شەكارالىق وزەن سۋلارىن حالىقارالىق نورمالارعا سايكەس ادىلەتتى ءبولۋ تۋرالى قازاقستان قىتايمەن قارقىندى كەلىسسوزدەر جۇگىزىپ وتىر- شاحرات نۇرىشيەۆ
وسى ءجۇزجىلدىقتىڭ ورتاسىنا قاراي كوپتەگەن ەلدەر سۋدى يمپورتتاۋعا ءماجبۇر بولادى دەگەن بولجام بار. ال قازاقستاندا تۇشى سۋدىڭ تاپشىلىعى بولا ما؟
مىنە، وسى ءتارىزدى قازاقپارات ءتىلشىسىنىڭ سۇراقتارىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى قىزمەتىنىڭ ماسەلەلەرى جونىندەگى ۇلتتىق ۇيلەستىرۋشى، ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ەرەكشە تاپسىرمالار جونىندەگى ەلشىسى شاحرات نۇرىشيەۆ جاۋاپ قايتاردى.
- ارينە، بۇگىنگى تاڭدا الەمدە حالىق سانىنىڭ وسۋىنە، قارقىندى ەكونوميكالىق دامۋعا جانە كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى تۇشى سۋعا دەگەن سۇرانىستىڭ ارتىپ كەلە جاتقانى ايتپاي- اق تۇسىنىكتى جانە بۇل ءۇردىس، وكىنىشكە وراي، سۋ تاپشىلىعىن كۇشەيتپەسە، كەمىتپەيتىنى ايدان انىق.
ال قازاقستاننىڭ سۋ قورى كولەمىنىڭ 44% سىرت كوزدەر ەسەبىنەن تولىعاتىنىن ەسكەرسەك، جالپى سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بولاشاقتا ەلىمىزدەگى وزەكتى ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالاتىنى ءسوزسىز.
قازىرگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سۋ بەتىنىڭ رەسۋرستارى شامامەن 100,5 كۋب. ك م قۇرايدى. سونىڭ ىشىندە ق ر اۋماعىندا 56,6 تەكشە ك م (56%) سۋ قۇرالادى جانە كورشى ەلدەردەن - رەسەي، قىتاي، وزبەكستان مەن قىرعىزستاننان بىزگە جالپى كولەمى 43,9 تەكشە ك م (44%) سۋ كەلەدى. قازاقستاننىڭ 8 وزەن باسسەيندەرىنىڭ 7 ترانس شەكارالىق بولىپ تابىلادى، ياعني ءبىزدىڭ نەگىزگى ءىرى دەگەن وزەندەردىڭ بارلىعىنىڭ، نۇرادان باسقاسىنىڭ، ترانس شەكارالىق سيپاتى بار دەۋگە بولادى.
الايدا، ەلباسىنىڭ 2012 - جىلعى 14 - جەلتوقسانداعى حالىققا جولداۋىندا ۇكىمەتكە بەرگەن تاپسىرماسىنا سايكەس ازىرلەنگەن جانە 2014 - جىلعى 4 - ساۋىردە ق ر پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ № 786 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن» ساپالى جۇزەگە اسىرۋ، سۋ شارۋاشىلىعى سالاسىن نىعايتۋعا جانە سۋ ۇنەمدەۋدىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ ارقىلى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ بارلىق سالالارىن تولىق سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە، سونداي- اق، اۋىز سۋ تاپشىلىعىنىڭ الدىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىز.
- ترانس شەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىنە كەلگەندە قازاقستان قانداي ەلدەرگە تىكەلەي تاۋەلدى؟ وسى ماسەلەدە قىتاي مەن قازاقستان، رەسەي مەن قازاقستان، قىرعىزستان مەن قازاقستان، وزبەكستان مەن قازاقستان اراسىندا قانداي كۇرمەۋى قيىن تۇيتكىلدەر بار؟
- جوعارىدا اتالىپ وتكەندەي، قازاقستاننىڭ 8 وزەن باسسەينىنىڭ 7 ترانسشەكارالىق وزەندەر باسسەيندەرى بولعاندىقتان، سولار ارقىلى ەلىمىزدەگى سۋ قورىنىڭ 44% تولىعىپ وتىرادى.
