ا. مۇحامەدي ۇلى: رۋحاني كەلىسىم - قازاقستان قوعامى تۇراقتىلىعىنىڭ ىرگەتاسى
بيىلعى جىل قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ جانە ەلىمىز كونستيتۋتسياسىنىڭ 20 جىلدىعى، ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعى جانە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى ءتارىزدى تاريحىمىزداعى ىرگەلى وقيعالاردى مەرەكەلەۋمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر.
ءبىز قازىرگى كۇندە وسىنداي ايتۋلى وقيعالار قاتارىمەن كەمەلدەنگەن بيىلعى جىلدىڭ ەلىمىزدى ماڭگىلىك ەلگە اينالدىرۋ ماقساتىندا قولعا الىنىپ وتىرعان باتىل جوبالار مەن باعدارلامالاردىڭ ءساتتى ىسكە اسقان جىلىنا اينالعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز.
قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى ەلىمىزدە جىل سايىن 18- قازاندا ءداستۇرلى تۇردە اتالىپ وتەتىن رۋحاني كەلىسىم كۇنىمەن دە تىكەلەي بايلانىستا كورىنىس تابادى.
1992-جىلعى قازان ايىندا الماتى قالاسىندا رۋحاني كەلىسىمنىڭ ءبىرىنشى كونگرەسىن وتكىزۋدە ەلباسىنىڭ ءرولى ەرەكشە. اتالعان كونگرەسكە قاتىسقان تانىمال ءدىني جانە قوعام قايراتكەرلەرى وسى كۇندى ادامدار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىككە قول جەتكىزۋ جانە بىتىمگەرشىلىكتى ىزدەۋ كۇنى رەتىندە بەكىتۋدى ۇسىنعان بولاتىن.
ەگەر وتكەنىمىزگە وي جۇگىرتەر بولساق، وندا العاشقى بۇكىل الەمدىك رۋحاني كەلىسىم كونگرەسى 1893-جىلى ا ق ش- تىڭ چيكاگو قالاسىندا وتكەنىن كورەر ەدىك. تەك اراعا عاسىر سالىپ وسىناۋ ىزگى باستاما قازاق جەرىندە ناقتى ىسكە اسا الدى.
ۇلى بريتانيا، گەرمانيا، ا ق ش، رەسەي، اۆستريا، يتاليا، شۆەيتساريا، ءۇندىستان جانە باسقا دا ەلدەردەن كەلگەن الماتىداعى رۋحاني كەلىسىمنىڭ ءبىرىنشى كونگرەسىنە قاتىسۋشىلار ءوز مانيفەسىندە 18- قازاندى رۋحاني كەلىسىم كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتۋ باستاماسىن كوتەردى.
رۋحاني كەلىسىم كۇنى ەلوردامىز استانا قالاسىندا 1997- جىلى العاشقى رەت كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتىپ، ول وزىمەن بىرگە قايىرىمدىلىق ىستەرگە قولعانات بولۋدىڭ جاڭا ميسسياسىن الىپ كەلدى.
ىزگىلىك پەن مەيىرىمدىلىككە جول سالعان وسىناۋ باستاما بۇكىل ەل كولەمىندە جالعاسىن تاپتى. وسى ورايدا 2010-جىلى استانا قالاسىندا وتكەن رۋحاني كەلىسىم كۇنىندە بۇكىل الەمدىك رۋحاني مادەنيەت فورۋمىنىڭ اشىلۋ شاراسى وتكەنىن جانە وعان الەمنىڭ 70 ەلىنەن دەلەگاتتار قاتىسقانىن ايتا كەتۋ كەرەك.
قازاقستان پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ فورۋمعا قاتىسۋشىلار مەن مەيماندار الدىندا سويلەگەن سوزىندە ءوز ويىن: «بەيبىتشىلىككە، كەلىسىم مەن ادىلدىككە ۇمتىلۋ كەز كەلگەن حالىقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. وسى تۇرعىدان العاندا، كوپۇلتتى قازاقستاندىق مادەنيەتتىڭ رۋحاني باستاۋلارىن نىعايتا ءتۇسۋ ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىمىزدىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ تابىلادى.
