گيمالاي اسقان قازاق كوشى الەمدىك تاريحتان ءوز ورنىن الا العان جوق - ءجادي شاكەن ۇلى
ول جازۋشىنىڭ 55 جىلدىعى قارساڭىندا ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. وسى ورايدا، قالامگەرمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى...
- ءجادي شاكەن ۇلى، شىعارماشىلىق كەشىڭىزدىڭ قارساڭىندا سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەنىنە قۋانىشتىمىن. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەيدى، ءسىز 55 جىلدا نە تاپتىڭىز، نە جوعالتتىڭىز؟ بەل ورتاداعى بەلەسكە شىعىپ وتىرسىز عوي، ارتىڭىزعا بۇرىلىپ قاراعاندا نە كورەسىز؟
- ءبىر جاعىنان قاراساڭ ءالى جاسسىڭ، ەندى ءبىر قاراعاندا ونشالىقتى جاس تا ەمەسسىڭ. قازاق قالامگەرلەرىندە 80-90-عا دەيىن قالامىن تاستاماعاندار كوپ بولدى. سولارمەن سالىستىرساق، «بالامىز» . جاس ەمەس دەيتىنىم - تاعى 55 جىل جاسايمىن دەۋ ارتىق ايتقاندىق بولار. دەمەك، ءومىردىڭ كوبى كەتىپ، ازى قالدى. ەلۋ بەس جىلداعى ەڭ ۇلكەن باقىتىم - قازاقتىڭ تاۋەلسىز ەل بولعانىن ءوز كوزىممەن كورىپ، تۋعان توپىراققا جەتىپ، حالىققا قىزمەت ەتۋىم. نە جوعالتتىم دەسەك، قادىرىن بىلمەي جوعالتقان ۋاقىت قانا. الدىمداعىلاردىڭ سيرەگەنىن كوردىم. ارتىمدا - جاستار، بالا- شاعا، نەمەرە. قازاقتىڭ جارقىن كەلەشەگىن سولاردىڭ جانارىنان كورگەندە ءوزىمدى باقىتتى سەزىنەمىن.
- كىندىك قانىڭىز التايدىڭ ارعى بەتىندە تامدى. تۋعان توپىراقتىڭ قاسيەتى تۋرالى نە ايتاسىز؟ جۇرەك تۇبىندە نە قالدى؟
- تۋعان جەردەن ايرىلۋ، ءوزىڭ ونگەن توپىراقتى تاستاپ كەتۋ - پەندە بالاسىنا وڭاي ەمەس. كىندىگىڭنىڭ ۇشى كومىلگەن جەر بۇلك- بۇلك ەتىپ، تۇسىڭدە دە سەنى شاقىرادى. كونە كوك تۇرىكتەردىڭ قاسيەتتى مەكەنى - التايدان تالاي ايرىلدىق. ۋاقىت دوڭعالاعىن سان اۋناتىپ، تالاي قايىرىلدىق. التايعا قايتا كەلىپ، باۋىر باسقان كەزىمىز از بولعان جوق. بار بولعانى تاريح قايتالانىپ وتىرادى. جۇرەك تۇبىندەگى ساعىنىش سەنىمەن بىرگە جەر قويناۋىنا كومىلەدى. ونى ەشكىم وشىرە المايدى. ەڭ ۇلكەن جۇبانىش - ءبىز تۋعان جەردەن قاندى سوعىسپەن قاشا كوشىپ ايرىلعانىمىز جوق، قازاقستان سىندى وتان توپىراعىنا ءوسىپ- ءونۋ ءۇشىن كەلدىك. اتالارىمنىڭ سۇيەگى زايسان جەرىندە جاتىر. بەس بالام وسى ەلدە ومىرگە كەلدى. نەمەرەلەرىم ءوسىپ-ءونىپ كەلەدى. مەن تۋعان جەرىمدى جوعالتتىم با؟! بىلمەيمىن. ءبىراق، بالالارىمدى ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندە الپەشتەۋ ءۇشىن وسى توپىراقتى ءسۇيدىرىپ ءوسىرىپ كەلەمىن. بۇدان ۇلكەن جۇبانىش بولا ما، بۇدان ارتىق باقىت بولا ما؟ ! اۋىر كوش، قاندى كوش، قارالى كوش! شىعارماشىلىعىمداعى «قارالى كوشتىڭ» تاريحى مەنىڭ تاعدىرىمنان ءجۇز ەسە اۋىر.