اتاپ ايتقاندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىندا 24 ترانس شەكارالىق وزەندەر ورنالاسقان جانە ونىڭ ەڭ ىرىلەرى ىلە، ەرتىس جانە ەمىل وزەندەرى بولىپ تابىلادى. اتالعان وزەندەر بالقاش، زايسان جانە الاكول كولدەرىنىڭ بىردەن- ءبىر سۋ كوزى بولىپ، ەلىمىزدىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك- شىعىس وڭىرلەرىنىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق الەۋەتىنىڭ دامۋىنا نەگىزگى اسەر ەتۋشى فاكتور بولىپ وتىر دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
سونىمەن قاتار، ەكى ەل اراسىندا 24 وزەننىڭ ىشىندە ءبىرقاتار شەكارا بويىمەن اعاتىن قورعاس، سۇمبە، ۇلكەن ۇلاستى، قايشىبۇلاق جانە تاعى باسقا ءىرىلى- ۇساقتى وزەندەر دە بارشىلىق. نەگىزىنەن 24 وزەننىڭ باسىم كوپشىلىگى ق ح ر اۋماعىنان باستاۋ العانىمەنەن، ولاردىڭ بىرنەشە ساعالارى قازاقستان اۋماعىنان باستاۋ الىپ، كورشى ەلدەگى وزەندەرگە قوسىلادى جانە قايتا بىزگە اعىپ كىرەدى.
قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىندا نەگىزىنەن شۋ- تالاس باسسەينىنە تيەسىلى شۋ، تالاس، اسپارا، اسا جانە وزگە دە ترانس شەكارالىق وزەندەر ورنالاسقان جانە ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك قىرعىزستان اۋماعىنان باستاۋ الادى. شۋ مەن تالاس وزەندەرى باسسەينىنىڭ سۋ رەسۋرستارى ءبىرىڭعاي جامبىل وبلىسىنىڭ سۋارمالى شارۋاشىلىعىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە عانا پايدالانىلىپ وتىر. تەك قانا الماتى وبلىسى مەن قىرعىزستاننىڭ ىستىقكول وبلىسىنىڭ اراسىندا اعىپ جاتقان شەكارالىق قارقارا وزەنى ىلە وزەنىنىڭ باسسەينىنە قۇيادى.
ال، سىرداريا وزەنىن الاتىن بولساق، بۇل وزەن باسسەينى باستاۋى بولىپ تابىلاتىن نارىن وزەنى قىرعىزستاننىڭ اۋماعىندا قۇرالىپ، وزبەكستان، تاجىكستان جانە قايتا وزبەكستان اۋماعى ارقىلى اعىپ كەلىپ، قازاقستان اۋماعىندا ارالعا قۇيادى. سىرداريا وزەنىنىڭ سۋ رەسۋرستارىن پايدالانۋ ماسەلەسى، اسىرەسە، ءبىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەر ءۇشىن اسا ماڭىزى زور. ءبىر عانا وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ماقتاارال اۋدانىنىڭ 130 مىڭ گەكتار سۋارمالى جەرى، وزگەسىن ايتپاعاندا، سىرداريا سۋىنا تاۋەلدى. سونداي- اق، سىرداريانىڭ قازاقستاندىق ارال تەڭىزىنىڭ بولىگى ءۇشىن الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق اسەرى وراسان زور.
قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا ەرتىس، ەسىل، توبىل، جايىق جانە سارىوزەن مەن قاراوزەن اتتى 5 ءىرى وزەن باسسەيندەرى ورنالاسقان. ولاردىڭ ۇشەۋى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك- شىعىسىنان رەسەيگە اعىپ كىرسە، ەكەۋى رەسەيدەن ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىنە اعىپ كىرىپ، كاسپي تەڭىزىنىڭ باسسەينىن تولىقتىرادى جانە باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اسا سۋعا تاپشى اۋداندارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرادى.
جوعارىدا ايتىلعاننىڭ نەگىزىندە، ەلىمىزدىڭ ترانس شەكارالىق وزەندەر بويىنشا كورشى مەملەكەتتەرگە قانشالىقتى تاۋەلدى ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
اتالعان وزەندەر بويىنشا بارلىق كورشى مەملەكەتتەرمەن ۇكىمەت ارالىق ىنتىماقتاستىق جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعانىمەن، ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ نەگىزگىلەرى بولىپ سۋارمالى كەزەڭدە سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، تابيعي نىسانداردىڭ ەكولوگيالىق احۋالى جانە سۋ ساپاسىنىڭ ناشارلاۋى سىندى ماسەلەلەر، ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى قارىم- قاتىناستار كۇن تارتىبىندە ۇدايى كوتەرىلۋدە.
- قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى كەلىسسوزدەر پروتسەسى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟ ەكى مەملەكەت اراسىنداعى سۋ ءبولىسۋ تۋرالى كەلىسىمگە قاشان قول قويىلادى؟ ترانس شەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ جانە قورعاۋ جونىندەگى قازاقستان- قىتاي بىرلەسكەن كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
- قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى كەلىسسوزدەر پروتسەسى 2001 - جىلى قول قويىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى اراسىنداعى ترانس شەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ جانە قورعاۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمنىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلىپ وتىر.
اتالعان كەلىسىمنىڭ نەگىزىندە 2003-2013 -جىلدار ارالىعىندا اتقارىلعان تاباندى جۇمىس ناتيجەسىندە ترانس شەكارالىق وزەندەردە تابيعي اپاتتىق جاعدايلار كەزىندە ءوزارا شۇعىل حابارلاندىرۋ، عىلىمي- زەرتتەۋ ىنتىماقتاستىعىن دامىتۋ، ءوزارا گيدرولوگيالىق جانە گيدروحيميالىق اقپاراتپەن الماسۋ، سۋ ساپاسىن قورعاۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق جانە قورعاس وزەنىندەگى «دوستىق» بىرلەسكەن گيدروتورابىن بىرلەسە باسقارۋ جانە پايدالانۋ ءتارىزدى 7 ۇكىمەت ارالىق كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزىلگەنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت.
وسى ورايدا، ق ر مەن ق ح ر اراسىنداعى ترانس شەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ جانە قورعاۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمنىڭ اياسىندا قۇرىلعان ترانس شەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ جانە قورعاۋ جونىندەگى قازاقستان- قىتاي بىرلەسكەن كوميسسياسى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 11 وتىرىسىن وتكىزدى.
بىرلەسكەن كوميسسيانىڭ 8- وتىرىسىندا تاراپتار ق ر مەن ق ح ر اراسىنداعى ترانس شەكارالىق وزەندەردىڭ سۋلارىن ءبولۋ جونىندەگى نەگىزگى تەحنيكالىق جۇمىستاردىڭ جوسپارىن بەكىتتى.
ق ح ر ءتوراعاسى شي جينپيڭنىڭ 2013 - جىلعى قىركۇيەكتە قازاقستانعا جاساعان مەملەكەتتىك ساپارى اياسىندا قول قويىلعان جان- جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى ودان ءارى تەرەڭدەتۋ تۋرالى بىرلەسكەن دەكلاراتسياسىندا تاراپتاردىڭ اتالعان جوسپاردى 2014 -جىلى ۋاقتىلى اياقتاۋعا كۇش سالۋدى جانە 2015 - جىلدان باستاپ قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ترانس شەكارالىق وزەندەر سۋلارىن ءبولۋ تۋرالى ۇكىمەت ارالىق كەلىسىم جوباسىن كەلىسۋدى باستاۋدى ۋاعدالاسۋى، بىرلەسكەن كوميسسيانىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلى ەكەنىن كورسەتتى جانە بۇل جايت ەكى مەملەكەت باسشىلارىمەن جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتىلدى.
جالپى، ق ر مەن ق ح ر اراسىنداعى ترانس شەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ جانە قورعاۋ سالاسىندا ىنتىماقتاستىق پەن ىقپالداستىقتىڭ تەرەڭدەۋىنىڭ ايعاعى رەتىندە قىتاي باسشىلىعىنىڭ سوڭعى ءۇش بۋىنىنىڭ «ق ح ر ترانس شەكارالىق وزەندەردە قازاقستان مۇددەلەرىنە نۇقسان كەلتىرەتىن ەشقانداي ءىس- شارالارعا بارمايدى» دەگەن مالىمدەمەلەرىن كەلتىرۋگە بولادى. سونداي- اق، قازاقستان قىتايدىڭ وسى سالادا كورشىلەس مەملەكەتتەرى ىشىندە قارقىندى كەلىسسوز جۇگىزىپ وتىرعان بىردەن ءبىر جالعىز كورشىسى بولىپ تابىلاتىندىعىن ايتا كەتۋ ءجون.
- شىعىس قازاقستاننىڭ ەكى ءىرى وزەنى - ەرتىس پەن ىلە باسىن قىتايدان الادى. ەرتىستىڭ سۋىن قىتايلار شىنجاڭداعى جاڭا ونەركاسىپ ورتالىعى - قارامايعا بۇرىپ جاتىر. ەرتىستىڭ سۋى ازايسا، استاناعا سۋ كەلەتىن ەرتىس- قاراعاندى كانالىنىڭ دا سۋى ازايادى ەمەس پە؟ ەكىنشىدەن، اسپان استى ەلى ىلەگە ونداعان سۋ قويمالارىن سالىپ، 60 قا جۋىق گيدرو ەنەرگەتيكالىق قوندىرعىلار ورناتتى. ياعني، ىلەنىڭ سۋى دا جىلدان جىلعا ازايا بەرەدى دەگەن ءسوز. وتاندىق ەكولوگتار بۇل جاعداي بالقاشتىڭ ەكى سۋ ايدىنىنا ءبولىنىپ، ونىڭ ءبىرىنىڭ تارتىلۋىنا اپارىپ سوعادى دەيدى. ول ارال تەڭىزىنىڭ تاعدىرىن قايتالاۋى مۇمكىن بە؟
- ارينە، كورشىلەس قىتايدىڭ شىنجاڭ- ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىندا ءوندىرىستىڭ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جانە ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋى، ق ح ر ۇكىمەتىن ترانس شەكارالىق ىلە، ەرتىس، ەمىل جانە تاعى باسقا وزەندەردىڭ قوسىمشا سۋ رەسۋرستارىن يگەرۋگە يتەرمەلەيتىنى انىق. دەگەنمەن، قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى كەلىسسوزدەر ۇدەرىسىندە ءاۋ باستان- اق قازاقستاندىق تاراپ سۋ بولۋدە نەگىزگى پرينتسيپتەردى ورىنداۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.
ولار، ق ر مەن ق ح ر- دان باسقا ءۇشىنشى سۋ پايدالانۋشىنىڭ، ياعني، بالقاش، زايسان جانە الاكول ءتارىزدى ءىرى تابيعات نىساندارىنىڭ سۋمەن ۇزدىكسىز قامتاماسىز ەتىلۋ قۇقىعى ەڭ باستى نازارعا الىنىپ وتىر جانە ول قىتاي تارابىمەن دە مويىندالۋدا. بۇل ترانس شەكارالىق وزەندەردىڭ سۋ رەسۋرستارى جاقىن بولاشاقتا ۇشكە بولىنەدى دەگەن ءسوز. ءبىرىنشىسى قىتاي تارابىنا، ەكىنشىسى قازاقستان تارابىنا جانە ءۇشىنشىسى تابيعات نىساندارىنا تيەسىلى جانە ءبىز بۇل قاعيداتتىڭ بىرلەسكەن كوميسسيانىڭ جۇمىسى بارىسىندا مۇلتىكسىز ورىندالۋىنا باستى نازار اۋدارىپ وتىرمىز.
سونداي- اق، بولاشاقتا ترانس شەكارالىق وزەندەر سۋلارىنىڭ ازايۋى كليماتتىڭ وزگەرۋى فاكتورلارىنا دا تاۋەلدى بولۋى ابدەن ىقتيمال. مۇنداي كليماتتىق وزگەرۋلەردىڭ بولاشاقتا بالقاش سياقتى ءىرى سۋ ايدىندارىنا سالدارىن ءتيىستى زەرتتەۋلەرسىز ناقتى بولجاۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، وتاندىق مامانداردىڭ پىكىرىنشە، بولاشاقتا ترانس شەكارالىق وزەندەر سۋلارىنىڭ ازايۋى، ءىرى كولدەردىڭ ەكولوگيالىق احۋالىنا كەرى اسەر تيگىزەتىنى جوققا شىعارىلمايدى. وسىعان وراي، ترانس شەكارالىق وزەندەردىڭ سۋلارىن ءبولۋ جونىندەگى نەگىزگى تەحنيكالىق جۇمىستاردىڭ جوسپارىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە قازاقستان مەن قىتاي ماماندارى اتالعان ماسەلەدە بىرلەسكەن كەشەندى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقاندىعىن ايتا كەتۋ قاجەت.
قازىرگى تاڭدا، قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ترانس شەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ جانە قورعاۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق دامۋىنىڭ جانە ەكى ەل اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتىڭ نىشانى رەتىندە 2013 - جىلعى ماۋسىم ايىندا قورعاس وزەنىنىڭ سۋىن 50/50 ەتىپ بولەتىن «دوستىق» بىرلەسكەن سۋ تورابىنىڭ ىسكە قوسىلعاندىعىن، الماتى وبلىسىنداعى شەكارالىق سۇمبە وزەنىندەگى سۋ بولگىش قۇرىلىسىنىڭ قايتا جوندەۋدەن وتكىزۋ جانە شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى ۇلكەن ۇلاستى شەكارالىق وزەنىندە 2015-2016 -جىلدارى بىرلەسكەن سۋ بولگىش سالۋ جونىندە قىتاي تارابىمەن ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزىلگەنىن ابىرويمەن اتاپ ءوتۋدى ءجون سانايمىز.
سونىمەن بىرگە، قىتايلىق ارىپتەستەرىمىزدىڭ سەندىرۋىنشە جانە شىنجاڭ اۋماعىندا جۇرگىزىلگەن قازاقستان- قىتاي بىرلەسكەن ەكسپەديتسيالارىنىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس، بۇگىنگى تاڭدا قىتاي تارابى سۋ ۇنەمدەگىش تەحنولوگيالارىن جاپپاي ەنگىزۋدى قولعا العان. ءتىپتى، ول ق ح ر ۇكىمەتى تارابىنان ىنتالاندىرىلىپ وتىرعانى دا ءمالىم بولىپ وتىر.
سول سەبەپتى، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بارلىق ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرىگىپ بىرلەسكەن كوميسسيانىڭ جۇمىسىن قارقىندى جالعاستىراتىنىنا جانە قىتاي تارابىمەن وسى سالادا تىعىز قارىم- قاتىناستاردى نىعايتۋعا بارلىق ىنتا- جىگەرىن سالاتىنىنا سەندىرگىم كەلەدى.
بۇعان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قۇرىلىمىندا ەرەكشە تاپسىرمالار جونىندەگى ەلشىنىڭ سۋ ماسەلەسىنە قاتىستى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىققا جاۋاپتى بولىپ بەلگىلەنۋى جانە ترانس شەكارالىق وزەندەر ماسەلەسى بويىنشا ارنايى باسقارما قۇرىلعاندىعى دالەل بولا الادى.
