كونستيتۋتسيانى قاستەرلەۋ - ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ قاسيەتتى پارىزى
زاڭدىلىق ساقتالمايتىن، كونستيتۋتسيالىق وزەگى سولقىلداق مەملەكەتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. ءتىپتى قازاقتىڭ ۇلى دالاسىندا ىقىلىم زاماننان حاندىقتىڭ ساقتالىپ كەلۋى، سودان بارىپ بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋى سول ءبىر كەزدەگى دالا زاڭدارىنىڭ بەرىكتىگى نەگىزىندە عانا ورىن الدى.
«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» حاندىق ىشىندەگى ءتارتىپتى بەكەمدەپ قانا قويعان جوق، مەملەكەتتىلىكتى نىعايتتى، ەلدىكتىڭ ومىرشەڭدىگىن تانىتتى. ياعني، قازاق تاريحىنداعى حاندار زامانىندا قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ دامىپ، ورلەۋى دە نەگىزىنەن زاڭدىلىقتى ساقتاۋدىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولعان.
ءبىر كەزدەرى بۇل سولاي بولسا، بۇگىنگى شاپشاڭ وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتقان عاسىردا كونستيتۋتسيالىق قاعيداتتاردى بەرىك ۇستانۋ دامۋدىڭ بىردەن- ءبىر كەپىلىنە اينالىپ كەلەدى. وسى تۇرعىدان العاندا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى قازاقستاننىڭ ءوز ۇستانىمىن بەكىتىپ، بولاشاعىن ايقىنداعان 1995 -جىلعى كونستيتۋتسيا ەلدىك تاريحىمىزدىڭ جاڭا پاراعىنا اينالدى دەسە دە بولادى.
وركەنيەتتىك دامۋ كوشىنە قوسىلىپ، حالىقارالىق ارەنادا وزىندىك ورنىن العان قازاقستان ءۇشىن اتا زاڭىنىڭ ارتىقشىلىقتارى قانداي؟ بۇل رەتتە الدىمەن كونستيتۋتسيانىڭ قابىلدانۋ تاريحىنا دا كوز جۇگىرتسەك. تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭى اتقان تۇستا قازاقستاننىڭ ەڭ باستى قادامى كونستيتۋتسيانى قابىلداۋ ارقىلى بولاشاق باعداردى ايقىنداۋمەن بايلانىستى بولدى. ال مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سول تۇستا ايقىنداعانداي تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسى اشىق جانە دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋدىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن باياندى ەتۋگە ءتيىس بولاتىن.
وسى نەگىزگە سۇيەنگەندىكتەن 1993 -جىلى قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ العاشقى كونستيتۋتسياسى ەگەمەندىك تاريحىنداعى ەڭ دەموكراتياشىل قۇجات بولىپ تابىلعان ەدى. العاش قابىلدانعان 1993 -جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ ءمانى مەن ماڭىزىنا كەلەتىن بولساق، بۇل نەگىزگى قۇجات پرەزيدەنتتىڭ كورسەتكەن ماقساتى بويىنشا ءتورت باستى ماسەلەگە جاۋاپ بەرۋى جانە سوعان جاعداي جاساۋى ءتيىس ەدى.
ونىڭ ءبىرىنشىسى - مەملەكەتتىك بيلىكتى باسقارۋدىڭ بارلىق جۇيەسىن نىعايتۋ، ەكىنشىدەن - ەكونوميكالىق رەفورمانى جۇرگىزە وتىرىپ، ەلدى سول كەزدەگى تەرەڭ داعدارىستان شىعارۋ، ۇشىنشىدەن - جاس مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىن قالىپتاستىرۋ، تورتىنشىدەن - ىشكى ساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەتىن زاڭدىق نەگىزدەردى اتا زاڭدا كورسەتۋ.
الايدا، ەلدىگىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى وسى ءتورت ماقساتتى شەشىپ بەرەتىن باپتار تۇڭعىش كونستيتۋتسيانىڭ جوباسىندا تولىق قامتىلمادى. سونىڭ سالدارىنان، ۋاقىت وتە كەلە، زامان اعىمى مەن سۇرانىسىنا قاراي، تۇڭعىش كونستيتۋتسيانىڭ كەيبىر تۇستارى نارىقتىق قوعامداعى وزگەرىستەرگە سايكەس بولماي شىققانى بايقالدى. سوندىقتان دا ارادا ەكى جىل وتكەندە 1995 -جىلى قازىرگى قولدانىستاعى نەگىزگى زاڭ - كونستيتۋتسيا قابىلداندى. وسىلايشا، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىگىن ايقىنداعان اتا زاڭ ەكى قايتارا تۇلەدى. ويتكەنى 90- جىلداردىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ ساياسي- ەكونوميكالىق جاعدايى مۇلدەم باسقاشا بولاتىن. ەكىنشىدەن، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، جەدەل جاڭعىرتۋ ءۇشىن ساياسيدان باستاپ تۇپكىلىكتى ەكونوميكالىق وزگەرىستەر قاجەت ەدى.
