اقتاۋداعى ب ن-350 رەاكتورىن ىستەن شىعارۋ - الەم بويىنشا العاش ءجۇرىپ جاتقان پروتسەسس
اقتاۋ. KAZINFORM - اتوم رەاكتورىن ىستەن شىعارۋ - قازاقستان، رەسەي، ا ق ش، ۇلى بريتانيا ەلدەرىمەن كەلىسىلگەن، اۋقىمدى كولەمدەگى جانە جوعارى دەڭگەيدەگى كۇردەلى پروتسەسس. بۇل پروتسەسس 1999 -جىلى باستالعان. وعان دەيىن، ياعني 1973 -جىلدان باستاپ 25 جىل بويى رەاكتور قانداي ماقساتتا پايدالانىلدى؟
ب ن-350 رەاكتورلىق قوندىرعىسى - جىلدام نەيتروندى، الەمدەگى العاشقى ونەركاسىپتىك رەاكتور. ول ماڭعىستاۋ وبلىسى اقتاۋ قالاسىنداعى ماڭعىستاۋ اتوم ەنەرگەتيكالىق كومبيناتىنىڭ (م ا ە ك) قۇرامىنا كىرەدى. كومبينات ەلەكتر ەنەرگياسىن، جىلۋ ەنەرگياسىن، اۋىز سۋ، ىستىق سۋ مەن تەحنيكالىق (شارۋاشىلىق قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن) سۋدى ءوندىرىپ، وسى ءوڭىر تۇرعىندارى مەن وندىرىستىك جانە تاعى دا باسقا كاسىپورىنداردى قامتاماسىز ەتىپ وتىر.
ب ن-350 رەاكتورلىق قوندىرعىسى، ياعني ونەركاسىپتىك اتوم رەاكتورىن ازىرلەۋ تۋرالى شەشىم 1960 -جىلعى 25-شىلدەدە قابىلدانعان. 1963 -جىلعى 24-ناۋرىزدا جوبالاۋ- كونسترۋكتورلىق جۇمىستارى باستالدى. 1971 -جىلى جەلتوقساندا جوبانىڭ نەگىزگى قۇرىلىس- مونتاجداۋ جۇمىستارى اياقتالدى. ال، 1972 -جىلى قىركۇيەكتە رەاكتور قوندىرعىسىنا ناتري جىلۋ تاسىمالداعىشى تولتىرىلدى. 1972 -جىلى 28-قازاندا ءبىرىنشى جىلۋ ءبولۋ قوندىرعىسىنا جۇكتەلدى. رەاكتوردى فيزيكالىق ىسكە قوسۋ وسى جىلى قاراشادا جۇزەگە اسىرىلدى. ال، ەنەرگەتيكالىق ىسكە قوسۋ 1973 -جىلى جازدا بولدى. ب ن-350 رەاكتور قوندىرعىسى 1973 -جىلدان باستاپ، 1998 -جىلعا دەيىن 25 جىل بويى ەشقانداي اقاۋسىز، ءساتتى جۇمىس ىستەگەن.
ارتۋر سەدۋش رەاكتوردى پايدالانۋ كەزىندە بىردە-ءبىر يادرولىق قاۋىپتى وقيعا بولماعان ايتادى. ول 1997 -جىلى ب ن-350 رەاكتورىنا جۇمىسقا ورنالاسقان. قازىر اۋىسىم باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. قىزمەتكەردىڭ ايتۋىنشا، رەاكتورمەن جۇمىس ىستەۋ كەزىندەگى قاۋىپسىزدىك شارالارى قاتاڭ ساقتالعان.
