تولەگەن ايبەرگەنوۆ جايلى ەستەلىكتەر
«...كوكتەم ايىنىڭ ءبىر كۇندەرى ەدى، ءبىز اباي اتىنداعى وپەرا تەاترىندا بيلەت ساتىپ، پوەزيا كەشىن وتكىزبەكشى بولدىق. ونى باسقارۋ ماعان تاپسىرىلدى. ۇلكەن تەاترعا ادام سيماي كەتتى. ولەڭ وقيتىندار تىزىمىنە تولەگەندى دە جازدىم.
پەردە اشۋىمىزعا ون بەس مينۋت قالعاندا مەنىڭ وكشەلەس ىنىلەرىمنىڭ ءبىرى كۇتپەگەن جەردەن «داۋ» تۋعىزدى: «مىنا ايبەرگەنوۆ دەگەن بالا ساحناعا شىعاتىن بولسا، مەن شىقپايمىن، ءوشىرىڭىز مەنى».
- جازىعىم نە، كوكە؟، - دەپ تولەگەن اعاسىنا جالىنا قارادى.
- سەن تاجىبايەۆتاردان وزگەنى تانىمايتىن جىگىتسىڭ، - دەدى ىزاسىن جاسىرا الماعان موسقال اقىن.
«ابەكە، مەن اعالارىمنىڭ شىرقىن بۇزبايىن دەپ ۇيگە قايتتىم. كەشىرىڭىز، قۇرمەتپەن: تولەگەن»، - دەپ جاس اقىن ماعان حات جازىپ كەتىپتى.
پوەزيا كەشى جاقسى ءوتتى. ءبىراق مەن تەاتردان كوڭىلسىز شىقتىم...»
اقىن ساكەن يماناسوۆتىڭ تولەگەن جايلى ەستەلىگىنەن:
«...الپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىن الا مەن الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ ءبىزدىڭ وڭىردەگى ەكى-ءۇش اۋدانى بويىنشا مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ ىستەدىم. بىردە رەداكسياعا توپتاما ولەڭدەرىمدى جىبەردىم دە، ءبىراز ۋاقىت جاريالانا قويماعاسىن، ءوزىم قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جەر عوي، بارا كورەيىنشى دەپ، الگى ولەڭدەرىمنىڭ سوڭىنان قۋا استاناداعى رەداكسياعا سوعايىن. گازەتتىڭ ادەبي جاعىن اقىن بەكەن ءابدىرازاقوۆ باسقارادى...
«كەزەك كۇتىپ جاتىر، جاريالانادى عوي، اسىقپا»، - دەپ جۇباتقان بولدى مەنى. ول كەزدە جازعانىمسىز تەز جاريالانسا ەكەن دەپ تىقىرشىپ تۇراتىن كەزىمىز. مەن دە ومىراۋلاي داۋلاسىپ، ءبىراز بۇرا تارتىپ وتىرىپ السام كەرەك. بولمەگە تانىس - بەيتانىس ءتورت-بەس جىگىت جينالىپ، قۇج-قۇج اڭگىمە دە باستالىپ كەتتى.
سول كەزدە ۇستىمىزگە كوگىلدىر شولاق جەڭ كويلەگىمەن عانا جەڭىل جۇرگەن تولەگەن كەلىپ كىردى. الىڭ- عۇلىڭ امانداسىپ جاتىرمىز. ءسوز اراسىندا بەكەن: «مىنا تولەگەننىڭ ولەڭدەرى نومىرگە كەتىپ بارادى، الدە سونى الىپ تاستاپ، ساكەندى جىبەرسەم بە ەكەن؟»، - دەپ شىرەندى. تولەگەن تۇك قوبالجىعان جوق، سالعان جەردەن: «بوپتى، مەن وسىندامىن عوي. ءوزىم دە اۋىلدا كوپ ءجۇرىپ قالعان اداممىن. ەلدە جاتىپ، استاناداعى جولداستاردىڭ ءىلتيپاتىن اڭساۋدىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەمىن. ساكەن شىقسىن»، - دەگەنى.
نە كەرەك، سەكرەتارياتقا بارىپ، بىرەۋلەردى دۇرلىكتىرىپ، بىرەۋلەردى شامىرقاندىرىپ ءجۇرىپ، اقىرى مەنىڭ ولەڭدەرىم شىعاتىن بولدى. مەنىكى دە «ءوز اتىم جۇرە تۇرسىن» دەگەن پەندەشىلىك قوي، ايتپەسە، بىرەر اپتانىڭ ءارىسى-بەرىسى دەگەن نە، ءتايىرى-اي!...»