جاڭا كونستيتۋتسيانى قابىلداۋ دا وڭاي بولا سالعان جوق. پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ساراپشىلار توبى كوپتەگەن الەم ەلدەرىنىڭ كونستيتۋتسيالارىن، اسىرەسە ⅩⅩ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قابىلدانعاندارىن مۇقيات ساراپتاۋدان وتكىزدى. «ءبىز ءۇشىن دامۋدىڭ ءار ءتۇرلى ساتىلارىندا تۇرعان، سان الۋان الەۋمەتتىك- مادەني، ۇلتتىق جانە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرى، ءار ءتۇرلى قۇقىقتىق جۇيەسى بار ەلدەردىڭ كونستيتۋتسياسى باستى ماسەلەنى - تۇراقتىلىقتى نىعايتۋداعى، حالىقتىڭ ءال- اۋقاتىن جاقسارتۋداعى جانە دەموكراتيانى دامىتۋداعى قول جەتكەن تابىستارىن ۇعىنۋ ماڭىزدى بولدى. ىزدەنىس گەوگرافياسى دا اۋقىمدى بولاتىن - ول ەۋروپانى، ازيانى، سولتۇستىك جانە لاتىن امەريكاسىن قامتىدى.
مەن ءوز باسىم تىكەلەي الەمدەگى جيىرما ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىن تالداپ، ولاردان كونسپەكتى جاساپ الدىم. ناتيجەسىندە، جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ قاجەتتىگى تۋرالى شەشىم قابىلداماس بۇرىن بىزدە بەس جىلدىق جيناقتالعان تاجىريبە بولدى. ءبىز سودان نەگىزگى باسىمدىقتاردى، ماقساتتاردى اجىراتىپ، ولارعا جەتۋدىڭ قۇرالدارىن ۇيرەندىك. كونستيتۋتسيانى قابىلداۋ قارساڭىندا ونداعان جىلدار بويى ازاماتتارىمىزدىڭ وي- ساناسىندا قوردالانىپ قالعان ستەرەوتيپتەردى جويۋ ءۇشىن، مەملەكەت پەن قوعامدى تۇبەگەيلى رەفورمالاۋ بارىسىندا پايدا بولاتىن كوپتەگەن وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى پروبلەمالاردى شەشۋ ءۇشىن بىرنەشە جىلعا سوزىلعان تاباندى جۇمىستار اتقارۋعا تۋرا كەلدى»، - دەپ ەسكە الادى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.
ءسويتىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ءوزى باستاما جاساپ، سول كەزدەرى ەۋروپا مەن ازيانىڭ، سولتۇستىك جانە لاتىن امەريكاسىنىڭ بارلىعى 20 دان استام دامىعان جانە دامۋشى ەلدەرىنىڭ كونستيتۋتسيالارىن زەرتتەپ، سارالاپ، زەردەلەپ شىقتى. سوسىن 1994 -جىلى ەلباسى ءوز قولىمەن ادىلەت مينيسترلىگىنە جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ جوباسىن تاپسىرعان بولاتىن. ناق وسى ۇلگى- جوبا بۇگىنگى اتا زاڭىمىزدىڭ نەگىزىن قالادى.
1995 -جىلعى كونستيتۋتسيانى تالقىلاۋ كەزەڭىندە ەلىمىزدەگى بەدەلدى زاڭگەرلەردەن بولەك، فرانسيانىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ وكىلدەرى، وسى ەلدىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى، رەسەي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ەڭ بەدەلدى زاڭگەرلەرى جوبالىق جۇمىستىڭ جوعارى تالقىلاۋ شارالارىنا اتسالىستى. ايتا كەتەيىك، تاۋەلسىزدىك تاريحىندا تۇڭعىش رەت بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋعا سالىنعان دا، ەلدىڭ كوپتەگەن پىكىرى ەسكەرىلگەن نەگىزگى زاڭ دا وسى - 1995 -جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيا.
قازىر كەلتىرىلىپ جۇرگەن رەسمي مالىمەتتەرگە قاراساق، قۇجاتتى تالقىلاۋعا 3 ميلليون 345 مىڭ ادام قاتىسىپتى. جۇرتشىلىق تاراپىنان ساراپتالعان 31 مىڭ 886 ۇسىنىس تۇسسە، سونىڭ 1 مىڭ 100 ى كونستيتۋتسيا جوباسىنا ەنگىزىلگەن.
بۇل جونىندە ەلباسى: «1995 -جىلعى كونستيتۋتسيا تاقىر جەردە پايدا بولعان جوق. ول ەگەمەن قازاقستاندا كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىس ورناتۋ ءۇشىن بۇرىننان جيناقتالعان تاجىريبەلەردى، سونداي-اق ءبىزدىڭ جاعدايىمىزعا سايكەس كەلەتىن ەڭ پروگرەسشىل شەتەلدىك تاجىريبەلەردى بارىنشا تولىق پايدالانعان ەدى. سوندىقتان دا، كىمدە-كىم ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ رۋحى مەن ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنگىسى كەلسە، ونى جاساۋدىڭ، قالىپتاستىرۋدىڭ تاريحىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك»، - دەگەن بولاتىن.
