الەۋمەتتىك جەلىدەگى جوبالاردىڭ قازاق تىلىنە كوشەتىن ۋاقىتى جەتتى – ءتىل تانۋشى
استانا. KAZINFORM - الەۋمەتتىك جەلىدەگى جۇرت «Qazaq Bubble» عىلىمي-تانىمدىق جوباسىن جاقسى بىلەدى. مۇندا ەرىكتى جاستار ءتىل ءبىلىمى، بيولوگيا، تاريح، استرونوميا سەكىلدى عىلىم سالالارىن قاراپايىم جەتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرعان.
جاقىندا جوبا اۆتورى، لينگۆيست بيبارىس سەيتاق وقىرماندارمەن كەزدەسۋ وتكىزىپ، سوزدەردىڭ شىعۋ توركىنىنە ارنالعان قىسقا ءدارىس ۇيىمداستىردى.
«BOOKFEST-2025» فەستيۆالى اياسىندا جۇزەگە اسقان باسقوسۋدا عالىم عىلىمدى دامىتۋعا ارنالعان جوبالار مەن اكادەميالىق ىزدەنىستەر تۋرالى وي قوزعادى.
- «Qazaq Bubble» جوباسى 2020-جىلدىڭ مامىر ايىندا قۇرىلدى. عىلىمي-تانىمدىق تاقىرىپتاردى تالداۋعا، ونى بارىنە تۇسىنىكتى تىلمەن جەتكىزۋگە تالپىندىق. كونتەنتتى تەك قازاق تىلىندە تۇسىرگەندىكتەن، ۋاقىت وتە قىزىعۋشىلىق تانىتقان وقىرمانداردىڭ قاتارى كوبەيىپ، الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالارىمىز نازارعا ىلىگە باستادى. ادەپكىدە تەك ءتىل ءبىلىمى توڭىرەگىندە پوستتار ازىرلەسەك، وتكەن جىلدان باستاپ جالپى عىلىمداردى قامتىدىق، - دەيدى جوبا اۆتورى.
سونىمەن قاتار ول قازاق ءتىلى، قىپشاق ءتىلى، تۇركى تىلدەرىنىڭ تاريحىن تانىستىرىپ، اڭىز بەن اقيقاتتى اجىراتاتىن پىكىر ءبىلدىردى. اسىرەسە «ايەل»، «الماتى» سوزدەرىنىڭ شىعۋ تەگىن تارقاتتى.
- ارا-تۇرا ب ا ق پەن الەۋمەتتىك جەلىدە قازاق سوزدەرىنىڭ ماعىناسىنا قاتىستى ەكىۇشتى پىكىرلەر تارايتىنىن بىلەمىز. مىسالى، «ايەل» دەگەن ءسوز كۇڭ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەگەن جاڭساق ويدى ەستىپ ءجۇرمىز. ول ازداي، اتالعان ءسوز قازاق تىلىنە تەك 1927-جىلدان باستاپ قولدانىسقا ەندى دەگەندى العا تارتاتىن اۆتورلار بار. بۇل - قاتە پىكىر. عاسىرلار بويى سوزدەر وزگەرىپ وتىرادى. قولدانىسى، ماعىناسى قۇبىلۋى مۇمكىن. الايدا «ايەل» ءسوزىنىڭ ماعىناسى ەش ۋاقىتتا تەرىس سيپاتتا بولعان ەمەس. 1927-جىلعا دەيىن جاريالانعان اقان سەرى، اباي شىعارمالارىندا مىسال جەتكىلىكتى.
اقان سەرى:
«ايەلدى سىيلاۋ كەرەك ەسكەرىپ ءبىز،
ولارعا ايتۋ كەرەك ورىندى ءسوز.
جاقسى ايەلگە كوز سالىپ ءبىر قاراساڭ،
الىپ كەتە جازدايدا قيعاشتاپ كوز»، - دەگەن.
