قازاقشا ماتا اتاۋلارى مەن تۇرلەرى
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتار كوشپەلى تۇرمىستان وتىرىقشىلىققا ⅩⅨ عاسىردىڭ اياعى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا اۋىسا باستادى.
كوشپەندى حالىقتاردىڭ كيىم تىگۋگە پايدالانعان ماتالارى جايلى دەرەكتەر كەزدەسپەيدى. ولار جايلى العاشقى جازبالار قازان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن پايدا بولا باستادى. قاشقاردان ورتالىق ازياعا اكەلىنگەن ماتالار جايلى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كۇندەلىكتەرى مەن سىزبالارىندا جاقسى باياندالعان. بۇدان باسقا دەرەكتەردى تۇرىك حالىقتارىنىڭ سوزدىكتەرى بويىنشا قالىپتاستىرعان.
حالىقتىڭ دەرلىگى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقاندىقتان جۇننەن ماتا توقۋدى جاقسى مەڭگەرگەن. تازارتىلعان ءجۇن ۇرشىقپەن ءيىرىلىپ، ورمەك ستانوگى ارقىلى ماتا توقىلعان. ماتا توقۋعا تۇيە، قوي، ەشكى جۇندەرى پايدالانىلعان. قوي جۇنىنەن يىرىلگەن جىپتەر كيىمگە تىگۋگە اسا كوپ قولدانىلماعان. قوي جۇنىنەن توقىلعان ماتانى قايناپ تۇرعان سۋعا سالىپ جۇمسارتىپ، شاپان، شەكپەن، شالبار، كەبەنەك، اياق وراۋىشتار، بەلدىكتەر جاساعان.
وتىرىقشىلىق تۇرمىس قالپىنا كوشە باستاعان قازاقتار ماقتا ءوسىرىپ، ماتا توقۋدى كاسىپكە اينالدىرا باستادى. الايدا بۇل كاسىپتى وزبەكتەر مەن تۇرىكمەندەر جاقسى مەڭگەرگەن. ماقتا ماتالاردىڭ ىشىندە ءبوز ماتا وتە تانىمال بولدى. ونى ساپاسى تومەندەۋ بويالعان ماقتادان توقيتىن.
سونىمەن قاتار، ورتا ازيا ەلدەرى زىعىر وسىمدىگى تالشىقتارىنان ماتا ءوندىرۋى جايلى قىتاي، ورىس دەرەكتەرىندە ايتىلادى. وعان قوسا قاراقالپاقتاردىڭ كەندىردەن ماتا وندىرەتىندىگى جايلى جازبالار دا بار. ال جالپى جىبەك، ءجۇن ماتالار ەرتەدەن شەت ەلدەن الىنىپ وتىرعان. ونى اتا- بابالارىمىز سىي رەتىندە، سوعىستان تۇسكەن ولجا جانە شارۋاشىلىق ونىمدەرىنە اۋىستىرىپ وتىرعان.
ماتا تۇرلەرى
سىرت كيىمدىك باعالى ماتالار: بارقىت، تۇقابا، بەرەن، بيقاساپ، بۇلدە، ءدۇريا، قامقا، قويقىن، قىجىم، ماقپال، ماۋىتى، ءمىندالا، پايى، بارشىن، پارشا، ءپۇلىش، ساڭ، تاپتا، ۇشتاپ، تىبەك، شۇعا، مانا، لامبوك، دىراب، مانات، ماساتى، بورلات، بوياق، بۇيداس، زيپۋىن، دابى، سىلاڭ، قاساپدار، قالامى، قىمقاپ.
جىبەك ماتالار: بارشىن، كىنىپاس، كىرىس، كىلاڭكور، كۇلدىرى، قاتيپا، باتسايى، سارپوڭكە، ءسىندىپ، تاپتا، تورعىن، تورقا، ءشايى، قىرمىزى، اتلاس، كىناۋىز، ماڭلىق، قۇلپى.