- ماتەريالداردىڭ بەرىكتىگى، كونسترۋكتسيا مەن قىزمەت كورسەتۋدىڭ قاراپايىمدىلىعى، يادرولىق قوندىرعى جۇمىس ىستەپ تۇرعان كەزدەگى پەرسونالدىڭ مىنەز-قۇلىق مادەنيەتى جانە وندىرىستەگى قاۋىپسىزدىك تەحنيكاسى - وسىنداي قاۋىپسىزدىكتىڭ نەگىزگى شارالارى جۇزەگە اسىرىلدى. ول كەزدە تاۋەكەلدەر مەن ادامي فاكتورلار بولعان جوق. الايدا، قوعامدا رادياتسياعا بايلانىستى بەلگىلى ءبىر قورقىنىش پايدا بولعانى راس. ءبىراق بن جۇمىسىنىڭ بارلىق ۋاقىتىندا قىزمەتكەرلەر اراسىندا رادياتسيالىق نەمەسە قاۋىپتى اۋرۋلار تىركەلگەن جوق، - دەيدى ول.
تاجىريبەلى مامان سول جىلدارى ەلىمىزدە اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانىپ، ءوڭىردىڭ، ونەركاسىپتىڭ، الەۋمەتتىك سالانىڭ دامۋىنا جول اشقان قىزمەتكەرلەردىڭ وراسان زور ەڭبەگىن اتاپ ءوتتى. ب ن-350 رەاكتورلىق قوندىرعىسىن جوبالاپ، قۇرۋعا، مونتاجداۋ، ىسكە قوسۋ جۇمىستارىنا فيزيكالىق- ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتتىڭ عىلىمي جەتەكشىسى، ماشينا جاساۋ تاجىريبەلى كونسترۋكتورلىق بيۋروسىنىڭ باس كونسترۋكتورى، بۇكىل رەسەيلىك كەشەندى ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالىق جوبالاۋ جانە عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى قاتىسقان.
رەاكتور - اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قازىرگى زامانعى قاۋىپسىزدىك نورمالارى بولماعان جىلدارى قۇرىلعانىمەن، جوبانى ازىرلەۋشىلەر ونى قۇرۋدا تالاپتاردى جوعارى قالىپتاستىرىپ، قولدانعان. بۇل ب ن-350 رەاكتور قوندىرعىسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيدە بولعاندىعى تۋرالى قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
- ماماندار كەيدە جالاقى الماي جۇمىس ىستەدى. ءبىر پارىزىم دەپ ەسەپتەدى. رەاكتوردىڭ سەنىمدى جۇمىسى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتتى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ اتوم ونەركاسىبى دامىپ كەلەدى. بەيىندى كاسىپورىنداردىڭ ۇجىمدارى ەڭ جوعارى تالاپتار مەن قاۋىپسىزدىك ستاندارتتارىن قاتاڭ ساقتاي وتىرىپ، اتوم ونەركاسىبىن دامىتۋدا بۇكىل ەل ءۇشىن زور، ماڭىزدى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىپ جاتىر، - دەيدى ارتۋر سەدۋش.
رەاكتوردى پايدالانۋ كەزىندە ب ن-350 بۋ گەنەراتورلارىندا قىزدىرىلعان بۋ 2- جىلۋ ەلەكتر ورتالىعىنا جىبەرىلدى. ودان ءارى ول ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ ءۇشىن، تۇشى سۋ ءوندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلدى. رەاكتوردىڭ جوبالىق جىلۋ قۋاتى - 1000 م ۆت (ەكۆيۆالەنتتىك ەلەكتر قۋاتى 350 م ۆت تەڭ) بولدى. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى سالقىنداتۋ كونتۋرلارىندا جىلۋ تاسىعىش رەتىندە ناتري پايدالانىلدى، ال ءۇشىنشى كونتۋردىڭ جىلۋ تاسىعىشى سۋ مەن بۋ بولدى.
ب ن-350 رەاكتورىنىڭ ماكسيمالدى قۋاتى - 750 م ۆت. ءبىراق، جۇمىس ىستەپ تۇرعان كەزىندە رەاكتوردىڭ ورتاشا قۋاتى شامامەن 600 م ۆت بولدى. رەاكتوردىڭ جۇمىسى قولدانىستاعى ۋاقىتىنىڭ جوعارى پايدالانۋ كوەففيتسيەنتىمەن سيپاتتالادى، ال ول رەاكتوردىڭ قولدانىستا بولعان كەزىندە - 0,88. ب ن-350 رەاكتورىنىڭ بۋ گەنەراتورلارىندا نومينالدى قۋاتتىلىقتا 386 گرادۋس تەمپەراتۋرامەن ساعاتىنا 950 توننا بۋ شىعاردى، بۇل 125 م ۆت-قا دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋگە جانە ءبىر ۋاقىتتا تەڭىز سۋىنان تاۋلىگىنە 80000 تونناعا دەيىن ديستيلليات الۋعا مۇمكىندىك بەرگەن.
