ۇلتتىق قور - بولاشاق ۇرپاقتىڭ يگىلىگى
ياعني، يندۋستريالدى جانە اگرارلىق سەكتوردا اۋقىمدى وندىرىستىك قۋاتتار بولا تۇرا، رەسپۋبليكا نەگىزىنەن ونەركاسىپتىك شيكىزاتتىڭ ەكسپورتتاۋشىسى جانە وڭدەلگەن ونەركاسىپتىك ءونىمنىڭ يمپورتتاۋشىسى رەتىندە بەلگىلى ەدى.
وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستاندا دامۋدىڭ ەلەۋلى باعدارلامالارى جۇزەگە اسىرىلۋدا. ونىڭ ىشىندەگى ماڭىزدىسى - يندۋستريالدى- يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى. بۇگىندە وسى باعىتتا ەكىنشى بەس جىلدىقتىڭ جوبالارى ىسكە قوسىلىپ جاتىر. ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ ەرەكشەلىكتەرىن نازارعا الىپ، مەملەكەتتە نارىقتىق كونيۋنكتۋراعا قاراماستان تۇراقتى دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالار قابىلدانۋدا.
وسى رەتتە شەت ەلدەردەگى تۇراقتاندىرۋشى قورلاردىڭ تاجىريبەسى مەن جۇمىس ىستەۋ ۇستانىمدارىن ەسكەرە وتىرىپ، 2000 -جىلدىڭ تامىزىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن ۇلتتىق قور قۇرىلعان ەدى. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى بولاشاق ۇرپاق پەن ەكونوميكانى تۇراقتاندىرۋعا ارنالعان. اتاپ ايتقاندا، ۇلتتىق قور ەلدىڭ تۇراقتى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق دامۋىن، الداعى ۇرپاققا قارجى جيناقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋگە، قولايسىز سىرتقى فاكتورلاردىڭ ىقپالىنا ەكونوميكانىڭ تاۋەلدىلىگىن تومەندەتۋگە اۋقىمدى ءوز ۇلەسىن قوسۋدا.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اتاپ وتكەندەي، ۇلتتىق قور قازاقستان ءۇشىن «قاۋىپسىزدىك جاستىعى» رەتىندە قىزمەت ەتۋدە. ەستەرىڭىزدە بولسا، قازاقستانداعى اتالعان قور پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ءبىرىنشى بولىپ قۇرىلعانداردىڭ ءبىرى. ونىڭ مودەلى قوعام يگىلىگى ءۇشىن تابيعي بايلىقتان كەلەتىن تابىستى ءتيىمدى باسقارۋ تەتىكتەرىن ەسكەرگەن. ۇلتتىق قوردى قۇرۋ يدەياسى اۋەلدە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ تالقىلانعان ەدى.
بۇل تۇرعىدا شيكىزاتتىق سەكتوردان تۇسىمدەر ايتارلىقتاي قوماقتى بولعان كەزەڭنەن رەزەرۆتە جيناقتاۋ جۇزەگە اسىرىلا باستادى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قورى ىسپەتتەس قورلار كوپتەگەن ەلدەردە جۇمىس ىستەۋدە جانە وسى تەكتەس قىزمەتتەردى اتقارىپ كەلەدى.
سونىمەن قاتار مۇناي مەن گازدى، مەتالدى ساتۋدان كەلگەن ۆاليۋتالىق تۇسىمدەردى رەزەرۆىلەۋ ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامىن رەتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سەبەبى، ول ەكسپورتقا نەگىزدەلگەن جانە ىشكى نارىققا جۇمىس ىستەيتىن كاسىپورىنداردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنە دە بايلانىستى. 2008-2009 -جىلدارداعى داعدارىس جاعدايلارىندا ۇلتتىق قور قارجىسى ۇكىمەتتىڭ داعدارىسقا قارسى جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن پايدالانىلدى.