قازاقستاندا جىل سايىن رۋحاني كەلىسىم كۇنى اتالىپ وتەدى. ەلوردامىز استانا قالاسى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى سەزى وتەتىن ورىنعا اينالدى... بۇگىنگى كۇندە ءتۇرلى ەتنوستىق جانە ءدىني ەرەكشەلىكتەرگە يە ادامداردى بىرىكتىرۋگە قابىلەتتى رۋحاني قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋ الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرىنىڭ ءدىني كوشباسشىلارى، عالىمدارى، مادەنيەت پەن ونەر قايراتكەرلەرى تاراپىنان ۇنەمى نازار اۋدارۋدى جانە كۇش- جىگەردى قاجەت ەتەدى»، - دەپ تۇيىندەگەن بولاتىن.
سوندىقتان، الداعى رۋحاني كەلىسىم كۇنى قارساڭىندا ونىڭ ءبىزدىڭ قوعامداعى ورنى مەن مانىنە كەزەكتى رەت وي جۇگىرتىپ قويۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ بىلەمىن.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى - بۇل ەۋرازيا قۇرلىعى مەن ۇلى جىبەك جولىنىڭ ورتالىعى، ءارتۇرلى وركەنيەتتەر مەن رۋحاني مادەنيەتتەردىڭ توعىسقان جەرى. تۋعان جەردىڭ تاريحىن تانۋ وسى جەردەگى ارحەولوگيالىق جادىگەرلەردى، جازباشا تاريحي قۇجاتتاردى جانە سان عاسىرلاردان بەرى حالىقپەن جاساسىپ كەلە جاتقان ءاپسانالار مەن اڭىزداردى بىلۋگە ۇمتىلدىرادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ 1992-جىلى وتكەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ 47-سەسسياسىندا: «ءبىز ازيادا ەرەكشە تاڭعالدىرار جەردە ءومىر سۇرەمىز. الەمنىڭ بارلىق جەتەكشى دىندەرى - يۋدايزم، بۋدديزم، حريستياندىق، يسلام - ءبىزدىڭ قۇرلىعىمىزدىڭ قاسيەتتى جەرلەرىندە باستاۋ الدى... مەن ءبىزدىڭ بارلىعىمىزعا بولاشاق سىن- تەگەۋرىندەرگە بەيىمدەلۋدىڭ وڭتايلى جولدارىن ىزدەستىرۋدە، ادامزات الدىندا ۋاقىت وتكەن سايىن وزەكتىلىگى ارتىپ كەلە جاتقان ءبىرتۇتاس ورتادا ءومىر ءسۇرۋدىڭ جاڭا نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋدا ۇجىمداسۋىمىز قاجەت ەكەندىگىنە سەنىمدىمىن»، - دەگەن بولاتىن. ەلباسىمىزدىڭ وسىناۋ اتالى پىكىرىنىڭ وزەكتىلىگى قازىرگى كۇندە قايتا جاڭعىرىپ وتىر.
وركەنيەتتىڭ رۋحاني الەۋەتىنە نەمقۇرايلى قاراۋ بۇگىنگى الەمدەگى جاھاندىق دەڭگەيدەگى رۋحاني جانە ادامگەرشىلىك داعدارىستارعا الىپ كەلىپ وتىرعانى بارلىعىمىزعا ايان. وسىناۋ ۇدەرىس ادامنىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق تامىرىنان، تاريحىنان جانە ادامزاتتى سان عاسىرلار بويى ۇيىتىپ كەلگەن بەيبىتشىلىك، كەلىسىم، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق جانە جاناشىرلىق ءتارىزدى قۇندىلىقتاردان بوي الىستاتۋمەن قاتار كورىنىس تابۋدا.
جاھاندىق دەڭگەيدەگى وسىنداي كۇردەلى جاعدايدا ەلباسىمىز رۋحاني كەلىسىم - ءبىز ءوزىمىزدىڭ جاڭا تاريحىمىزدا ەكونوميكا، ينتەگراتسيا، جاڭعىرتۋ جانە وسى ءتارىزدى باسقا دا ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى باسىمدىقتارمەن ءبىر قاتاردا ءمان بەرۋىمىز ءتيىس بولاتىن قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى دەگەن وتە ماڭىزدى ويدى ورتاعا سالدى.
قازاقستان حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنە جانە قازاق حالقىنىڭ بولمىسىنداعى سان عاسىرلاردان بەرى جاساسىپ كەلە جاتقان ەتيكالىق كودەكستەن باستاۋ الاتىن رۋحاني مۇراتتارعا تۇعىرلاناتىن نەگىزدەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قايتا تىنىس الا باستادى.