ءسويتىپ 1995 -جىلى 30 -تامىزدا ەلدىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن قابىلداۋ بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ءوتىپ، وعان سايلاۋشىلاردىڭ 90,58 پايىزى قاتىستى. ولاردىڭ 89,14 پايىزى جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ قابىلدانۋىن قولدادى. وسىلايشا، دۇنيەگە كەلگەن كونستيتۋتسيا تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە دامۋىمىزعا داڭعىل بولىپ، ەلدىڭ بەتكە العان باعدارىنىڭ تۇتاستاي بولىگىن قامتىپ وتىر دەسە دە بولادى. زامان اعىمىنا قاراي نەگىزگى زاڭىمىزدىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋى دا زاڭدىلىق. ەلباسى ايقىنداعان «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى بويىنشا اتقارىلعان كونستيتسيالىق رەفورما دا سونىڭ ايعاعى.
ايتسە دە ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ قازىرگى ءھام ءومىر بويعى باستى مىندەتى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ تىرەگىنە اينالعان كونستيتۋتسيانى قاتاڭ ۇستانۋ. ياعني، باستى تالاپ - اتا زاڭىمىز، كونستيتۋتسيانى قۇرمەتتەپ قورعاۋ، ال ونىڭ ماڭىزدىلىعىن جوعالتپاي ساقتاۋ رەسپۋبليكامىزدىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ مىندەتى مەن پارىزى بولۋى ءتيىس.
بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ اتا زاڭ تۋرالى بىلاي دەپ ايتقانى بار: «كونستيتۋتسيانى قاتاڭ ۇستانۋ - بۇل مەملەكەتتىلىكتىڭ تابىستى دامۋىنىڭ جانە قوعامداعى ازاماتتىق كەلىسىمنىڭ نەگىزى. ول بويىنشا ءومىر ءسۇرۋ - بۇل دەموكراتيانىڭ ەڭ جوعارعى مەكتەبى. بۇل مەكتەپتەن بارلىعىمىز وتۋگە ءتيىسپىز. ءبىزدىڭ مىندەت - كونستيتۋتسياعا اسا ۇقىپتىلىقپەن قاراۋ».
ال بۇگىنگى ەلدىك دامۋ جاعدايىنا كەلسەك، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، كونستيتۋتسيا ەلدىڭ تۇراقتى دامۋىنا بارلىق تەتىكتەردى قامتىپ وتىر.
«ءبىزدىڭ نەگىزگى زاڭىمىزدا تابىستى دامۋ ءۇشىن دە، ۇلتتىڭ ءوزدى- وزىنەن جاڭارۋى ءۇشىن دە بارلىق قۇقىقتىق قۇرالدار بار. ءبىز الدىمىزعا جاھاندىق ماقسات - عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي، 2050 -جىلعا دەيىنگى كەزەڭگە ازىرلەنگەن ستراتەگيالىق باعدارلاما نەگىزىندە قازاقستاندى الەمنىڭ نەعۇرلىم دامىعان 30 ەلىنىڭ بىرىنە اينالدىرۋ ماقساتىن قويدىق. بارلىق كوشباسشى ەلدەردە تابىستىڭ ەكى باستى قۇرامداسى بار ەكەنىن تاريح كورسەتىپ وتىر. ءبىرىنشىسى - سەرپىندى ەكونوميكا جانە جاڭعىرۋ. ەكىنشىسى - تۇراقتى كونستيتۋتسيالىق جۇيە جانە ورنىقتى مەملەكەت. وسىناۋ ەكى فاكتور 21-عاسىردا قازاقستانعا دا تولىق دارەجەدە قاجەت»، - دەيدى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.
تۇپتەپ كەلگەندە، كونستيتۋتسيانى قاستەرلەۋ - ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ قاسيەتتى پارىزى. ويتكەنى، پرەزيدەنت ايتقانىنداي «كونستيتۋتسيانىڭ ءاربىر ءسوزىن مۇلتىكسىز ورىنداپ، بۇلجىتپاي ساقتاۋ ارقىلى ماڭگىلىك ەلدىڭ تۇعىرىن نىعايتىپ، شاڭىراعىن بيىكتەتە تۇسەمىز». تۇيىندەي ايتساق، كونستيتۋتسيا مەملەكەت تاراپىنان عانا ەمەس، قوعام تاراپىنان دا قولداۋعا مۇقتاج. بۇنى ءاربىر ازاماتتىڭ ءتۇسىنىپ، كونستيتۋتسيالىق پاتريوتيزمگە مويىنۇسىنعانى ءلازىم.