- الەمدەگى ەڭ ۇزاق ءارى قاسىرەتتى كوش - گيمالاي اسقان قازاق كوشى الەمدىك تاريحتا ءوز باعاسىن الدى ما؟
- جوق، الەمدىك تاريحتا ءوز ورنىن الا العان جوق. قاتىن- بالاسىمەن، مال- جانىمەن ۇلارداي شۋلاپ، گيمالاي اسۋ الەمنىڭ وزگە ەلدەرىندە جوق تاقسىرەت. قازاققا بىتكەن سور. قازاققا بەرىلگەن سىناق. قازاققا بۇيىرعان باقىت. باقىت دەيتىنىم - سونىڭ ءبارىن باعىندىرۋ ءبىزدىڭ ەنشىمىزگە بۇيىردى. تاس باستىق، تابانىمىز ويىلدى. قۇم كەشتىك، قۇبا جوندا سۇيەگىمىز قالدى. كول كەشتىك، كومۋسىز شاھيتتەر بالىققا جەم بولدى. تاۋ استىق، تاريحىمىز تاۋداي بيىكتەن بۇلت جامىلىپ استى. ەندەشە، لاپىلداپ جانىپ جاتقان توزاقتىڭ وتىنان تىرىدەي وتكەن حالىق - قانداي حالىق؟ ! ولاي بولسا، «قارالى كوش» ءالى دە زەرتتەۋدى، زەردەلەۋدى قاجەت ەتەدى. ادەبيەت ءۇشىن دە، تاريح ءۇشىن دە گيمالايدىڭ مۇزدىقتارىنا كومىلىپ، ماڭگىلىككە قاتىپ جاتقان مۇردەلەر سويلەۋى كەرەك. بۇل ۇلتتىق ماسەلەدەن القىپ- شالقىپ الەمدىك ماسەلەگە بوي سوزعان كەسەك وقيعا. جۇرناعى از، جۇمباعى كوپ، كۇرمەۋى كۇردەلى دۇنيە. ادەبيەت پەن ونەر ءۇشىن جۇتىنىپ تۇرعان تاقىرىپ.
- قازاق حالقىنىڭ ەركىندىك جولىنداعى كۇرەسكەرلىك رۋحى سۋرەتتەلگەن «قارالى كوش» رومانى جەلىسىمەن تاريحي فيلم ءتۇسىرۋ تۋرالى ۇسىنىستار بار ما؟
- بۇل ماسەلە اۋىق- اۋىق قوزعالىپ كەلەدى. ۇسىنىستار دا ايتىلدى، ءبىراق قولعا العان ەشكىم جوق. تۇبىندە دراماعا، كينو ستسەناريگە ءوزىم بارمايىنشا، كوزىمىز اشىلمايتىن شىعار. ستسەناريى دايىن بولسا، وزگە تىلگە اۋدارىپ، كينوگەرلەرگە ۇسىنايىق دەپ وتىرعان ازاماتتار بار.
- «قارالى كوش» رومانى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلعانىن بىلەمىز. ول اۋديتوريا قالاي قابىلدادى؟
- «قارالى كوش» رومانىن تۇرىك جۇرتى ىستىق ىقىلاسپەن قابىلدادى. قازاق تۇرىكتەرىنىڭ قاندى تاريحى دەپ ءبىلدى. تۇرىك پرەزيدەنتى ەرەجەپ تايىپ ەردوعان قولىنا الىپ، شىعارۋشى باسپادان 2000 دانا كىتاپتى ارنايى مەملەكەتتىك كىتاپحانالارعا تاراتقىزدى. تۇرىك ەلىندە ءۇش جاس عالىم وسى تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا قورعادى. تۇرىك جاستارىنان حابارلاسىپ تۇراتىندارى دا بار. تۇرىك تۇگىلى، سول ەلدە ءبىلىم الىپ جاتقان افريكالىقتار، نەمىس، جاپون ۇلتتارى وكىلدەرىنىڭ دە قولىنا ءتيدى.