سوندىقتان باسقا يدەيالار مەن كوزقاراستارعا توزىمدىلىك تانىتۋدان، ءارتۇرلى دىندەر مەن ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ءداستۇرلى رۋحاني-ادامگەرشىلىك جانە مادەني قۇندىلىقتاردى ۇقىپتىلىقپەن قابىلداۋىنان كورىنىس تاباتىن حالقىمىزدىڭ ءدىلى مەن رۋحىنىڭ اشىقتىعى بۇگىنگى قازاقستان قوعامىنداعى رۋحاني كەلىسىمنىڭ تۇعىرى بولىپ تابىلاتىنى ءسوزسىز.
شىنىندا دا، ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم وسىنداي قىسقا مەرزىم ارالىعىندا ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك-مادەني سالالاردا اۋقىمدى وزگەرىستەر جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى.
وسى رەتتە، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ جاڭا تاريحى ءتۇرلى مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ بەيبىت قاتار ءومىر سۇرە الاتىندىعىنا عانا ەمەس، سونداي-اق ولاردىڭ قوعامنىڭ دامۋىنا وڭ ىقپال ەتە العاندىعىنا شىنايى دالەل بولعاندىعىن اتاپ وتكەن ءجون.
قازاقستاندا جاساقتالعان مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ءوزارا قاتىناس مودەلى ءدىندارلاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن سىيلاۋعا، ءوزارا تۇسىنىستىككە قول جەتكىزۋگە جانە ارىپتەستىك قاتىناستار ورناتۋعا نەگىزدەلگەن. ەلىمىزدە ار-وجدان، ءدىني سەنىم بوستاندىعىن جانە وي ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالعان.
مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىنداعى ۇيلەستىرىلگەن ءارى پارمەندى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە، ءدىني جانە ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ رۋحاني كەلىسىمگە قوسقان ۇلەستەرىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەتنوستىق جانە ءدىني نەگىزدەگى شيەلەنىستەردىڭ جولىنا بەرىك توسقاۋىل قويۋ قامتاماسىز ەتىلدى.
ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن زايىرلى مەملەكەت ەكەندىگى ناقتى ايقىندالعان. دەگەنمەن، مەملەكەتتىڭ دىنگە قاتىناسى تۋرالى ايتقاندا، ءدىن سالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەر مەملەكەت تاراپىنان تىس قالمايتىندىعىن اتاپ وتكەن ءجون.
قازاقستان قوعامىندا بەرىك ورنىققان رۋحاني كەلىسىم حالقىمىزدىڭ مادەني جانە رۋحاني ءومىرىنىڭ دامۋىنداعى حانافي باعىتىنداعى يسلام مەن پراۆوسلاۆيەلىك حريستاندىقتىڭ تاريحي ءرولىن مويىنداۋعا، سونداي-اق، قازاقستان حالقىنىڭ رۋحاني مۇراسىمەن ۇيلەسەتىن وزگە دە دىندەردى سىيلاۋعا ۇندەيدى.
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى ءدىني بىرلەستىكتەر تاراپىنان قايىرىمدىلىق كومەكتەر كورسەتۋ، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى نىعايتۋ، قىلمىستىڭ الدىن الۋ سەكىلدى كوپتەگەن ماڭىزدى الەۋمەتتىك جوبالار ىسكە اسىرىلۋدا.
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاننىڭ ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋدا قول جەتكىزگەن بىرەگەي تاجىريبەسى الەمدىك قوعامداستىقتىڭ سۇرانىسىنا كۇن وتكەن سايىن يە بولا تۇسۋدە. بۇگىنگى تاڭدا الەم كارتاسىندا ەلوردامىز استانا قالاسى - الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزىن شاقىرۋ جونىندەگى ەلباسىنىڭ ماڭىزدى باستاماسى ىسكە اسىرىلىپ وتىرعان مادەنيەتارالىق جانە ءدىنارالىق ءۇن قاتىسۋ ورتالىعى رەتىندە تانىلۋدا.
الەم ەلدەرىنىڭ ءدىنباسىلارى مەن ساياسي ليدەرلەرى ەۋرازيا جۇرەگىندەگى قازاق جەرىندە رۋحاني كەلىسىم نەگىزى قالانىپ، دىندەر ءۇن قاتىسۋى شىن مانىندە جۇزەگە اسقاندىعى جونىندە ورتاق پىكىردى ۇستانادى.