رەاكتوردىڭ سوڭعى توقتاتىلۋى 1998 -جىلى 16-ناۋرىزدا جۇزەگە اسىرىلدى. ال، رەاكتوردى پايدالانۋدان شىعارۋ تۋرالى شەشىم 1999 -جىلى شىقتى. وسى كەزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ب ن-350 رەاكتورىن پايدالانۋدان شىعارۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداپ، ول كەيىننەن بولشەكتەۋ جانە كومۋ ارقىلى 50 جىل مەرزىمگە قاۋىپسىز ۇزاق مەرزىمدى ساقتاۋ جاعدايىنا كەلتىرىلدى.
قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ شەشىمدەرىنە سايكەس، ب ن-350 رەاكتورىن پايدالانۋدان شىعارۋ 3 نەگىزگى كەزەڭنەن تۇرادى:
ءبىرىنشى - ب ن-350 رەاكتورلىق قوندىرعىسىن ۇزاق مەرزىمدى قاۋىپسىز ساقتاۋ كۇيىنە كەلتىرۋ.
ەكىنشى - 50 جىل بويى قاۋىپسىز ساقتاۋ.
ءۇشىنشى - جابدىقتاردى، عيماراتتاردى، قۇرىلىستاردى ءىشىنارا نەمەسە تولىق بولشەكتەۋ جانە راديواكتيۆتى قالدىقتاردى كومۋ، اۋماقتى وڭالتۋ.
1999 -جىلدان بەرى رەاكتوردى پايدالانۋدان شىعارۋدىڭ 1-كەزەڭى جۇرگىزىلىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، پايدالانىلعان يادرولىق وتىنمەن، سۇيىق مەتالل جىلۋ تاسىمالداعىشپەن، سۇيىق راديواكتيۆتى قالدىقتارمەن، قاتتى راديوكتيۆتى قالدىقتارمەن جۇمىس ىستەلىنەدى. عيماراتتاردى، قۇرىلىستاردى جانە ينجەنەرلىك جۇيەلەردى قاۋىپسىز، ۇزاق ساقتاۋعا دايىنداۋ، اۋماقتى وڭالتۋ جۇمىستارى دا اتقارىلىپ كەلەدى.
ارتۋر سەدۋشتىڭ ايتۋىنشا، ب ن-350 رەاكتورى توقتاتىلعانىنا قاراماستان، ونى پايدالانۋ تاجىريبەسى، سونداي-اق قازىرگى ۋاقىتتا پايدالانۋدان شىعارۋ بويىنشا جيناقتالعان تاجىريبە الەمدىك اتوم ونەركاسىبىنىڭ دامۋى ءۇشىن زور ماڭىزعا يە.
- الەمدىك قاۋىمداستىق جانە بارلىق ەل جاڭا اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋ قاجەتتىلىگىن تولىق ءتۇسىندى. ويتكەنى، كومىر مەن مۇناي ءبىر كۇنى تاۋسىلادى. ال ونىڭ ورنىنا جاڭا جانە قاۋىپسىز اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى قاجەت. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋ تۋرالى ايتاتىن بولسام، ءدال قازىر بۇل ماسەلەدە مۇمكىندىگىنشە تەز، وڭ شەشىم قابىلداۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى. بىزدە بارلىق رەسۋرس - ۋران جانە دارىندى عالىمدار مەن ماماندار، اتوم سالاسىنا قاجەتتى بارلىق داعدى بار، - دەيدى مامان.
اۆتور
اياگوز ءىزباساروۆا