- تاريحي تاقىرىپتارعا قالام تەربەگەندەگى نەگىزگى ۇستانىمىڭىز قانداي؟
- تاريحي تاقىرىپتا شىندىقا بەت بۇرۋ كەرەك. كەڭەستىك كەزەڭ قازاقتارعا كوپ وتىرىكتى، جالتاقتاۋشىلىقتى، ەكىجۇزدىلىكتى ۇيرەتتى. كەڭەستىك يمپەريانىڭ كوپ ءتاسىلىن قىتايلار كوشىرىپ قولداندى. ەكى ناردىڭ ورتاسىنداعى شىبىن سياقتى قازاقتىڭ قالتىلداعان تاعدىرى سەنىمىن ازايتتى. جاسقانشاق قالامگەردەن جاسىق شىعارمالار تۋدى. تاۋەلسىزدىك - اسىلدى الۋعا، جاسىقتى قالدىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. كەڭەس وداعى كەزىندە كوپ دۇنيە شەڭبەرگە قامالىپ، ايتپاق ويىن تولىق جەتكىزە المادى. وزگەنى بىلاي قويىپ، مۇحتار اۋەزوۆتى، ءىلياس ەسەنبەرليندى سول شەڭبەرگە قامادى. شىعارماسى تۇگىلى تاعدىرى قىل ۇستىندە ءجۇردى. ولار ايتپاعىن سارقىپ ايتا المادى. شەرىن شىعارا الماي شەرمەندە كۇي كەشتى. مۇحتار قۇنانبايدى جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەي المادى. ءىلياس كەنەسارىنى كەلىستىرىپ، شىنايى كەلبەتىن اشا المادى. وعان قالامگەر كىنالى ەمەس، زامان بۇعاۋى سولاي ماجبۇرلەدى. ەندەشە، ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك؟! ءوزىمىز قاۋزاعان تاقىرىپقا يسلامدىق يماني تازالىقتى، تۇركىلىك تەكتى، قازاقى ۇلتتىق بوياۋدى مەيلىنشە سىڭىرە الۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ۇرپاق تاريحي شىعارمالاردان ءوزىنىڭ تازا بەينەسىن، اتالارىنىڭ اق- ادال تۇلعاسىن كورە الادى. سوندا عانا ۇرپاق وزىنە قاجەتتى ۇجداننىڭ بيىگىنە شىعا الادى. ولاي بولسا، تاريحي تاقىرىپتاردا مەنىڭ كوزدەگەنىم - وسى اقتاڭداقتاردى باعىندىرۋ. «قارالى كوش» رومانىمدا وسى يدەيا كورىنىس تاپتى. قازاق تا، تۇرىك تە ءسۇيىپ وقيدى. ورىس، اعىلشىن، جاپون وقىسا، قازاق سىندى قايسار حالىقتىڭ شىنايى كەلبەتىن تانيتىنىنا ءشۇبالانبايمىن.
- قىتايداعى قانداستاردىڭ توتە جازۋمەن جازىلعان توم-توم قۇندى ەڭبەكتەرىن ەلگە اكەلۋدىڭ قانداي جولىن ۇسىنار ەدىڭىز؟
- ارعى بەتتە جارىق كورگەن اسىلدار - كونەنىڭ كوزىندەي ەسكىلىكتى مۇرالار كوپ ەدى. ءبىرازى كومىلدى، وتقا وراندى، قاساقانا قۇرتىلدى. ءالى دە بولسا جەكەلەردىڭ قورجىنىندا، بۇرىش- بۇرىشتا، ەسكى قويمالاردا جاتقان دۇنيەلەر كوپ. ونى جيناپ اكەلۋ ءۇشىن اقىل كەرەك، ەپ كەرەك. باستىسى، ۇلتقا مەيىرىممەن قارايتىن باتىل جۇرەكتىڭ بۇلجىماس سەنىمى قاجەت. تام- تۇمداپ بولسا دا، ەلگە جەتكىزۋدىڭ امالدارى بار. بيىل ۇلت ۇستازى، وسى توتە جازۋدىڭ نەگىزىن قالاعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىعى اتالىپ ءوتىپ جاتىر. مۇمكىن وسى اتاۋلى جىل اياسىندا توتە جازۋمەن جارىق كورگەن قۇندى مۇرالاردى جيناۋ ۇلتتىق دەڭگەيدە قولعا الىنسا، ۇلكەن ءىس تىندىرعان بولار ەدىك. ءوز باسىم تىشقانشىلاپ تاسىپ، تالاي دۇنيەنى قامباما باسىپ العانمىن. شەتىنەن كەرتىپ- كەرتىپ، زەرتتەۋلەرىمە تۇزدىق ەتىپ، ەلگە بەرىپ جاتىرمىن. بەرگەنىم ءبىر توعىز بولسا، بەرمەگەنىم توقسان توعىز. اۆتورلىعىمداعى ەڭبەكتەر مەن تاريحي ەستەلىكتەر جاعىنان ءالى دە بولسا ونداعان تومدىق دۇنيە قورجىنىمدا جاتىر.
- پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ 2022 -نى «بالالار جىلى» دەپ جاريالادى. بالالارعا قانداي بازارلىعىڭىز بار؟
- بالالار ادەبيەتى - مەنىڭ بالالارىم مەن نەمەرەلەرىم ءۇشىن جالعاسا بەرەتىن ماڭىگىلىك تاقىرىپ. مەنىڭ بالالارىم دەپ وتىرعانىم - قازاقتىڭ قارا كوز ۇل- قىزدارى. سوندىقتان، بالالارعا بازارلىعىم كوپ. كوركەم شىعارمالاردى ايتپاعاندا، بالالار ادەبيەتىنىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرى حاقىندا جازىپ جۇرگەن ەڭبەكتەرىم بار. وتپەلى ۋاقىتتىڭ نازارى ماعان سوڭعى جىلدارى كوپ بۇرىلسا كەرەك. بالالار شىعارماسىنا سۇرانىس تا كوبەيە باستادى. ءسويتىپ، ساندىقتىڭ ءتۇبىن اقتارىپ، سارقىت بەرۋدى ءجون كوردىم.
- تەلەفونعا تەلمىرگەن بۇگىنگى بالانىڭ بولاشاعىن قالاي ەلەستەتەسىز؟
- «ءار زاماننىڭ تۇسىندا ءبىر سۇرقىلتاي» دەمەكشى، ءار زاماننىڭ بالاسىنا اعا بۋىننىڭ كوڭىلى تولماي كەلگەن. اباي دا سولاي قاقساپ كەتتى، ءبىز دە سول جاۋىر تاقىرىپتى قايتالاۋدان جاعىمىز تالمايدى. دەگەنمەن دە، قازىرگى بالالاردىڭ تانىم- تۇيسىگىنە قاراساڭ، كولەڭكەدە وسكەن اعاش سياقتى ءالجۋاز كەلەدى. قاتتى بوراندى، نوسەرلى داۋىلدى كوتەرە المايدى.
«ساباسىنا قاراي پىسپەگى» دەگەندەي ەلىنە قاراي، ەمەۋرىنىنە قاراي، كوكە جاسىق كوپ دۇنيە تۋا بەرەدى. ون جۇمىرتقادان بىرەۋى عانا العىر، قىران قۇستار قاتارىنا قوسىلادى. سوندىقتان دا، بالالاردى ۇيالى تەلەفونعا ارقانداۋدى - بالا ساناسىنا سالىنعان ورمەكشىنىڭ تورى دەپ ەسەپتەيمىن. تابيعاتتىڭ باي دۇنيەسى - شەكسىز ەنەرگيا، كۇش. سول تازا كۇشتى جانىنا دا، قانىنا دا دارىتۋ ءۇشىن بالا ءوزىن تابيعاتپەن، تازالىقپەن، ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىعىمەن قۋاتتاندىرىپ وتىرۋى كەرەك. سوندا عانا ۇلتتىڭ ۇلى ساپارى، رۋحانيات لەگى - كولىكسىز قالمايدى. قوزى كوشتەن قوڭىراۋلى كەرۋەنگە ۇلاسىپ، جىلجي بەرەدى.
