كوشپەلىلەردىڭ شارۋاشىلىق قۇرال-جابدىقتارى
اربانى تەك قازاق حالقى عانا ەمەس، بۇكىل جەر شارىنداعى حالىقتاردىڭ ءبارى قاجەتىنە جاراتقان. ونى ەرتەدە اسكەري كولىك رەتىندە پايدالانسا، كەيىن جول جۇرۋگە، جۇك تاسۋعا قولداندى. ءتىپتى جىلجىمالى تۇرعىن-جاي قىزمەتىن دە اتقاردى. اربالار ەكى نە ءتورت دوڭگەلەكتى بولادى. جاسالۋىنا قاراي كۇيمە اربا، قوقان اربا دەپ بولىنەدى.
كۇيمە - اربانىڭ ۇستىنە قوندىرىلعان كيىز ءۇي نەمەسە ماتادان جاسالعان قالقا. كۇيمە قاتتى زاتتاردان، ءساندى بىلعارىدان، توقىما شارباقتان، جىبەك ماتادان دا جاسالعان.
قوقان اربا - قوس دوڭعالاقتى، ويلى- قىرلى جەرلەرمەن جۇرۋگە ىڭعايلى كەلەدى. ونىڭ دوڭگەلەكتەرىنىڭ ديامەترى 2 م- گە دەيىن جەتەدى. وسىنداي قوقان اربالاردىڭ ءبىرى تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى جانىنداعى مۇراجايدا ساقتاۋلى.
اربا تۇرلەرى شارۋاشىلىق، تۇرمىس قاجەتتىلىكتەرىنە بايلانىستى ۇنەمى جەتىلدىرىلىپ وتىرعان.
شانا - جۇك تاسۋعا، ادام تاسۋعا ارنالعان قاتىناس قۇرالى. شانانى كوبىنەسە قايىڭنان جاسايدى. ول ءۇشىن قايىڭدى جاستاي قيىپ الىپ، ونىڭ يىلەتىن بولىگىن باۋىرلاپ جونىپ، ەكى اعاشتىڭ اراسىنا نە بولماسا تەز تارىزدەس ارناۋلى قالىپقا سالىپ قىسىپ يەدى دە، قايىسپەن نە كەندىرمەن تاڭىپ بايلاپ تاستايدى.
اعاش ابدەن كەپكەن سوڭ بايلاۋىن شەشىپ، شانانىڭ تابانىن دايىندايدى. شانا تابانىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنان 5-6 جەردەن قاشاۋمەن ويىپ، وعان قاراما سۇعىپ بەكىتەدى. قارامالاردىڭ جوعارعى جاعىنان شانانىڭ جان اعاشى كيگىزىلەدى. ەكى جاقتاۋ اعاشتىڭ اراسىنا بىرنەشە جەردەن كەرگىش شاباق وتكىزىلىپ، شانانىڭ ەكى باسى بۇراپ بايلانعان، تالمەن نە ەكى شەتىندە قاۋسىرماسى بار كەرگىش اعاشپەن كەرىلەدى.
شاناعا كوپ جۇك سىيۋ ءۇشىن شانانىڭ جاقتاۋ اعاشتارىنان 30 سم- دەي شىعىپ تۇراتىنداي ەتىپ كەڭ كانات جاسالادى. شانانىڭ تابانى توزباۋ ءۇشىن ونى جالپاق تەمىردەن تاباندايدى. الدىڭعى قارامالارعا ەكى تارتە بايلانادى.
مۇنداي شانانى «جايداق شانا» دەپ اتايدى. شانانىڭ ادام مىنۋگە ارنالعان ءتۇرىن «كاشاۋا» دەيدى. كاشاۋانىڭ ۇزىندىعى جايداق شانادان قىسقا، سۇيەگى نازىك، باسىنىڭ ءيىنى اناعۇرلىم قايقى بولادى. كاشاۋانىڭ ۇستىنە تاقتاي توسەلىپ، وعان كىسى وتىرۋعا لايىقتاپ جاسالعان قوراپ ورناتىلادى. قوراپتىڭ ارقالىعى بيىك، جانى الاسا بولىپ كەلەدى.
كاشاۋانىڭ الدىڭعى جاعىندا دەلبەشى وتىراتىن، ال ارقالىق قالقاننىڭ ءدال تۇبىنە تىرەي ورناتىلعان جولاۋشى وتىراتىن ورىندىق بولادى. كاشاۋا جىلى بولۋ ءۇشىن تابانىنا كيىز توسەلەدى.
شىعىر - قۇدىقتان سۋ تارتۋعا ارنالعان قۇرال. ۇزىندىعى 1 - 1,5 مەتردەي جۇمىر اعاش كەسپەكتىڭ وزەگىنە ۇزىن جۇمىر تەمىر وتكىزىلىپ، ول قۇدىقتىڭ ەكى شەتىنە قاراما- قارسى قاعىپ ورناتىلعان ەكى تىرەۋ اعاشقا بەكىتىلەدى.
تەمىردىڭ قولعا ۇستايتىن ۇشى مايىستىرىلىپ ءيىندى ەتىپ جاسالادى. اعاش كەسپەكتىڭ ورتا بولىگىنە شەگە ارقىلى كەندىر نە شىنجىر باۋ بايلانىپ، ونىڭ ەكىنشى ۇشىنا شەلەك ىلىنەدى. تۇتقانى ءبىر باعىتپەن اينالدىرعاندا شەلەك تومەن تۇسەدى، ال كەرىسىنشە اينالدىرعاندا شەلەك جوعارى كوتەرىلەدى.
ناۋا - ءتورت تۇلىك مالعا ارنالعان جەم- ءشوپ، تۇز سالاتىن، سۋ بەرەتىن ىدىس. ناۋا اعاشتان نەمەسە تەمىردەن جاسالادى. كوبىنەسە، ۇزىن ءارى جۋان اعاشتان ويىپ ىستەلەدى. ناۋانى مالدىڭ جەم- ءشوبىن اياق استىنا تاپتاماي جەۋى، تازالىعى ءۇشىن بيىك تىرەككە ورناتۋ قاجەت. قازىرگى كەزدە دە مال ۇستاپ وتىرعان اۋىل تۇرعىندارى ناۋانى پايدالانىپ ءجۇر.
شالعى - ءشوپ شابۋعا ارنالعان قۇرال. شالعى باسىنىڭ القىمىنداعى ويىعىنا تەمىر شىعىرشىق كيگىزىلەدى. شالعىنىڭ شۇيدەسى مەن الاقانى قوس- قوستان تەسىلىپ، ولاردىڭ اراسىنا قيعاشتاي جىڭىشكە تەمىر شىبىق شەگەلەپ بەكىتىلەدى.
بۇل ءشوپ شاپقان كەزدە شالعىنىڭ جەلكەسىنە كوپ كۇش تۇسپەۋ ءۇشىن كەرەك. شالعىنى ۇزىن سىرىقپەن ساپتايدى. شالعىنىڭ سابىنا (ونىڭ باسىنان باستاپ ەسەپتەگەندە شالعىشىنىڭ بەلىنە ءدال كەلەتىندەي تۇسىنا) تالدان ءيىپ جاسالعان بىلىك (شالعىشى ۇستايتىن تۇتقا) ورناتادى. شالعى وتكىر بولۋ ءۇشىن ونى ءتوستىڭ ۇستىنە قويىپ، شىڭ بالعامەن بىركەلكى ەتىپ شىڭدايدى. شىڭدالعان شالعىنى قايراقپەن جانىپ، ءجۇزىن تەگىستەيدى.
ايىر (اشا) - ءشوپ، سابان سياقتى مال ازىعىن جيناپ كوتەرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن قۇرال. ايىردىڭ اعاش جانە تەمىردەن جاسالاتىن تۇرلەرى بولادى. اعاش ايىر ەكى نە ءۇش اشالى تالدىڭ ساباعى مەن بۇتاقتارىن ارشىپ، كەپتىرۋ ارقىلى جاسالادى. اشا بۇتاقتاردى جاس كەزىندە ءبىر باعىتتا ءسال ءيىپ، ارالارىن جاقىنداتىپ كەرگىش اعاشقا تاڭىپ قويادى. ابدەن كەپكەن تال كەرگىشكە تاڭىلعان قالپىن ساقتاپ قالادى. ودان سوڭ ونىڭ قابىعىن ارشىپ، اشالارىن ۇشتاپ، سابىن تەگىستەپ وڭدەيدى.
تەمىر ايىردىڭ باسى زاۋىتتا تەمىردەن قۇيىپ جاسالادى. ول ءۇش نە ءتورت اشا بولادى. ونىڭ ۇڭعىسىنا اعاش ساپ سۇعىپ، شەگەمەن بەكىتەدى. اعاش ساپ ۇستاۋعا ىڭعايلى ءارى قولدى قاجامايتىنداي بولۋى ءۇشىن مۇقيات جونىپ، جاقسىلاپ تەگىستەيدى.
ارقان - مال بايلاۋ ءۇشىن، جۇكتى، كيىز ءۇيدىڭ تۋىرلىعىنىڭ ەتەگىن ءۇيدىڭ قانقاسىنا تاڭىپ بەكىتۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن شارۋاشىلىق قۇرالى. ونى جۇننەن، قايىستان، كەندىردەن ەسىپ، دايىندايدى. بۇلاردان باسقا ات ارقانداۋعا، قوي قوساقتاۋعا، جىلقى ماتاۋعا ارنالعان ارقاندار دا بولادى.
جۇننەن ارقان ەسكەندە، ەڭ الدىمەن، قويدىڭ ءولى ءجۇنىن (جازعىتۇرىمعى جاباعى ءجۇن) ساباۋمەن ساباپ، قولمەن ءتۇتىپ، مايدالاپ الادى دا، وعان ەشكىنىڭ قىلشىقتى ءجۇنى مەن جىلقىنىڭ جال- قۇيرىعىن قوسىپ شۇيكەلەيدى. شۇيكە جەتەرلىك مولشەردە دايىندالعاننان سوڭ ولاردى بىرىنە- ءبىرىن جالعاپ، الاقانعا سالىپ ەسەدى.
بۇدان ارقاننىڭ ءبىر ءورىمى (ءتىلى) جاسالادى. دايىن بولعان ءتىلدى دومالاقتاپ وراپ، ارقان تارتۋعا ازىرلەيدى. ارقاننىڭ ءتىلى ۇشەۋ بولادى. ونىڭ ەكەۋى وڭ، ءبىرى تەرىس ەسىلەدى. ارقاننىڭ تىلدەرى ونىڭ قولدانىلاتىن ورنىنا قاراي ءار ءتۇرلى جۋاندىقتا جاسالادى.
قايىس ارقان تۇيەنىڭ، سيىردىڭ، كەيدە جىلقىنىڭ يلەنگەن تەرىسىنەن (جىلقى تەرىسى جۇقا بولعاندىقتان، ودان كوبىنەسە سابا، تورسىق، مەس ىستەيدى) ءتىلىپ جاسالادى.
قايىس ارقاننىڭ ەكى ءتۇرى بار. ولار - ورمە جانە جۇمىر ارقان. جالپاقتىعىن ەكى ەلىدەي ەتىپ ءتىلىپ العان قايىستى شەبەر ەكى شەتىن بۇگىپ جۇمىرلايدى دا، ودان سوڭ ونى ارناۋلى ازىرلەگەن ىنجىدان (اعاش تەسىگىنەن) وتكىزەدى. جۇمىرلانعان دىمقىل قايىس كەپكەن كەزدە جازىلىپ كەتپەي، ءوزىنىڭ جۇمىر قالپىن ساقتاپ قالادى.
ورمە ارقاندى دايىنداۋ ءۇشىن شەبەر قايىستىڭ ءبىر ۇشىنان باستاپ ۇشتەن ءبىر بولىگىنە دەيىن التى نە سەگىز تاسپا ەتىپ تىلەدى. تىلىنگەن بولىگىن كادىمگى قامشىنىڭ ءورىمى سياقتى جۇمىرلاپ ورەدى. تىلىنبەگەن بولىگىن ىنجىدان وتكىزىپ جۇمىرلايدى. قايىس ارقان كوبىنەسە شالما تاستاۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىندىقتان، ولاردىڭ ءبىر ۇشىنا تەمىر شىعىرشىق بەكىتىلەدى. قايىس ارقاندى ءجيى مايلاپ وتىرۋ دۇرىس. كەندىر ارقان دا جۇننەن ەسكەن اركان سياقتى جەكە تىلدەردەن ەسىپ جاسالادى.
نوقتا - مالدى بايلاۋعا، جەتەكتەۋگە قاجەتتى ابزەل. ول مۇرىندىق، توبەلىك، ساعالدىرىق، شىلبىر سياقتى بولىكتەردەن تۇرادى. نوقتا مىقتى بولۋ ءۇشىن، كوبىنەسە، جىڭىشكە ارقاننان جاسالعان. نوقتا مالدىڭ باسىنان سىپىرىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن جاعىنىڭ استىنان بايلاناتىن بولىگى ساعالدىرىق دەپ اتالادى. كەيدە نوقتالار ساعالدىرىقسىز دا جاسالا بەرەدى. شىلبىردىڭ ۇزىندىعى - 2 مەتر، كەيدە ودان دا ۇزىنداۋ بولادى. اتتارعا جۇگەنمەن بىرگە نوقتا دا تاعىلىپ، نەگىزىنەن، بايلاپ قويۋ ءۇشىن پايدالانىلادى.
تۇيە، قۇلىن، بۇزاۋلار دا نوقتالانادى.
مۇرىندىقتى قاتتى اعاشتان مۇقيات سۇرگىلەپ جاسايدى، ابدەن كەپتىرىپ، مايلاپ بارىپ تۇيەنىڭ مۇرنىن تەسىپ وتكىزەدى. مۇرىندىقتىڭ ۇشى ىستىك بولادى، ءۇش جاعىندا كەرتىك بولادى، ءتۇپ جاعىندا قالىڭ كيىزدەن، نەمەسە بىلعارىدان تىعىرىق كيگىزىلەدى، ەكىنشى ۇشى تىعىرىق شىعىپ كەتپەيتىندەي جۋان دوعال بولادى. مۇرىندىقتىڭ كەرتىگىنە شەتتىك (مىقتى جىڭىشكە ءجىپ) تاعادى. شەتتىككە بۇيدا (جۋاندىعى بارماقتاي ءجىپ) بايلايدى. بۇيدانىڭ (تۇيەنىڭ باس ءجىبى) ۇزىندىعى قۇلاش جارىمداي بولادى، ول قوي جۇنىنەن، كەيدە قىل ارالاستىرىلىپ ەسىلەدى.
جەلى - مال بايلاۋعا ارناپ ادەيى كەرىلگەن ارقان. ول ءجۇن ارالاستىرعان قىل نەمەسە كەندىردەن ەسىلەدى. جەلىنىڭ قۇلىن بايلايتىن، تۇيە بايلايتىن، قوزى كوگەندەيتىن تۇرلەرى بار. قۇلىن بايلايتىن جەلى بەس تىلدەن تارتىلىپ ەرەكشە جۋان ەتىپ جاسالادى. ونىڭ ۇزىندىعى بايلاناتىن قۇلىننىڭ سانىنا قاراي ءار ءتۇرلى بولادى. جالپى العاندا، قاتار بايلانعان ەكى قۇلىننىڭ اراسى ءبىر مەتردەن جاقىن بولماۋى كوزدەلەدى. قۇلىن بايلايتىن جەلى قاتتى كەرىلۋى كەرەك. ول ءۇشىن، الدىمەن، ەكى شەتكى قازىق قاعىلىپ، ودان سوڭ ورتاداعى كىندىك قازىق ءبىر بۇيىرگە بۇرىشتاي تارتىپ قاعىلادى. ءبىر جەلىگە 10 شاقتى قۇلىن بايلانۋى مۇمكىن.
كوگەن - ەشكى مەن قوي جۇنىنەن جىلقى قىلىن ارالاستىرىپ ەسكەن جەلى ارقان، ۇزىندىعى 25-30 مەتردەي بولادى. سونىمەن ءبىر كوگەنگە 50-60 قوزى- لاق كوگەندەلەدى. كوگەننىڭ جەلىسى دە ءۇش تىلدەن تارتىلادى. ارقان تارتۋشى جەلىنى تارتقان كەزدە ونىڭ تىلدەرىنىڭ اراسىنا قاشىقتىقتارىن 15 سانتيمەتردەي ەتىپ، الدىن الا دايىندالعان كوگەننىڭ بۇرشاعىن وتكىزىپ وتىرادى ء(ۇش- ءتورت سۇيەم سايىن بۇرشاق (مويىن ءجىپ) ورناتىلادى) .
قازىق - جەرگە قاعۋعا ارنالعان ۇشكىر قۇرال. قازىقتى اعاشتان دا، تەمىردەن دە جاسايدى. اعاش قازىقتىڭ جۋاندىعى مەن ۇزىندىعى قاعىلاتىن جەرىنىڭ توپىراعىنا قاراي مولشەرلەنىپ الىنادى. قازاق حالقى قازىقتى ات ارقانداۋعا، مال بايلاۋعا، كيىز باستىرۋعا، ت. ب. جاعدايلاردا پايدالانعان. بيەنى، كوبىنەسە، اعاشتان جاسالىنعان قازىققا بايلاعان. ال تەمىر قازىق ات ارقانداعاندا نە شاتىر تىككەندە، بالىققا اۋ قۇرعاندا قاجەت. قازىققا ارقاندى قازىقباۋ شالىپ، كەيدە كۇرمەپ بايلايدى.
توقپاق - قازىق قاعۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن قۇرال. توقپاق (سابىمەن بىرگە) قايىننىڭ بەزىنەن جاسالادى. توقپاق نەعۇرلىم سالماقتى بولسا، قازىق جەرگە سوعۇرلىم وڭاي كىرەدى. توقپاق جاسالاتىن اعاشتىڭ قابىعى ارشىلىپ، كولەڭكەدە كەپتىرىلەدى. سابى قولعا ۇستاۋعا لايىقتاپ جىڭىشكەرتىلەدى. توقپاق باسىنىڭ بۇتاقتارى تازارتىلىپ تەگىستەلەدى، توقپاقپەن قاققان اعاش قازىق جارىلمايدى.
ءيىناعاش (مويىناعاش) - يىقپەن جۇك كوتەرگەندە پايدالانىلاتىن اعاش قۇرال. ءيىناعاش مىقتى جاس اعاشتان ءيىلىپ جاسالادى نە تابيعي ءيىنى بار اعاش تاڭداپ الىنادى. ونىڭ يىققا تىرەلەر جەرىن جالپاق ەتىپ (شامامەن 4-5 سانتيمەتردەي) جاسايدى دا، ەكى ءيىنىن جۇمىرلاپ نە ءتورت قىرلاپ جونادى. ولاردىڭ ديامەترى جالپى 2,5-3 سانتيمەتردەي بولادى. يىندەردىڭ ەكى ۇشىنا تەمىردەن ىلگەك ورناتادى نە شەلەك ىلۋگە كەلەتىندەي ەتىپ اعاشتىڭ ءوزىن كەرتەدى.