بۇل رەتتە ەلدىڭ قارجىلىق جۇيەسىن تۇراقتاندىرۋعا، سونداي- اق باسپانا قۇرىلىسىن قامتي وتىرىپ، ەكونوميكانىڭ نەگىزگى سالالارىن قولداۋعا مۇمكىن بولدى. قازىرگى كەزدە ۇلتتىق قور قارجىسى ەسەبىنەن ينفراقۇرىلىمدىق دامۋدىڭ «نۇرلى جول» اۋقىمدى باعدارلاماسى ورىندالىپ جاتىر. دەگەنمەن دە قالىپتاسقان ەكونوميكالىق احۋالدى، سونىمەن قاتار بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ۇلتتىق قوردى ساقتاپ قالۋ قاجەتتىلىگىنەن، بيىلعى كۇزدە پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ ۇلتتىق قوردان كەپىلدەندىرىلگەن ترانسفەرت كولەمىن 400 ميلليارد تەڭگەگە قىسقارتۋعا تاپسىرما بەردى. «ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتىن ساقتاپ، ودان ءارى جيناقتاۋ ماقساتىمەن 2016 -جىلى كەپىلدەندىرىلگەن ترانسفەرت كولەمىن 400 ميلليارد تەڭگەگە قىسقارتۋدى، سونداي- اق ماقساتتى ترانسفەرتتى 50 ميلليارد تەڭگەگە ازايتۋدى تاپسىرامىن. ۇكىمەت مەنىڭ تاپسىرمالارىمدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 2017-2019 -جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت جوباسىندا الداعى ءۇشجىلدىق كەزەڭنىڭ شىعىستارىن قاراستىرۋى قاجەت»، - دەدى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قىركۇيەكتە وتكەن ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرمالارىنا سايكەس، بيۋدجەتتىك زاڭ جوبالارىنا ءتيىستى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلىپ، قۇجاتتاردى پارلامەنت قابىلدادى. سەناتتا جاساعان بايانداماسىندا ق ر ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى قۋاندىق بيشىمبايەۆ 2016 -جىلى ترانسفەرتتىڭ جالپى سوماسى 2,4 تريلليون تەڭگەنى قۇراعانىن اتاپ ءوتتى.
ماقساتتى ترانسفەرت ۇنەمدەۋ شارالارىنىڭ ارقاسىندا، ياعني حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارى زايمدارىمەن قوسىمشا قارجىلاندىرۋ مەن ۇكىمەتتىڭ ارنايى رەزەرۆى ەسەبىنەن 54,6 ميلليون تەڭگەگە ازايدى. ۇكىمەت ءۇش جىلدىڭ بارىسىندا، ياعني 2017 -جىلدان باستاپ بيۋدجەت شىعىستارىن جانە ۇلتتىق قوردان تارتىلاتىن قارجى كولەمىنە تەڭگەرىم جاساۋدى جوسپارلاپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، ءۇش جىلدا قوردىڭ شىعىستارى مەن تۇسىمدەرى تەڭدەسۋى ءتيىس. 2016 -جىلدىڭ 1 -جەلتوقسانىنداعى جاعداي بويىنشا قازاقستاننىڭ التىن- ۆاليۋتا قورى 90,9 ميلليارد ا ق ش دوللارىن قۇرادى، بۇل تۇرعىدا قيىن ەكونوميكالىق جاعدايعا قاراماستان، قوردىڭ كولەمى ارتىپ كەلەدى. بۇل فاكتور وتە ماڭىزدى، سەبەبى جيناقتىڭ ءوسىمى الداعى ۋاقىتتا الەمدىك ەكونوميكادا بولۋى ىقتيمال تەرىس ىقپالداردىڭ سالدارىنان قورعانۋعا جول بەرەدى.
وسى ارقىلى، شيكىزاتتىق سەكتوردان تۇسەتىن قارجىنى ساقتاۋ مەن جيناقتاۋ ناتيجەسىندە ەلدە ارى قاراي دامۋ ءۇشىن اۋقىمدى جەكە رەسۋرسى قامتاماسىز ەتىلەدى.
اۆتور: رۋسلان عابباسوۆ
