دەگەندە ويعا ا ە س كەلەدى
رەسمي دەرەككە سەنسەك، 2000-2020-جىلدار ارالىعىندا «دوبىن» گيدروبەكەتى ارقىلى ىلەدەن كەلىپ تۇسەتىن سۋدىڭ ورتاشا كولەمى جىلىنا 13,6 km3 بولعان.
«بۇل نەگىزگى قاجەتتىلىكتەردى قاناعاتتاندىرىپ وتىر. بالقاش-الاكول باسسەينى شەڭبەرىندە بارلىعى 512 گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىس بار. ونىڭ ىشىندە 259 گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىس الماتى وبلىسىندا شوعىرلانعان. ياعني، 80 سۋ قويماسى، 123 توعان، 22 بوگەت، 34 گيدروجۇيە بار. ال قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى تەرريتورياسىنداعى گيدروتەحنيكالىق نىسانداردىڭ سانى بەلگىسىز»، - دەپ جازىلعان مينيسترلىكتىڭ بىزگە بەرگەن دەرەگىندە.
«ىلە» دەگەندە ويعا بالقاش، «بالقاش» دەگەندە ويعا ا ە س كەلەدى.
ويتكەنى كەلىسسوزدەر كەزىندە قازاقستان تارابى بالقاشتىڭ ەكولوگيالىق جۇيەسىن ساقتاۋ ءۇشىن ىلەدەن كەلەتىن سۋدىڭ مولشەرى وزگەرمەۋى كەرەكتىگىن باستى ارگۋمەنت رەتىندە قولدانىپ ءجۇر.
سول «ەكولوگيالىق كوزىر» بولىپ جۇرگەن بالقاشتىڭ ماڭايىنداعى ۇلكەن كەنتىنە ا ە س سالىنادى دەگەن سىبىستىڭ شىندىققا اينالاتىن ءتۇرى بار.
ق ر ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولات اقشولاقوۆ تاڭداۋ بالقاشقا ءتۇسىپ تۇرعانىن ايتقان بولاتىن. رەسمي بەيجىڭمەن اراداعى ترانسشەكارالىق وزەندەر جونىندەگى بىرلەسكەن كوميسسيالاردىڭ راتيفيكاتسيالانعان قۇجاتتارى قازاقستاندى ۇلكەن كەنتىنە ا ە س سالۋ جوباسىن قىتاي تارابىنىڭ كەلىسىمىن الۋعا مىندەتتەمەي مە؟
كورشىمىز ەرتەڭ بالقاشتىڭ جاعاسىنا اەس سالعانىمىزدى العا تارتىپ، ىلەنىڭ سۋىن بىرلەسىپ پايدالانۋ تۋرالى ۋاعدالاستىقتاردىڭ كۇشىن جويماي ما؟ بۇل ىلەدەن قازاقستان اۋماعىنا كەلەتىن سۋدىڭ مولشەرىن ازايتۋعا «نەگىز» بولىپ جۇرمەي مە؟ مينيسترلىك ماماندارى بۇل سۇراققا قىسقا عانا جاۋاپ قايىرىپتى.
«قازىرگى تاڭدا اەس سالۋ ماسەلەسى پىسىقتالىپ جاتىر. ۇكىمەت پەن پرەزيدەنت ماقۇلداعان جاعدايدا قىتايمەن مەملەكەتتىك شەكاراعا جاقىندىعىن، سونداي-اق بالقاش كولىندەگى ا ە س- ءتىڭ ىقتيمال اسەرىن ەسكەرە وتىرىپ، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن كەلىسۋ تالاپ ەتىلەدى»، - دەلىنگەن ۆيتسە-ءمينيستردىڭ جاۋابىندا.
بۇل فاكتور بالقاش ماڭىنا سالىناتىن ا ە س جوباسىنا كەلىسىم بەرۋ تەتىگى ارقىلى رەسمي بەيجىڭ قالاسا، ستانساعا تەحنولوگيا ۇسىناتىن ەلدى ءوزىنىڭ ساياسي مۇددەسىنە ساي ەتىپ تاعايىنداۋعا كۇش سالا الادى دەگەن ءسوز.
سىرداريانىڭ الەۋەتىن 150 پايىز پايدالانىپ وتىرمىز
سىرداريا، بەينەلى تىلمەن ايتساق، ورتالىق ازياداعى باۋىرلاس 4 ەلدىڭ اراسىنداعى تاتۋلىقتىڭ ايناسى ىسپەتتەس. 1982 جانە 1984-جىلى ك س ر و دەڭگەيىندە قابىلدانعان شەشىمدەر بويىنشا قازاقستاننىڭ سىرداريا وزەنىنەن الاتىن ۇلەسى ورتاشا كوپجىلدىق مولشەردە 12 km3 ، ال سۋ از جىلدارى 10 km3 دەپ بەلگىلەنگەن.
