قازاقستان استاناسىنىڭ دامۋ تاريحى: ەلوردا الەمگە تانىمال ورتالىققا اينالدى
بۇل قالانىڭ نەگىزگى باسىمدىعى - ول تاۋەلسىزدىكتىڭ سيمۆولى ىسپەتتەس. ويتكەنى، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءوزىنىڭ جاڭا ەلورداسىن سالا الدى. وسىدان 20 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن اقمولا قالاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلورداسى بولىپ جاريالاندى. تاريح ءۇشىن اسا قىسقا مەرزىم ىشىندە ەلوردا زاماناۋي مەگاپوليسكە، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان بارلىق سالاسىنا وڭ اسەر ەتۋشى قوعامدىق- ساياسي، ەكونوميكالىق، عىلىمي ءارى الەۋمەتتىك- مادەني تانىمال ورتالىققا اينالعانىنا كۋا بولدىق.
الدىمەن، نۇر- سۇلتان شاھارانىڭ ۇلى دالانىڭ باس قالاسىنا اينالۋ تاريحىنا دەن قويالىق. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ رەسپۋبليكا استاناسىن الماتىدان باسقا وڭىرگە، ونىڭ ىشىندە ورتالىققا كوشىرۋ تۋرالى يدەياسىن ايتتى. سونىڭ ارقاسىندا 1994 -جىلعى 6-شىلدە كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ استانانى الماتىدان اقمولاعا اۋىستىرۋ تۋرالى شەشىم- قاۋلىسى قابىلداندى. ەلباسى كوشىرۋ قاجەتتىگىنىڭ گەوساياسي، ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق سەبەپتەرىن دالەلدەدى. جۇرگىزىلگەن تالداۋ بارلىق نۇسقالاردىڭ ىشىندە اقمولا نەعۇرلىم بۇل تالاپتارعا ورايلاساتىنىن كورسەتتى.
بۇگىندە بۇل شەشىمنىڭ دۇرىس بولعاندىعىنا ەشكىم دە كۇمان كەلتىرىپ، داۋلاسپايدى.
1994 -جىلعى 6-شىلدەدە ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا ءسوز سويلەۋى
بۇدان كەيىن، 1997 -جىلى ن. نازاربايەۆتىڭ ەلوردانى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى شەشىمى شىقتى.
سوعان وراي اقمولاعا قاراي رەسمي كوشتىڭ باسى 1997 -جىلدىڭ كۇزىنە قاراي باستالدى. 20 -جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن ەلباسىنىڭ اقمولاعا اتتانۋ الدىنداعى تۇسىرىلگەن مىنا سۋرەتتىڭ ءمان- ماعىناسى تەرەڭدە جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى.
ن. نازاربايەۆ اقمولاعا اتتانۋ الدىندا. 1997 ج.
1997 -جىلعى 8-قاراشادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى مەن پرەزيدەنت بايراعى اقمولا قالاسىنا جەتكىزىلدى. وسى سالتاناتتى شارادا ەلباسى: «بارلىق ساياسي شەشىمدەر بۇگىننەن باستاپ وسى قالادا قابىلداناتىن بولادى»، - دەپ رەسمي جاريالاعان ەدى.
1997 -جىلى 10-جەلتوقساننان باستاپ اقمولا قازاقستاننىڭ استاناسى بولىپ رەسمي تۇردە جاريالاندى.
ن. نازاربايەۆتى جاڭا استانا تۇرعىندارىنىڭ قارسى الۋى. اقمولا، 1997 ج. 10 -جەلتوقسان
كوپ كەشىكپەي، 1998 -جىلى اقمولا قالاسىنىڭ اتى رەسمي تۇردە استانا بولىپ وزگەرتىلدى. ەلوردا مارتەبەسىنە يە بولعان قالا وسى ۋاقىتتان باستاپ تۋعان كۇنىن اتاپ ءوتۋدى يگى داستۇرگە اينالدىردى.
جەتى جىل قاتارىنان مەرەكە 10-ماۋسىم كۇنى تويلانىپ كەلدى. ۋاقىت وزعان سايىن استانا كۇنىنىڭ ماڭىزدىلىعى ارتىپ، ول تەك ەلوردالىقتار عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ اسىعا كۇتەتىن مەرەكەسىنە اينالدى.
سول سەبەپتى، 2006 -جىلى استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس جانە قالالىق ءماسليحاتتىڭ شەشىمىمەن مەرەكەگە - استانا كۇنى اتاۋى بەرىلىپ، ونى اتاپ ءوتۋ العاشقى شەشىم قابىلدانعان كۇن – 6-شىلدەگە بەكىتىلدى. ال 2008 -جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەرەكەلەر تۋرالى زاڭىنا» ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە سايكەس، 6-شىلدە - استانا كۇنى مەملەكەتتىك مەرەكەلەر تىزىمىنە ەندى. ەلباسى ءوزىنىڭ «ەۋرازيا جۇرەگىندە» اتتى كىتابىندا جازۋىنشا، استانانى كوشىرۋ قازاقستاندى جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرۋدا زور ءرول اتقاراتىنىنا سەنىمدى بولدى. بۇل بىرىنشىدەن، قازاقستاندى گەوساياسي جوسپار تۇرعىسىنان نىعايتۋ ءۇشىن قاجەت ەدى. 2019 -جىلى ناۋرىزدا استانا قالاسىنىڭ اتاۋى نۇر-سۇلتان بولىپ وزگەردى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى - استانا قالاسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى - نۇر-سۇلتان قالاسى دەپ قايتا اتاۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى.
ەلوردا جوسپارى
نۇر-سۇلتان قالاسى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندە، ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان. اكىمشىلىك جاعىنان قالا 4 اۋدانعا بولىنگەن (الماتى، بايقوڭىر، ەسىل، سارىارقا). ميلليونەر قالاسى مارتەبەسىنە 2017 -جىلدىڭ ماۋسىمىندا جەتتى.
ەسكە سالساق، استانا جوسپارىن دايارلاۋدا الەمنىڭ ايگىلى ساۋلەتشىلەرىنىڭ ءبىرى كيسە كۋروكاۆانىڭ تۇجىرىمداماسى ۇزدىك دەپ تانىلدى. دوكتور كۋروكاۆاعا ءوزى ۇسىنعان قالا قۇرىلىسى تۇجىرىمداماسى نەگىزىندە استانانى دامىتۋدىڭ 2030 -جىلعا دەيىنگى باس جوسپارىنىڭ جوباسىن ازىرلەۋ ۇسىنىلعان ەدى. بۇل تاپسىرىس جاپونيانىڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق جونىندەگى اگەنتتىگى (ج ح ى ا) مەن ق ر استانانى دامىتۋ كورپوراتسياسى اراسىنداعى كەلىسىم اياسىندا جاپون ۇكىمەتىنىڭ گرانتىنا ىسكە اسىرىلدى. كيسە كۋروكاۆانىڭ باسشىلىعىنداعى جوبالىق توپ ۇسىنعان ەسكيز- يدەيانى ق ر ۇكىمەتى 2001 -جىلدىڭ 15-تامىزىندا بەكىتتى. دەگەنمەن دە، ساۋلەتشىنىڭ تۋىندىسى كەرەمەت بولعانىمەن، ول ءوز جوباسىندا ەلوردانىڭ قارقىندى داميتىندىعىن ناقتى ەسكەرە المادى. وسى ورايدا باس جوسپارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى.
ناقتىراق ايتقاندا، ج ح ى ا ماماندارىنىڭ ەسەبىنە سۇيەنسەك، 2010 -جىلى استانانىڭ حالقى 490 مىڭعا، ال 2030 -جىلى 800 مىڭعا جەتۋى ءتيىس ەدى. ءبىراقتا 2003 -جىلى تۇرعىندار سانى 500 مىڭنان اسىپ جىعىلدى. باس جوسپاردى ناقتىلاۋعا بولجام ەسەپتەرىنىڭ قاتەلىكتەرى سەبەپ بولعاندىعىن ەسكەرە كەلە، دەموگرافيالىق زەرتتەۋلەر مەن عىلىمي نەگىزدەلگەن ۇزاق مەرزىمدى بولجامدى قايتا قۇرۋ تاپسىرىلدى.
ەلوردانى كورىكتەندىرۋ جۇمىستارىنىڭ بارلىعى «نۇر-سۇلتان - جايلى قالا» ماستەر- پلانى تۇجىرىمداماسى اياسىندا جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ياعني، وسى سالا بويىنشا ناقتى دامۋ كارتاسى بار. قالا اكىمى التاي كولگىنوۆتىڭ ايتۋىنشا، بيىل استانادا دەمالىس ورىندارى مەن جاسىل جەلەكتى ايماقتار ايتارلىقتاي كوبەيەدى. ەكولوگيانى جاقسارتىپ، تۇرعىنداردىڭ دەمالىستا ۋاقىت وتكىزۋىنە قولايلى ورىندار جاساۋ ءۇشىن قالانى كوگالداندىرۋ جالعاسا بەرەدى. اۋلالار مەن قوعامدىق كەڭىستىكتەردە (ساياباقتار، سكۆەرلەر، بۋلۆارلار) تال- تەرەك ەگۋ ارى قاراي دا جۇرگىزىلەدى.
«جالپى، اعاش ەگۋگە قالا تۇرعىندارى، ەرىكتىلەر، كاسىپكەرلەر دە قاتىساتىنى قۋانتادى. وسى جىلى 1 ميلليوننان استام جاسىل جەلەك (اعاشتار، بۇتالار، كوشەتتەر جانە ت. ب. ) وتىرعىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. قازىر قالانىڭ جاسىل تۇسكە اينالعانىن، جاڭا ەكوايماقتار مەن «جاسىل ارالدار» پايدا بولعانىن كورۋگە بولادى. ەگەر جىلدان-جىلعا ساپالى تال ەگىپ، كوشەت وتىرعىزۋ جوسپارىن وسى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرساق، ەلوردا ساناۋلى جىلدار ىشىندە جاسىل قالاعا اينالماق. ءبىر كەزدەرى دالالى جەردەن تۇرعان قالا باقشالى شاھار بولادى. 2020 -جىلى 148 اۋلا مەن 60 قوعامدىق كەڭىستىك تۇرعىندارعا جاڭادان پايدالانۋعا بەرىلدى. وسى جىلى 150 اۋلا مەن 28 قوعامدىق كەڭىستىكتى اباتتاندىرامىز»، - دەدى ا. كولگىنوۆ.
قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسىنىڭ قۇرىلىسى بۇكىل بۇرىنعى كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ⅩⅩ عاسىردىڭ سوڭى مەن ХХІ عاسىردىڭ باسىنداعى ەڭ اۋقىمدى جوبا رەتىندە تاريحقا ەندى. قالانىڭ ساۋلەتتىك تۇجىرىمداماسىن جاساۋدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ قالاعا ەۋرازيالىق كەلبەت بەرۋ جونىندەگى يدەياسى ەسكەرىلدى. استانانىڭ ساۋلەتتىك كەلبەتىندە ەلباسىنىڭ كوپتەگەن يدەيالارى ىسكە اسىرىلدى. ەلورداداعى ساۋلەتتىك كەشەندەر مەن قوعامدىق عيماراتتار ەلباسىنىڭ نازارىندا بولدى. وسى ورايدا جاسالعان سىزبالاردىڭ نوبايى ءوزىنىڭ قايتالانباس ساۋلەتىنە يە بولدى. بۇل تۇرعىدا «بايتەرەك» مونۋمەنتىنىڭ جانە پرەزيدەنتتىك مادەني ورتالىقتىڭ باستاپقى سىزىلعان جوبالارى بۇگىندە ق ر ۇلتتىق مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر.
«بايتەرەك» مونۋمەنتى. ەلباسىنىڭ سىزباسى
بۇل جايىندا ەلباسى ءوزىنىڭ «ەۋرازيا جۇرەگىندە» اتتى كىتابىندا: «مەن ويىمداعى بايتەرەكتىڭ دولبار- پىشىندەرىن قاعازعا ءتۇسىردىم. وسى ويىمدى ءبىرشاما جەتكىزە الدىم- اۋ دەگەن سىزبالارىمدى ساۋلەتشىلەر وداعىنىڭ قاتاڭ قازىلىعىنا ۇسىندىم. ساۋلەتشىلەرگە بۇل يدەيا قاتتى ۇنادى، ولار جۇمىسقا قىزۋ كىرىستى. اقىرىندا كاسىبي ىسكەرلەر بايتەرەكتىڭ ناقتى ءپىشىنىن جاساپ شىقتى. بۇل ەسكيزدىڭ شەبەرلىكپەن جاسالعانى سونشالىق، ءبىر قاراعاندا سالىنىپ بىتكەن وبەكتىنىڭ فوتوسۋرەتى سياقتى بولىپ كورىندى»، - دەپ جازادى.
1999 -جىلى يۋنەسكو- نىڭ شەشىمى بويىنشا استانا قالاسىنا «بەيبىتشىلىك قالاسى» جوعارى اتاعى بەرىلىپ، مەدالمەن ماراپاتتالدى. بۇل اتاق قىسقا مەرزىم ىشىندە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني دامۋدا نەعۇرلىم اسەرلى ءارى قۋاتتى وسۋگە، تۇراقتى ەتنيكاارالىق قاتىناستى ورنىقتىرۋعا قول جەتكىزە العان عالامشاردىڭ جاس قالالارىنا بەرىلەدى.
برازيليادا وتكىزىلگەن بۇل كونكۋرستا استانا بارلىق ولشەمدەر بويىنشا الەمنىڭ ءار ءتۇرلى ەلدەرىنىڭ ون ەكى قالاسىن باسىپ وزدى. 1998 -جىلى استانا ەركىن ەكونوميكالىق ايماقتىڭ WEPSA حالىقارالىق قاۋىمداستىعىنا كىردى. الەم ەلدەرىنىڭ ءىرى قالالارى قازاقستان ەلورداسىنىڭ باۋىرلاس قالالارى بولىپ وتىر، ولاردىڭ اراسىندا ماسكەۋ، بەرلين، ۆارشاۆا، مينسك، كيەۆ، انكارا، بانگكوك جانە باسقالارى بار.
اتاپ ايتقاندا، 20 جىلدان استام جىل ۋاقىت ىشىندە قازاقستان ەلورداسى تورتكۇل دۇنيە تامساناتىن، الەمنىڭ اتاقتى استانالارىمەن سالتانات جارىستىرىپ، بوي تالاستىرا الاتىن باس قالاسى رەتىندە قالىپتاستى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەلورداسى جۇرتشىلىقتى تولعاندىرعان تاقىرىپتار تالقىلاناتىن، ساليقالى ساياسات، تۇعىرلى ەكونوميكا، ءدىنارالىق كەلىسىم كەڭەستەرى وتەتىن جاھاندىق ورتالىق دارەجەسىنە جەتتى. ءبىز شىلدە ايىندا ەلوردا كۇنىن اتاپ وتەمىز. وسى ورايدا استانامىزدىڭ مەرەيى تاسىپ، بەدەلى اسقاقتاي بەرسىن دەپ تىلەيىك!
اۆتور: رۋسلان عابباسوۆ