جۇقا ماتالار: زون، اقسۇپ، بورلات، بومازي، بوياق، دابى، سىڭسىما، سۇرىپ، ساتەن، سيسا، شاعي، بىتەس، تەك، ءزارىپ، سارجا، قۇماش، ورىسقول، تايعاق.
ارزانقول ماتالار: لامبىك، دىكە، ۇلدىرىك، لاستىك، كەنەپ، ءشوجىم، شىداعان، سۇپى، شىت، ءبوز، تەپتىك، اڭزۋ، كۇن-ءتۇن، تىبەن، سالدەبوز، مەتكەتون، تىكە.
قازاق حالقى پايدالانعان ماتا اتاۋلارى:
جىبەك - بەتى تەگىس، جىلتىر، قىمبات ماتا.
قامقا - زەرلى جىپتەن توقىلعان جىبەك ماتا.
قاتيپا - جول- جولى بار جۇقا جىبەك ماتا.
تورقا - ەڭ قىمبات جىبەك ماتا.
تورعىن - قىمبات باعالى جىبەك ماتانىڭ ءبىر ءتۇرى.
پاتسايى - تىعىز توقىلعان جىبەك ماتانىڭ ءبىر ءتۇرى.
بيقاساپ - ەنسىز جىبەكتەن توقىلعان جولاق ماتا.
ءدۇريا - جىلتىراۋىق تىعىز جىبەك ماتا.
بارشىن - جولاقتى جىبەك ماتا.
ناسار - جىبەك كەزدەمە.
قىرمىزى - جوعارى ساپالى قىزىل جىبەك.
پاي نەمەسە پايى - جىبەك ماتا.
پارشا - التىن مەن كۇمىستى ارالاستىرا وتىرىپ تىعىز توقىعان جىلتىراق جىبەك ماتا جانە سول ماتادان تىگىلگەن قىمبات باعالى كيىم.
سارپوڭكە - استارلىق جىبەك ماتا.
بارقىت - تۇگى تىعىز جىبەك ماتا.
شيبارقىت - بەت جاعى جول- جول بولىپ كەلگەن بارقىتتىڭ بەدەرلى ءتۇرى.
بارشىن - جولاقتى جىبەك ماتا.
قۇلپى - ءوڭى قۇلپىرىپ تۇراتىن جىبەك ماتا.
قازينە - جىبەكتەن قالىڭدى- جۇقالى ەتىپ توقيتىن ماتا. «قازينە قامزول كيدىم قيىلماعان» (س. مۇقانوۆ).
تىبەن - ءتۇرلى ءتۇستى قالىڭ ماتا.
ماقپال - تىعىز توقىلعان، قالىڭ، تۇكتى بارقىتتىڭ ءبىر ءتۇرى. ماقپالدىڭ قارا ماقپال - قارا بارقىت؛ قوي ماقپال - تۇكتى ءپۇلىش، قىرمىزى ماقپال - قىزىل كۇرەڭ بارقىت دەگەن ءۇش ءتۇرى بار. ءبىراق قازاقتار ماقپال دەپ كوبىنەسە بىرتەگىس، تۇگى تىقىر قارا بارقىتتى اتاعان.
ساتەن - ساپالى ماقتا جىبىنەن تىعىز ەتىپ توقىلعان جىلتىر ماتا.
شاعي - جۇقا كەلگەن جۇمساق ماتا.
شۇعا - جۇمساق مايدا تۇكتى ءجۇن ماتا.
مانات – سىرت كيىمدىك بارقىت سياقتى باعالى شۇعا.
ماۋىت - وڭ جاعى مايدا تۇكتى كەلگەن قالىڭ ماتا.
قىجىم - ساپالى جۇننەن توقىلعان تۇكتى ماتا، پليۋش.
قويقىن - جۋان جىپتەن توقىلعان قالىڭ ماتا.
لاڭكە - سىرتكيىمدىك ماتانىڭ ءبىرى ءتۇرى.
ۇشتان - اق ءتۇستى تىعىز ماتا.