- ءوز زامانىڭىزداعى سەكىلدى كىتاپتى جاستانىپ وقيتىن بالانى قالاي قالىپتاستىرۋعا بولادى؟
- بالانىڭ وقۋ ىنتاسىن كوتەرۋ ءۇشىن بالاعا قىزمەت ەتەتىن ادەبيەتشى قىزمەتشىلەر كوبەيۋى كەرەك جانە دە ولاردىڭ وزىندىك ءبىلىمى بولۋى قاجەت. ءوزى بىلىمنەن جۇرداي بولعان، ءوزىنىڭ ساليقالى ويلاۋ جۇيەسى كەم بولعان ۇستاز شاكىرتكە دە جارتىمدى ەشتەڭە بەرە المايدى. بالالار ادەبيەتى بىزدە ءوزىنىڭ تولىق تىنىسىن، كەمەلدى كەڭدىگىن تابا الماي كەلەدى. بالالار ادەبيەتى ءۇشىن توڭكەرىسكە پاراپار ۇلتتىق رەفورما قاجەت. بالانىڭ جاسىمەن، قابىلداۋىمەن قابىساتىن دۇنيەلەر كوبەيگەن سايىن ولاردىڭ بەتىن بەرى بۇرا الامىز. ءبارى بىردەن «تەلەفون شۇقىلاۋ» اۋرۋىن قويمايدى. ەندەشە، سول مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، ولاردىڭ تەلەفونىن بايىتاتىن، تەلەفونىنىڭ الاقانداي كولەمىنەن كولدەي ءبىلىم جاسايتىن جاڭا زامان تەحنولوگياسىن بارىنشا پايدالانۋىمىز كەرەك. ەگەر بالالاردىڭ بارلىق قاجەتى تابىلسا، ولار سول تەلەفونىن شۇقىلاپ- اق، ءبىز ايتقان كىتاپتاردى، ءبىز تالاپ ەتكەن بىلىمدەردى سودان تابا الادى.
دەمەك، تەحنولوگيانىڭ دامۋىنا ىلەسىپ، ادامداردىڭ ادىستەمەلىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دە جاڭارىپ، جاڭعىرىپ وتىرۋى قاجەت. سوندا عانا ۇلت قازانى مايلى جىلىككە تولادى. سوندا عانا بالا ىنتاسىن جوعالتپايدى. كىتاپتى قولىنا الماسا دا، سول كىتاپتان الاتىن ءنارىن ينتەرنەت جۇيەسى ارقىلى تابادى، جينايدى، قابىلدايدى. دەمەك، «قالاۋىن تاپساڭ قار جانادى» دەگەندەي، ءار عىلىمنىڭ ءتىلىن تاۋىپ، تىنىسىن تولىق سەزىنسەك، بەرەرى كوپ.
- جۋىردا وتەتىن شىعارماشىلىق كەشىڭىز - ەلگە ەسەپ بەرۋدىڭ رەتى مە؟
- نەگىزى جوسپارىم جوق ەدى. كەشەگى قارالى قاڭتار وقيعاسى جانە ءوز اۋىلىمىزدا بولعان جاس ولىمدەردەن كەيىن توي تويلاۋعا قۇلىقتى بولمادىم. ويلاماعان جەردەن ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادان ءبىر قارىنداسىمىز قوڭىراۋلاتىپ تۇر: «اعا، 5 -مامىر تۋعان كۇنىڭىز ەكەن، بەس جانە بەس - 55-كە تولعالى وتىر ەكەنسىز. سول اتاۋلى كۇندە كىتاپحانامىزدا شىعارماشىلىق كەشىڭىزدى وتكىزۋگە رۇقسات بەرسەڭىز»، - دەپ. شىنىمدى ايتسام، قۋاندىم. سەبەبى، شىنىندا دا «05-05-55» دەگەن ەرەكشە سان عۇمىرىمدا ءبىر-اق رەت كەلەدى ەكەن. ىرىمشىل حالىقپىز عوي، كەلىستىم. وسى ورايدا، وقىرمانعا ەسەپ بەرۋدى دە ويلادىم. الدىڭعى جىلى پاندەميا كىسىلەردى ۇيگە قاماعاندا، ماعان بۇيىرعان جاقسىلىعى - قوزعالماي وتىرىپ، كىتاپ جازۋ بولعان. وسىنىڭ ءبارى - از دا بولسا حالىقتىڭ قارىزى ءۇشىن، قارىمجىسى ءۇشىن جاسالعان ەڭبەك. ەندەشە، سول ەڭبەكتى ەلگە بەرگەنىم حاقىندا ەسەپتىڭ كەرەگى دە راس. بۇيىرسا، كەش 5 -مامىر كۇنى ساعات 15:00-دە وتەدى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى، عىلىمي جانە شىعارماشىلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى قاتىسادى. بارلىقتارىڭىزعا ەسىگىمىز اشىق.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت! جازارىڭىز كوپ بولسىن!
اۆتور: ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى
