اراب جەرىندەگى وسمان يمپەرياسىنىڭ سايراپ جاتقان ىزدەرى

قازاق قاجىلارى ەرتەدە مەككە-مەدينەگە قاجىلىق ساپارىنا ىستامبۇل ارقىلى بارىپ جۇرگەن. ابايدىڭ شاكىرتى، ويشىل اقىن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى 1905 - جىلى مەككە ساپارىندا ىستامبۇلعا سوعىپ، قالانىڭ باستى كىتاپحانالارىندا ايلاپ وتىرىپ ىزدەنگەن.

جالعىز قازاقتار ەمەس، رەسەي مەن كاۆكاز جانە ورتا ازيا مۇسىلماندارى قاسيەتتى مەككە مەن مەدينەگە ەجەلدەن ىستامبۇل قالاسى ارقىلى بارعان. قارا تەڭىزدىڭ جال-جال تولقىندارىنان شارشاعان قاجىلار وسى جەردە تىنىعىپ، ءال-ءاۋقات جيىپ، ارى اتتانۋعا مۇمكىندىك العان. ورتا عاسىردا ورتا ازيادان ىستامبۇلعا جەتۋ ءۇشىن تۇتاس ءبىر ايدان استام ۋاقىت كەتسە، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، تەحنيكالىق پروگرەستىڭ (پويىز بەن پاراحود) ارقاسىندا ول جول ايتارلىقتاي قىسقارعان.

تۇركىستاننان قاجىلىققا اتتانۋشىلار كوبىنەسە كراسنوۆودسكىگە تەمىر جولمەن جەتىپ، ودان ارى باكۋگە، ودان ودەسسا سۋ جولى ارقىلى ىستامبۇلعا پاراحودپەن بارعان. سونداي- اق تاشكەنت پەن بۇحارادان تۋلاعا، ودان ارى ودەسساعا دەيىن پويىزبەن بارعان. ىستامبۇلدا ايالداعان قاجىلار قۇر قاراپ جاتپاي، ايا-سوفيا، سۇلتان احمەت، سۇلتان فاتيح مەشىتتەرى مەن سۇلتان بايازيد، نۇر- وسمان، سۇلتان سەليم، ۆاليدە سۇلتان، توپقاپى سەكىلدى جەرلەرگە زيارات ەتىپ، پايعامبارىمىز (س. ع. س) بەن ساحابالار تۇتىنعان زاتتار مەن كيىمدەردى ءتاۋ ەتكەن.

اتاقتى توپقاپى ساراي- كەشەنىنەن مۇسا پايعامباردىڭ اساتاياعىن، يبراحيم پايعامباردىڭ توستاعانىن، ءجۇسىپ پايعامباردىڭ سالدەسىن، جاحيا پايعامباردىڭ باس سۇيەگى مەن قول سۇيەگىن، ءداۋىت پايعامباردىڭ قىلىشىن، مۇحاممەت پايعامباردىڭ ساقالىن، شەكپەنىن، تابانىنىڭ تاسقا تۇسكەن ءىزىن، ەكى قىلىشى مەن ساداعىن، ءابۋ باكىر، ومار، وسمان حاليفتەردىڭ قىلىشتارىن، ازىرەت ءالىنىڭ زۇلپىهارىن، ساحابالاردىڭ قىلىشتارىن قازىر دە كورۋگە بولادى.

مۇندا 24 ساعات بويى ءۇزىلىسسىز قۇران سۇرەلەرى عاسىرلار بويى وقىلىپ كەلەدى. بۇدان باسقا 14-18-عاسىرلارداعى تۇرىك سۇلتاندارى مەن پارسى شاحتارىنىڭ شاپاندارى مەن قىلىشتارى، التىن تاقتارى، التىن- كۇمىستەن جاسالعان بۇيىمدارى مەن باعالى سىيلىقتارىنىڭ ءوزى قانشاما. وسىنىڭ ءوزى- اق ىستامبۇلدىڭ ءبىر زاماندا مەككە مەن مەدينە، باعدات سەكىلدى يسلام الەمىنىڭ ايتۋلى استاناسى بولعانىنان حابار بەرەدى.

ىستامبۇلدان ول زاماندا مەككە مەن مەدينەگە بەيرۋت ارقىلى حيجاز تەمىر جولىمەن تۋرا مەدينەگە دەيىن، بولماسا جيدداعا دەيىن پاراحودپەن، ودان ارى مىسىر ارقىلى تەمىر جولمەن باراتىن بولعان.

اقىن قاجىنىڭ مەككەگە پويىزبەن باردىم دەيتىنى راس. ول كەزدە تەمىر جول تارتىلىپ، پويىز ءجۇرىپ تۇرعانىنا قازىر سەنۋدىڭ ءوزى قيىن. ويتكەنى اراب الەمىن تۇرىك الەمىنەن وقشاۋلاۋ ءۇشىن ول تەمىر جول ۋاقاپشىلدار تاراپىنان باياعى زاماندا- اق سىپىرىلىپ الىنىپ تاستالعان. شويىن جولدىڭ قالدىعىن جويعاندارعا وتە قوماقتى سىي-سياپات بەرىلىپ وتىرعان. وسى ارادا يسلام الەمىنىڭ قوس قاسيەتتى قالاسى - مەككە مەن مەدينەنىڭ اراسىن بايلانىستىراتىن تەمىر جول قۇرىلىسى ءبىر عاسىردان استام ۋاقىتتان سوڭ بىلتىر عانا قايتا باستالعانىن، قازىر اياقتالۋ ۇستىندە ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ءبىر- بىرىنەن 400 دەن اسا شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقان قوس قالاعا قۇلشىلىق ەتۋشىلەر ەندى ساعاتىنا 300 شاقىرىم جىلدامدىقپەن قوزعالاتىن جەدەل پويىزبەن اتالعان قاشىقتىقتى بار بولعانى ەكى ساعاتقا جەتپەس ۋاقىتتا باعىندىرا الادى.

XIV- XV عاسىرلاردا وسمان تۇرىكتەرى بۇكىل اناتوليا مەن بالقاندى عانا ەمەس، يراكتان الجيرگە دەيىنگى اراب مەملەكەتتەرىن جاۋلاپ العانىن تاريحتان بىلەمىز. سيريا، ليۆان، پالەستينا، يراك، حيجاز، يەمەن، ەگيپەت، تريپول، تۋنيس، الجير سەكىلدى اراب ەلدەرى وسمان يمپەرياسىنا سول XVI عاسىردا- اق قوسىلىپ، ءتورت عاسىر بودان بولعان دەۋگە بولادى. تۇرىكتەر تەك اراب جەرىنەن ماروككونى عانا باعىندىرا الماعان.

1517 - جىلى تۇرىك بيلەۋشىسى سەليم سۇلتان مىسىردى باعىندىرىپ، ءوزىن ەگيپەت حاليفى ەتىپ جاريالايدى. مۇسىلمان الەمىنىڭ كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قوس قاسيەتتى قالاسى - مەككە مەن مەدينا وسمان سۇلتانىنىڭ بيلىگىن مويىندايدى؛ سۇلتان سەليم I ياۆۋز «يسلام سۇلتانى» جانە «قوس قاسيەتتى مەشىتتىڭ قامقورشىسى» (ياعني مەككە مەن مەدينەنىڭ) اتانىپ، مۇسىلمان الەمىندەگى ەڭ جوعارى تيتۋلعا يە بولادى. وسىدان بىلاي قاراي اراب ەلدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى وسمان سۇلتاندارىنا مويىنسۇنىپ، الىپ يمپەريانىڭ قۇرامىندا بولادى.

1517 - جىلى مىسىردى جاۋلاپ العان تۇرىكتەر ەگيپەت مەملەكەتىنىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاعان دەۋگە بولادى. مىسىر تۇرىك سۇلتانى تاعايىنداعان پاشانىڭ باسقارۋىندا بولعانمەن، جەرگىلىكتى جەرلەردى بۇرىنعىداي ماملۇك مىرزالارى بيلەپ تۇرعان. XVIII عاسىرداعى توقىراۋ كەزەڭىندە مىسىر يمپەريادان الشاق ساياسات جۇرگىزە باستايدى دا، ناتيجەسىندە ناپولەون بوناپارت ەگيپەتتى وپ- وڭاي جاۋلاپ الادى. ارتىنان ماملۇكتەر باسىپ العان سيريا سەكىلدى جەرلەر قايتادان وسمان يمپەرياسىنا قايتارىلادى.

وسمان سۇلتاندارى قاسيەتتى رامازان ايىندا قاجىلىقتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن كەلۋشىلەرگە جايلى بولۋىن ۇيىمداستىرۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، بارلىق شىعىندارىن ءوز مويىندارىنا الادى. اتاقتى تۇرىك سۇلتانى سۇلەيمەن I كانۋن مەدينەنى كرەستشىلدەردەن قورعاۋ ۇشىن بيىكتىگى 25 مەتر، اينالاسى سۋعا تولى ورمەن قورشالعان الىپ قورعان تۇرعىزادى. تۇرىك سۇلتانى پايعامبار مەشىتىن 16 رەت جوندەپ، قالانى سۋمەن جابدىقتاۋدى جاقسارتادى. اراب جارتى ارالىندا 18-عاسىردا مۇحامەد ابدۋلۋاقاپ تاراپىنان ساياسي- دىني اعىم - ۆاحابيزم تارالا باستايدى. قازىرگى كەزدە بۇل ءدىني اعىم ساۋد ارابياسىنىڭ رەسمي ءمازحابى بولىپ سانالادى.

ابدۋلۋاقاپ قايتىس بولعان سوڭ ونىڭ جولىن جالعاستىرۋشىلار ساقابالاردىڭ مازارلارى مەن كەسەنەلەرىن جاپپاي قيراتقان. پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س) اسىل جارى ءارى سەنىمدى سەرىگى بولعان حاديشا انامىزدىڭ باسىنا تۇرىكتەر ورناتقان كۇمبەزدى كەسەنەنى جەرمەن-جەكسەن ەتكەن. وسىلايشا قابىرلەر مەن اۋليەلەردىڭ باسىنا بارۋعا، تۇنەۋگە، كەرەمەتكە سەنۋگە، ءماۋلىت وقۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. ءسويتىپ، تۇرىكتەر مەن شيىت دىنىن ۇستاناتىن پارسىلارعا قارسى « قاسيەتتى سوعىس» جاريالاپ، ءبىرتۇتاس اراب مەملەكەتىن قۇرۋ جولىندا كۇرەس باستايدى.

كەربالاداعى شيىتتەردىڭ قاسيەتتى اۋليە كەسەنەلەرىن تىپ-تيپىل ەتەدى. 1786 - جىلى ورتالىق ارابيادا تۇپكىلىكتى جەڭىسكە جەتكەن ۋاقاپشىلار ساۋد ديناستياسىمەن كەلىسىمگە كەلىپ، ءىرى مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى قالانادى. وسمان پاشالارىمەن جانقيارلىقپەن سوعىسا ءجۇرىپ، ولار باحرەين، كۋۆەيت، وماندى باعىندىرىپ، سيريا مەن يراكقا شاپقىنشىلىق جاسايدى. وسىنداي تولقۋلاردىڭ كەسىرىنەن 1803 - جىلدان باستاپ الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن مەككە مەن مەدينەگە قاجىلىققا بارۋشىلار قاتارى ايتارلىقتاي سيرەي باستايدى.