ال اباي:
«ەرى اشۋ ايتسا، ايەلى باسۋ ايتىپ،
وتىرسا، بۇرىنعىداي جاۋ بولا ما؟» - دەپ سويلەيدى. مىنە، قازاق قوعامىندا قاي كەزەڭدە دە «ايەل» ءسوزى اسىل جاردى، ايەل زاتىن بىلدىرگەن، - دەپ تارقاتتى ءتىل تانۋشى.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، «الماتى» ءسوزىنىڭ اينالاسىندا شۋ كوپ. كەيبىرى دۇرىس نۇسقا رەتىندە «الما-اتا» دەگەن ءسوز قولدانۋ كەرەك دەگەن پايىمدا. ءبىر كەزدەرى قالا اتاۋىن «الما-اتا» دەپ وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىس تا ايتىلعان. ءتىپتى، داۋعا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ارالاسىپ، تاقىرىپقا قاتىستى ۇستانىمىن ايتقانىن ۇمىتپادىق.
بيبارىس سەيتاق مۇنداي پىكىرتالاستار قازاق تىلىندەگى زەرتتەۋلەردى تەرەڭ تالداماۋدىڭ سالدارى دەپ وتىر.
- كەي قوعام قايراتكەرى «الماتى» ءسوزى قازاق ءتىلىنىڭ سويلەۋ ىرعاعىن بۇزادى دەپ ءجۇر، ءسوز سوڭىنداعى «ى» دىبىسى جارتىلاي داۋىستى دەگەندى ايتتى. وزگەلەر ويلاعانداي ەمەس، قازاق ءتىلى كوپ زەرتتەلگەن. وتاندىق عالىمدار دا، شەتەلدىك ءتىل تانۋشىلار دا ءبىرشاما ىزدەنىس جاسادى. «الماتى» ءسوزى دە بۇرىننان تەرەڭ تالدانعان. ول - ەشقانداي قازاق تىلىنە جات ءسوز ەمەس، تاريحي تانىممەن ۇشتاسقان ماعىنا: «الما» جانە - تى جۇرناعىن جالعاۋ ارقىلى جاسالعان، ياعني الماسى كوپ مەكەن دەگەندى بىلدىرەدى. نوعايتى، ولەڭتى، شىدەرتى سىندى ۇقساس جەر اتاۋلارى جەتەرلىك. سوندىقتان كەيىنگى كەزدەگى قازاق تىلىندەگى كەي ءسوزدىڭ شىعۋ تاريحىنا قاتىستى تارتىس ورىنسىز. بارىنە عىلىمي نەگىز بار، تەك جاستار سول ەڭبەكتەردى وقىپ، جەلىدە تاراتا بىلسە بولعانى. ماڭىزدىسى، عىلىمي-تانىمدىق جوبالاردىڭ قازاق تىلىنە كوشەتىن ۋاقىتى جەتتى، - دەپ ءبولىستى ءتىل تانۋشى.
قازىر بيبارىس سەيتاق دوكتورانتۋرا بويىنشا ءبىلىم الىپ جاتىر. PhD ديسسەرتاتسياسىنىڭ تاقىرىبى رەتىندە «كودەكس كۋمانيكۋس» ەڭبەگىن زەرتتەپ ءجۇر، سوزدەردىڭ شىعۋ تاريحىنا قاتىستى دا تالداۋى بار.
ايتا كەتەيىك، بۇعان دەيىن Marwin/Meloman دۇكەندەرى جەلىسىندە ءوتىپ جاتقان «BOOKFEST-2025» فەستيۆالىندە تاريحشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ التىن وردا تاريحى تۋرالى، رەجيسسەر رينات بالعابايەۆ دەرەكتى فيلمدەر تۋراسىندا وي بولىسكەن ەدى.
سونداي-اق قالامگەر بايانعالي ءالىمجانوۆتىڭ بالالارعا ارنالعان «400 ءتاتتى تاقپاق» اتتى تاقپاقتار جيناعىنىڭ تانىستىرىلىمى ءوتتى.
اۆتور ەرسىن شامشادين