«سونىمەن قاتار، شاردارا سۋ قويماسىنا دەيىن سىرداريا وزەنىنەن فارحاد سۋ تورابى ارقىلى دوستىق مەملەكەتارالىق كانالى بويىنشا - 1,11 km3 ، ال شىرشىق وزەنى، ۇلكەن كەلەس ماگيسترالدىق كانالى، زاح، حانىم، بوزسۋ مەملەكەتارالىق كانالدارى بويىنشا - 1,07 km3 ۇلەسىمىز بار. سۋ ءبولىسۋ كەلىسىمى ادىلەتتى مە دەگەنگە كەلسەك، ءبىز ءوز ليميتتەرىمىزدى سحەماعا سايكەس تولىق كولەمدە الامىز. مىسالى 2018-جىلى شارداراعا كەلىپ تۇسكەن سۋدىڭ كولەمى 16,5 km3 ، 2019-جىلى 16,2 km3 , ال 2020- جىلى 12,2 km3 قۇرادى، ال 2021 -جىلى 12,1 km3 سۋ كەلگەن»، - دەيدى تالعات مومىشيەۆ.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاقستاننىڭ سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىن باسقارعان ناريمان قىپشاقپايەۆ ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ سىرداريا سۋىن ىسىراپپەن تۇتىنىپ وتىرعانىن كەلەشەككە جاساعان قيانات دەپ ەسەپتەيدى.
وزەننىڭ بويىنداعى 3,5 ميلليون گەكتار القاپتىڭ ءار گەكتارىنا ورتا ەسەپپەن جىل سايىن 10-12 مىڭ تەكشە مەتر سۋ شىعىندالادى ەكەن. ول سۋدى ەگىسكە تاراتاتىن ارىق-كانالداردىڭ جالپى ۇزىندىعى - 300 مىڭ شاقىرىمعا تاياۋ.
وسىنىڭ كەسىرىنەن سۋدىڭ 30 پايىزى ەگىستىككە جەتپەي، قۇمعا ءسىڭىپ، ىسىراپ بولىپ جاتقان كورىنەدى. «جالپى سىرداريا الابىنىڭ جىلدىق سۋ قورى ورتا ەسەپپەن 37 ميلليارد km3 شاماسىندا.
ال قازىر 4 مەملەكەتتىڭ سۋ تۇتىنۋ شىعىنى 50 ميلليارد km3 -نان اسىپ كەتكەن.
قازاقستان، وزبەكستان، تاجىكستان مەن قىرعىزستان جالپى كولەمى 3,5 ميلليون گەكتار القاپتى سىرداريا باسسەينىنەن سۋارادى. ونىڭ سىرتىندا حالىقتىڭ اۋىزسۋى، ءوندىرىسى، كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى بار. كوللەكتور مەن كارىزدەن، ەگىستەن شىعاتىن 12-13 ميلليارد km3 لاس سۋدى قايتا كادەگە جاراتىپ وتىرمىز. وسىلايشا سىرداريانىڭ تابيعات جاراتقان رەسۋرسىن 150 پايىزعا پايدالانۋعا ءماجبۇرمىز. سونىڭ سالدارىنان ارالعا ءبىر شەلەك سۋ دا تۇسپەي جاتىر»، - دەيدى كونەكوز مامان. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان سىرداريا سۋىن ءبولىسۋ ماسەلەسىندە تاشكەنتتەن بولەك قىرعىز تارابىمەن دە مۇقيات كەلىسسوز جۇرگىزۋ كەرەك.
P. S. توق ەتەرىن ايتساق، قازاقستانداعى ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسى ايماقتا حالىق سانى كوبەيىپ، كليمات قۇبىلعان سايىن وزەكتىلەنە تۇسەتىنى انىق. ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىندەگىلەر 2030-جىلعا دەيىن قازاقستاندا وزەندەر تارتىلا باستاسا دا، حالىق اۋىزسۋدان تاپشىلىق كورمەيتىنىنە سەنىمدى ەكەنىن ايتتىق. ءبىراق سول اۋىزسۋدىڭ ساپاسىنا، ساپالى دەگەنىنىڭ باعاسىنا ايتىلىپ جاتقان سىن كوپ. دۇكەن سورەلەرىندە سۇزگىدەن وتكەن، ساپا ستاندارتتارىنىڭ بارىنە ساي دەپ سانالاتىن سۋدىڭ ءبىر ءليترى 300-350 تەڭگەدەن ساتىلىپ تۇر. ال بەنزيننىڭ باعاسى 179 تەڭگەنىڭ اينالاسىندا. الەم عالىمدارى ايتىپ جۇرگەن «كەلەشەكتە ءبىر جۇتىم سۋدىڭ باعاسى ءبىر باررەل مۇنايدان دا قىمبات بولاتىنى» تۋرالى بولجامدار قازاقستاندا شىندىققا اينالا باستاعانداي.