ايلادىر وتاليەۆتىڭ ەستەلىگىنەن:
«...نوكىستە جۇرگەنىمىزدە بىردە كوشەدەن ءابىش پانابەرگەنوۆ دەگەن تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور اعامىزدى كەزدەستىردىك... امانداسقاننان كەيىن ءابىش اعا «مىنا بالا قاي بالا؟» دەدى. وسى كەزدە تولەگەن اشۋلانىپ كەتتى. اشۋلانعاندا نەمەسە ولەڭ وقىردا استىڭعى ەرنى جىبىرلاپ كەتەتىن. ول ەكى-ءۇش كۇن بۇرىن ءابىش اعانىڭ ۇيىندە بولعان ەكەن. جەڭگەمىزدىڭ ۇلتى قاراقالپاق بولاتىن. ول: «قايسى قاراجوننىڭ كەلگەن-كەتكەندەرىن كۇتىپ الامىن»، - دەپ اشۋلانىپ، تولەگەندى دۇرىس قارسى الماعان ەكەن. تولەگەن سوعان رەنجۋلى تۇردە ءابىش اعاعا قاراپ تۇردى دا:
«سەن مەنىڭ ءوزىمدى كورسەڭ،
تۇرىسىم وسى مەنىڭ،
ال، مەندەگى عالامات سەزىمدى كورسەڭ،
شوشىر ەدىڭ!...
سەن مەندەگى دوستىقتى كورسەڭ،
قالتقىسىز سەنەتۇعىن،
قايعىڭدى كوتەرۋگە
قايعىسىز كونەتۇعىن...»، - دەپ وكپە-نازىن ولەڭمەن توگىپ-توگىپ جىبەردى».
مۇحتار شاحانوۆتىڭ ەستەلىگىنەن:
«...توكەڭ تۋعان كۇنىمە ارناپ ەكى كىتاپ سىيلادى. ءالى ەسىمدە، ءبىرى كوشۆار دەگەن اۆتوردىڭ «ىلە الاتاۋىنىڭ قۇستارى»، ەكىنشىسى «تاسباقانىڭ تۇرلەرى» دەگەن كىتاپ.
بولاشاق ۇلكەن اقىندىقتان دامەلى بولىپ جۇرگەن مەنىڭ:
- توكە، ءىنىڭىزدى مالدارىگەرلىك ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتىمەن شاتاستىرىپ العان جوقسىز با؟، - دەگەن ازىلىمە ول:
- اقىن بولۋ ءۇشىن اينالاڭداعى تىرشىلىكتىڭ ءبارىن جەتە زەرتتەپ ءبىلۋىڭ پارىز. ايتپەسە، كوپ نارسەدەن ۇتىلاسىڭ، - دەدى... تاعى بىردە: «دەلفيندەر مەن يتتەردىڭ ادامعا ادالدىعى، سونداي-اق اققۋ مەن تىرنانىڭ، قىران مەن قارشىعانىڭ تەك وزىنە ءتان مىنەزدەرى مەن زاڭدىلىقتارىن ءبىلۋ اقىن قيالىن قانشالىقتى بايىتاتىنىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى مىنا جالپاق الەمدە بىزگە بەيتانىس ەشتەمە بولماۋعا ءتيىس»، - دەگەنى بار...
...«سانالى ءىنى بولا الماعان - پانالى اعا دا بولا المايدى» دەر ەدى ول.
«سەنى ءىنى تۇتۋ ارقىلى ءوزىمدى اعالىققا تاربيەلەپ ءجۇرمىن» دەر ەدى تاعى دا».
جارى ءۇرنيسا ايبەرگەنوۆانىڭ ەستەلىگىنەن:
«...ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى بار ارمانى «قۇمداعى مۇنارالاردى» جارىققا شىعارۋ بولدى. 1966- جىلدىڭ وكتيابر ايى. سول جيناق جىل جوسپارىنا ىلىنبەي، سىزىلىپ قالىپتى. بۇل وعان جالعىز شەشەسىنىڭ قايتىس بولعانداعى كۇيىگىنەن كەم سوققان جوق. تۇككە زاۋقى سوقپايدى، ابدەن قۇلازىپ كەتتى...
دۇنيە سالارىنان ەكى-ءۇش اي بۇرىن تۇندە ۇيىقتاپ جاتقان جەرىمنەن وياتىپ الىپ ولەڭ وقىدى... جازعانى 174 شۋماقتان تۇراتىن پوەما ەكەن. سوندا:
- مۇنى ويىڭدا تۇرعاندا قاعازعا ءتۇسىرىپ قويساڭشى، ايتپەسە مەن جازايىن، - دەپ ەدىم، «سەنىڭ ويىڭشا، بۇل قازىر پايدا بولعانداي كورىنىپ تۇر عوي. مەن ونى تولعاتقالى قاشان!»، - دەپ ازىلگە اينالدىردى.
- مىنا دۇنيەڭ جاقسى عوي، جيناقتى شىعارۋدىڭ سارساڭىنا تۇسكەنشە وسىلاي جازا بەرسەڭ بولماي ما؟»، - دەگەنىمە، مىناداي ءۋاج ايتتى: «ءيا، سەن اناۋ ەتتى اسىپسىڭ دەلىك، نەگە سەن وسىمەن قاتارلاسا باسقا تاماق جاساي بەرمەيسىڭ. پىسىرىلگەن ەت جەلىنسە ەكەن دەيسىڭ. تۆورچەستۆو دا سول سەكىلدى، اۋەلى انا جيناق شىقسىن، ولەڭ ءوز وقۋشىسىنىڭ قولىنا جەتسىن، سونان سوڭ جانىڭ جاي تاۋىپ جازۋعا ىڭعايلاناسىڭ».
«قوش بوپ تۇر كورىسكەنشە ار جۇلدىزىم،
سەن ەندى باسقا اعىستان ىزدە مەنى» دەگەن جولدارى بار، مەن تىڭداعان سول پوەما ءوزىنىڭ ىشىندە كەتتى...»
***
«تولەگەن ولەڭىنە ءوزى قاتال رەداكتوردىڭ سىنشىل كوزىمەن قارايتىن. تاسقا باسىلماي تۇرىپ وزىنىكى ەكەنىن، ال تاسقا باسىلعاننان كەيىن ول ولەڭ حالىقتىڭ مۇراسىنا اينالىپ كەتەتىنىن ءبىلدى. سوندىقتان كەيبىر شىعارمالارى سولعىنداۋ جازىلدى ما، ونى دەرەۋ جوياتىن، ساقتامايتىن. الدەقانداي سەبەپتەرمەن جاريالانىپ كەتسە، اقىندىققا نۇقسان كەلەدى دەگەن تۇسىنىكتە بولدى. مەنىڭشە، ناعىز اقىندار عانا ىشىنەن شىققان تۋىندىلارعا وسىلايشا جاناشىرلىقپەن قارايتىن شىعار».
***
«...قازاقشا ايتقاندا شاكەڭ (ءشامشى قالداياقوۆ) دەسە «ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن». ەكەۋىنىڭ جۇرەكتەرى ءبىر-بىرىمەن ۇنەمى ۇندەسىپ تۇراتىن. ماسەلەن، توكەڭ دۇكەننەن كوستيۋم السا دا، نەمەسە پلاش السا دا ەكەۋدەن الاتىن. بىرەۋى مىندەتتى تۇردە شامشىنىكى.
بوسقا جۇمسالعانداي كەتىپ جاتقان اقشاعا ايەلدىك كوزقاراسپەن قاراپ شىدايسىڭ. «سول ءشامشى ۇيگە كەلگەندە ەڭ بولماسا ەكى تال كونفەت اكەلمەيدجى. سەنىڭ مىناۋ جومارتتىعىڭ ءجونسىز»، - دەپ رەنجيمىن. ال، توكەڭ ءبارىبىر سول داعدىسىنان ەشقاشان وزگەرگەن جوق. «تالانتتى تالانت تانيدى» دەگەن، مىنە، وسىنداي بولادى ەكەن...»
جەڭىس ەستىلەۋدىڭ ەستەلىگىنەن:
«...«ءوتتى عوي، ساۋلەم، اي تالاي» ءانىن بىرنەشە رەت قايتالاتتى. تاعى ءبىر ايتشى، - دەدى. «ءبىزدى مازالاماڭدار»، - دەپ جىگىتتەردى بولمەدەن شىعارىپ جىبەردى: «ءبىز شامالى جۇمىس ىستەپ تاستايىق». ءبىر كەزدە قاعازدان باسىن جۇلىپ الىپ ماعان كۇلە قارادى.
- تىڭدا:
مەن ءجۇرمىن سەنى «كۇنىم»، - دەپ،
سەن دە ەدىڭ ماعان قۇمار شىن،
قوشتاسقانىڭمەن كۇلىمدەپ،
جىلاپ تا جۇرگەن شىعارسىڭ.
كوپ بولدى كورمەگەلى دە،
كوردىڭ دەپ سەن دە ايتا المان.
سەزىمنىڭ پەرنەلەرىندە،
كوگىلدىر كولىم شايقالعان.
سولدات بوپ جۇرگەن كەزىمدە،
تاڭ دا بوپ تالاي اتتى ارمان.
سەن سالعان اپپاق قايىڭنىڭ
جاپىراعىنداي حاتتاردان...
- اعا، «سولدات بوپ» دەگەن ءسوزدى وزگەرتسەڭىز قالاي بولار ەدى؟ نەگە دەسەڭىز، بۇل ءان تەك جىگىتتەرگە ارنالعان ەمەس قوي...
- ونىڭ دا راس. مەن ءوزىم جالعىز بالا بولعاندىقتان اسكەردە بولا المادىم. سەنىڭ اسكەردە بولىپ قايتقانىڭ قانداي باقىت. شىنىمدى ايتسام، وسى مەن سەنىڭ اسكەردە بولعانىڭدى قىزعانامىن. ءوزىم دە سول سولداتتىقتى ارمانداعان سوڭ جازىپ وتىرمىن. نەسى بار، قىزدار ايتسا، سول جەردى «شالعايدا جۇرگەن كەزىمدە» دەپ-اق كورسىن. سولاي ايتىپ كورشى...
مەن ءاندى تاعى ءبىر قايتارا ورىندادىم...»
ءبايادىللا تۇرعانبايەۆتىڭ ەستەلىگىنەن:
«تولەگەننىڭ الماتىعا العاش كوشىپ كەلگەن كەزى. اۋرۋحانادا جاتقان زەينوللا شۇكىروۆتىڭ كوڭىلىن سۇراپ شىعىپ كەلە جاتىرمىز. گۇلزار باقتا دەمالىپ وتىرعان ءبىر توپ ستۋدەنت قىزداردىڭ جانىنان وتە بەردىك. قالجىڭقۇمار قاعىلەز تولەگەن... ولاردىڭ اراسىنا وتىرا كەتتى. قاراپ وتىرسىن با، اتى - جوندەرىن سۇراپ جاتىر. ءبىرىنىڭ اتى ءشاريپا ەكەن. مۇنى ەستىگەن اقىنىم اقتارىلىپ قويا بەردى:
- شاعالاسى ما ەڭ كوك كولدىڭ؟
اپپاق گۇلى مە ەڭ كوكتەمنىڭ؟
راۋشان لەبىز اعىلعان،
يبالى ىزەت جامىلعان.
پا، شىركىن، سەندەي اق قىزدار
ارىلماي جۇرسە- اۋ جانىمنان!...»
قىزى سالتانات ايبەرگەنوۆانىڭ ەستەلىگىنەن:
«...ءالى ەسىمدە، ءبىر كۇنى سەن جولساپارعا جينالىپ، بارىمىزبەن قوشتاسىپ، بەتىمىزدەن ءسۇيىپ شىعىپ كەتتىڭ. ال مامام ءۇي اقتاپ جاتقان بولاتىن دا، مەن وعان اك قۇيعان شەلەكشەنى كوتەرىپ تۇرعانمىن. ءبىر كەزدە سەن ۇيگە ءبىر نارسەسىن ۇمىتقان ادامداي جۇگىرىپ كەلدىڭ. مەن سەنىڭ قايتىپ كەلگەنىڭە قاتتى قۋانىپ كەتتىم. ال سەن ماماما: «ءۇرنيسا، قولىڭ قىشىسا، داۋرەندى ۇر، ال مەنىڭ قىزىما تيىسپە»، - دەدىڭ...»
***
«...ءبىزدىڭ ۇيدە «رەكورد» دەگەن كىشكەنتاي تەلەۆيزور بولاتىن. ول ۋاقىتتا تەلەۆيزورعا بىرەۋدىڭ قولى جەتىپ، بىرەۋدىڭ قولى جەتپەي جاتقان شاق. سوندىقتان ءبىزدىڭ ۇيگە كورشىلەر جينالاتىن. ءارينا تۇك تۇسىنبەسەم دە، الدىڭعى ورىن مەنىكى ەدى... سوندا مەن ودان سويلەپ جاتقان ادام ءبىزدى كورىپ، ەستىپ وتىر دەپ ويلايتىنمىن. ديكتوردىڭ سالەمىنە، ءار سوزىنە جاۋاپ بەرىپ وتىراتىنمىن. ءبىر كۇنى مەن: «پاپا، بىزگە تەلەۆيزور كينو، ال ءبىز تەليەۆيزورعا كينومىز، ءا»، - دەپ ەدىم، سەن سويلەۋگە شاماڭ كەلمەي، ابدەن كۇلدىڭ، جينالعان جۇرت تا كۇلىپ جاتتى...»
***
«...سەنىڭ اتىڭا كىر كەلتىرمەۋ ءۇشىن مەن دە شامام كەلگەنشە تىرىسامىن. ومىردە جاساعان اعاتتىقتارىم بولسا، سەن جىبەرگەن قاتەلىك بولىپ قالا ما دەپ قورىقتىم...»
«تولەگەن ايبەرگەنوۆ شىعارمالارىنىڭ IV تومدىعى»
الماتى، 2013-جىل