ءشوجىم - ىشكيىمدىك، ارزانقولدى جۇقا ماتا.
ساڭ - شىتتان قالىڭداۋ، اق ءتۇستى ماتا.
شىت - جەڭىل ءارى ارزانقول جۇقا ماتا.
بوياق - كەزدەمەنىڭ بويالعان ءتۇرى.
بويان - بويالعان ءبوزدىڭ ءبىر ءتۇرى.
بورلات - قىزىل ءتۇستى جۇقا ماتا.
دابى - جۇقا اق ماتانىڭ ءبىر ءتۇرى.
لامبەك - سىرتكيىمدىك سۋدىراعان جىلتىر قارا ماتا.
ءبوز - شارۋالاردىڭ ىشكيىم ءۇشىن پايدالاناتىن، قولدان، ماقتادان توقيتىن ماتاسى.
اڭدابى - جۇقا اق ماتا.
اقساڭ - اق ماتا، سۇپى.
سيسا - ماقتادان توقىلاتىن، ارزان باعالى، ءتۇرلى-ءتۇستى، جۇقا شىت ماتا.
باتەس - ماقتادان توقىلاتىن جۇقا اق ماتا.
بورلات - قىزىل ءتۇستى جۇقا ماتا.
بۇلدە - ساپالى، قىمبات ماتا.
دوقابا - سىرتى تۇكتى بارقىتتىڭ جاقسى ءتۇرى.
ۇلدە - قىمبات جۇقا ماتا.
ءارتۇرلى كيىمدەرگە پايدالانىلعان ماتالار
ەرتەدە كۇندەلىكتى تۇرمىستىق كيىمدەردى ءبوز، كەنەپ، شىت، ساتەن، سەڭسەڭ تەرىسى، كون سەكىلدى قاراپايىم ماتالاردان تىككەن، ال سالتاناتتىق كيىم- كەشەككە بارقىت، ماساتى، ءماۋىتى، شۇعا، جىبەك، قىرمىزى، باتەس، ماقپال كەزدەمەلەرى، كامشات، سۋسار، بۇلعىن، قۇندىز تەرىلەرى، بۇلان نەمەسە بۇعى كۇدەرىسى، جىلقى شەگىرەنى پايدالانىلعان.
بەشپەت، شالبار كوبىنە كوگىلدىر، قوڭىر، شىمقاي كۇرەڭ ءماۋىتى، بارقىت، بەدەرلى جىبەك ماتالاردان تىگىلگەن. ماقپالدان قامزول، شالبار، قىز- كەلىنشەكتەردىڭ كيىمى تىگىلدى، تۇسكيىز جاسالدى، باسكيىم تىستالدى. ءدۇريا، شاعي سياقتى جىبەك ماتالارمەن جەكەي تىماقتى تىستاۋ ساندە بولعان. ساۋكەلەگە سالتاناتتىلىق بەرۋ ءۇشىن ونى كۇرەڭ نەمەسە شىمقاي قىزىل بارقىتپەن تىستاعان.
ال ىشىكتەردىڭ سىرتىن شۇعا، ءماۋىت، ءۇش توپ بارقىت، اتلاس، كوك بەرەن، مانات، قىرمىزى، تورعىن، لامبەك سياقتى باعالى شيراقى ماتالارمەن تىستاعان.
شالباردى بارقىت، ۇلپا، ءپۇلىش، تىبەن، شيبارقىت، شەگرەن، لامبەك، مالەسكەن، قىرمىزى، قامقا، باقيساپ، كوك ءماۋىتى سياقتى شيراقى ماتالاردان، قوي ەشكى تەرىلەرىنەن تىككەن.
تورعىن، پايى، شاعي، ءدۇريا، باتەس، سۋسىما، لەيلەك، اتلاس، سۇپى، ءشايى ءتارىزدى ماتالاردان جەلبىرشەكتى جۇقا كويلەكتەر تىگىلگەن. ال ايەلدەردىڭ بەلدىگىن نەگىزىنەن، جىبەك پەن بارقىتتان تىككەن.