ۇستىمىزدەگى جىلعى 10- ماۋسىمدا وتكەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ V سەزىندە سويلەگەن سوزىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى پان گي مۋن الەم حالىقتارى اراسىندا بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمگە قول جەتكىزۋ ماقساتىندا ساياسي جانە ءدىني ليدەرلەر اراسىنداعى ءۇن قاتىسۋدى دامىتۋداعى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ليدەرلىك قاسيەتىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
2003-جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ارالىقتا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ بەس سەزى وتكەندىگى بەلگىلى. بۇل سەزدەر وركەنيەتتەر، مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ جاھاندىق ءۇنقاتىسۋى تۋرالى يدەيالاردى ىسكە اسىرۋعا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سۇحباتقا ءتۇسۋ نيەتى ەلەۋلى ۇلەس قوساتىندىعىنىڭ ايعاعىنا اينالدى.
وسى تۇرعىدان العاندا، استانا سەزى عالامدىق دەڭگەيدە رۋحاني ءۇن قاتىسۋعا تىڭ سەرپىن بەرىپ، قازىرگى كۇندە قارقىندى جۇمىس ىستەپ وتىرعان وركەنيەتتەر اليانسى، اۋليە ەدجيديا قوعامى، دوحاداعى ءدىنارالىق ءۇن قاتىسۋ كونفەرەنتسياسى، مەككە حالىقارالىق مۇسىلمان كونفەرەنتسياسى، مادريد حالىقارالىق فورۋمى جانە باسقا دا ءۇن قاتىسۋ الاڭدارىنىڭ قۇرىلۋىنا سەبەپ بولدى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز.
ءدىني ليدەرلەر سەزىن وتكىزۋ ارقىلى جاھاندىق دەڭگەيدە رۋحاني كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋدەگى قازاقستاننىڭ جانە ونىڭ كوشباسشىسىنىڭ ءرولىن ءۇندىستاننىڭ اسا كورنەكتى جازۋشىسى جانە قوعام قايراتكەرى رابيندرانت تاگوردىڭ ءاربىر ۇلت وزىندە بار جاقسىلىقتى جالپىنىڭ يگىلىگى ەتۋى ءتيىس دەگەن سوزدەرىمەن بىلدىرۋگە بولادى.
اسىل رۋح - ۇلت بايلىعى، ال ونىڭ جەتىستىگى - ءبىرجاقتى جەكە مۇددەلەردى جەڭە وتىرىپ، الەم ەلدەرىن رۋحاني كەلىسىمدى اسقاقتاتۋعا شاقىرۋ بولىپ تابىلادى.
قازاقستاندا زاماناۋي مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى اۋەل باستان-اق دامۋ جولىمىزدىڭ دۇرىس تاڭدالعانىن كورسەتەدى. بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تۇعىرى رەتىندە انىقتالعان ساياسي تۇراقتىلىقتى، ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى، الەۋەتى كۇشتى ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋ ماقساتىن ۇستانعان ەلباسىنىڭ ساياسي كورەگەندىگىنىڭ ارقاسى ەكەندىگىنە سەنىمدىمىن.
مەن جوعارىدا ايتىپ وتىرعان ويلار جەلىسىندە رۋحاني كەلىسىم كۇنىن رۋحاني- ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى وي ەلەگىنەن وتكىزە وتىرىپ، وسى نەگىزدە جاڭا ەتيكالىق باسىمدىقتاردى قالىپتاستىرۋ كۇنى دەگەن بولار ەدىم. ويتكەنى، ۇلتتىڭ رۋحاني- مادەني دامۋىنا قولعابىس ەتەتىن جاڭا داستۇرلەرگە قولداۋ كورسەتۋ جانە ورنىقتىرۋ ارقىلى ءبىز جالپى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردىڭ كوكجيەگىن ۇزارتا تۇسەمىز.
ءبىز وسى ارقىلى قازاقستاننىڭ جاڭا عاسىردا بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك اۋماعى رەتىندە دامۋ بولاشاعىنا شەكتەۋسىز كەڭىستىك اشاتىنىمىزعا كامىل سەنىمدىمىن.
ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