1804 - جىلى مەدينانى ۋاقاپشىلار جاۋلاپ الادى. دەگەنمەن وسمان يمپەرياسىنا قاراستى مىسىر اسكەرلەرىنىڭ كۇشىمەن 1814 - جىلى ۋاقاپشىلار ءبىرجولا قۋىلادى. بۇلىكشىلەردىڭ باسشىلارى وسمان سۇلتاندارى تاراپىنان ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. 1818 - جىلى ۋاقاپشىلار ءبىرجولا تالقاندالىپ، كەلەسى عاسىرعا دەيىن ولاردىڭ اتتارى ەستىلمەيدى.

1901 - جىلى تۇرىك سۇلتانى ابدۋلحاميد 2 اراب ەلدەرىن ەۋروپالىق مەملەكەتتەردىڭ وتارلاۋىنان قورعاۋ ءۇشىن ىستامبۇل مەن مەدينانىڭ اراسىنا تەمىر جول سالادى. 2- ابدۋلحاميد سۇلتان تەمىر جولدى ۇزارتۋ ءۇشىن قايىرىمدىلىق قورىن اشىپ، وعان 320000 التىن اقشا بولەدى. يران شاحى 50000 التىن اقشا قوسادى. قايىرىمدىلىق شاراسىنا ءۇندىستان دا بەلسەنە اتسالىسادى. سۇلتان جوبا ءۇشىن بايلىعىن بولىسكەندەردى وردەن مەن مەدالدارعا ۇسىنىپ وتىرعان.

العاشقى پويىز 1908 - جىلى 22 - تامىزدا داماسكىدەن مەدينا ستانساسىنا كەلىپ توقتايدى. بۇل تەمىر جول ءوز كەزەگىندە وسمان يمپەرياسى ءۇشىن اسا ماڭىزدى اسكەري- ستراتەگياعا يە بولعان. تەمىر جول قۇرىلىسى جەتى جىلعا سوزىلعان. مەديناعا دەيىنگى جول تىڭعىلىقتى سالىنىپ ءبىتىپ، ارى قاراي مەككەگە، ول بىتكەن سوڭ جيددا مەن يەمەنگە دەيىن تارتۋ جوسپارلانادى. دەگەنمەن بۇل يدەيا تولىق ىسكە اسپاعان. تەمىر جول قۇرىلىسى 1908 - جىلى اياقتالعانمەن، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ كەتەدى دە، حيجاز بيلەۋشىسى ءوزىن حاليف دەپ جاريالاپ، تۇرىكتەرگە قارسى سوعىس اشادى. دەگەنمەن ول اعىلشىنداردىڭ قولداۋىنا يە بولا الماي، بيلىكتى ساۋد تۇقىمدارى باسىپ الادى.

ال جول سالۋعا تيىستى ماتەريالدار 1916 - جىلعا دەيىن قويمادا ءىرىپ- ءشىرىپ جاتادى دا، ارى قاراي ونى اعىلشىندار پالەستينا - مىسىر جولىن جوندەۋگە پايدالانادى. اراب پەن تۇرىكتىڭ اراسى اجىراي باستاعان سوڭ- اق اراب جەرلەرى اعىلشىندار مەن نەمىستەردىڭ، فرانسۋزدار مەن ەۆرەيلەردىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ، بىرتىندەپ باتىستىڭ تاقىمىنا كەتە باستايدى. مىسىردا سۋەس كانالىنىڭ سالىنۋى ەگيپەتتى باتىس بانكيرلەرىنىڭ قولىنا ءبىرجولا بايلاپ بەرەدى.

قىسقاشا ايتقاندا، اراب جەرىندەگى وسمان يمپەرياسىنىڭ سايراپ جاتقان ىزدەرى وسىنداي. ارينە، ءبىز تام- تۇمداپ قانا مالىمەت بەرگەن بولدىق. ايتپەسە اراب پەن تۇرىك بىرلىگىنىڭ تاريحى بىز ايتقاننان الدەقايدا ءتۇپسىز تەرەڭ ءارى وتە قىزعىلىقتى ەكەنى انىق.

تورەعالي تاشەنوۆ

« ايقىن» گازەتى. 2013