الاشتان ءان وزدىرعان امىرە

قازاقتىڭ وزىندەي اسقاق، كوزىندەي وتتى، سوزىندەي باي كلاسسيكالىق اندەرىن الەم ساحناسىنا تۇڭعىش شىعارعان - امىرە قاشاۋباي ۇلى. وپەرانى جوعارى باعالايتىن باتىس مۋزىكا سىنشىلارى مەن باسپاءسوز وكىلدەرى مۋزىكالىق ساۋاتى جوق، قاراپايىم قازاقتىڭ فرانسيا مەن گەرمانيا ساحناسىندا كاسىبي دەڭگەيدە ءان سالعانىنا تاڭداي قاعىپ، جارىسا جازعاندارى ءمالىم.

رومەن روللان، انري باربيۋس، الەكساندر زاتاەۆيچ، نيكولاي انوۆ سىندى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە امىرەنىڭ قاسيەتى مەن قادىرىن بىردەن تانىدى. تۇرمىسى كەدەي، شىققان تۇعىرى بيىك اسىل ەر التى الاشىن التى قۇرلىققا ءماشهۇر ەتتى. بيىل تۋعانىنا 125 جىل تولعان امىرە اننەن باعىن تاپقانىمەن، تاعدىر تاۋقىمەتىن دە سودان كوردى. بىلگەنىمىز بەن بىلمەسىمىز ءالى دە بارشىلىق.

كۇزەتتەن كورمەگە ءبىر قادام

سەمەيدەگى ابىرالى بولىسى، دەگەلەڭ دەگەن جەردىڭ تۋماسى امىرە ون جاس شاماسىندا كۇنكورىس ءۇشىن اتا-اناسىمەن سەمەيگە كوشىپ كەلەدى. قالادا قاراجان ۇكىبايەۆ ەسىمدى بايدىڭ قاسابىن باسقاراتىن ادام كىشكەنتاي امىرەنى اكەسىنەن كۇزەتشىلىككە سۇراتادى. امىرەنىڭ كۇزەتتەگى سەرىگى دە، سەمسەرى دە نەمەرە اعاسى سەرىك تەرگەۋباي ۇلىنىڭ تارتۋ ەتكەن دومبىراسى بولادى. كورشىسى شاكىماننىڭ ۇيىنە كەلگەن تۋىسى نۇرتا دەگەن انشىدەن «ارداق» پەن «اق سيسا» اندەرىن ۇيرەنگەن امىرە شاكىماننان العان گارمونىمەن ءان سالىپ، قاراجاننىڭ قاساپ سارايىن قازاق، تاتار اندەرىنىڭ ۇياسىنا اينالدىرادى.

ءانشىنىڭ جەرلەسى، جازۋشى ساپارعالي بەگالين «ساحارا ساندۋعاشتارى» اتتى كىتابىندا «ءان اسقارى - امىرە» ەستەلىگىندە امىرەنى ەكى رەت كورگەندىگىن جازادى. سەرىك اعاسى ەلدەن بارعاندا ۇيىنە تۇسەتىن ساۋداگەر يسابەك امىرەنىڭ داۋىسىن ەستىپ: «مىنا قاشاۋبايدىڭ جايىن اۋىز ۇلىنىڭ كومەيى بۇلكىلدەيدى عوي. تاعى، قايتا ايتشى» دەپ سۇيسىنە تىڭدادى. سول كۇننەن باستاپ امىرە يسابەك اتىنىڭ دەلبەسىن ۇستادى. قىر قازاقتارى، قالا قازاقتارى، ساۋداگەرلەر اراسىندا كوڭىل كوتەرەر گارمونشى، ءانشىسى امىرە بولدى»، - دەپ جازادى س.بەگالين. جازۋشى امىرەنىڭ پاريجگە دەيىن يركۋتسك حالقىن دا تاڭ-تاماشا ەتكەندىگىن وسى كىتاپتا جازادى. 1919 - جىلى ءانشى اقىش بالاسى قابيدىڭ يركۋتسكىدەگى وقىمىستى تاتار تانىسى يداياتوللا سول ەلدىڭ وقىعان عالىمى تۋرباشەيەۆپەن امىرەنى تانىستىرىپ، ءبىر ساۋىق كەشىندە قازاقتىڭ اندەرىن دۇيىم كورەرمەنگە تىڭداتادى. امىرە دومبىرا الىپ بارماعاندىقتان، 18 باسپالى گارمونمەن «اعاش اياق»، «ەكى جيرەن»، «جيىرما بەس» پەن «مايرانىڭ ءانىن» ورىنداعان. كلۋبقا جينالعان جۇرت «بيس-بيس»، «وي چۋەر» دەپ جىبەرمەي قويىپتى. مىنە، كەرەمەت! دەمەك، امىرە فرانسۋز حالقىنان بۇرىن بۋرياتتاردى تاڭعالدىرعان.

1925 - جىلى جازدا پاريجدە دۇنيەجۇزىلىك ونەر كورمەسى وتكەنى ايان. سول كورمەدە قازاق ەلى اتىنان ءان شىرقاۋعا امىرە تاڭدالىپ الىنادى. 1925 - جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا سەمەيدىڭ گۋبەرنيالىق وقۋ بولىمىنە موسكۆادان مىناداي تەلەگرامما كەلگەن: «سەمەي قالاسى، شىعىس كوشەسى 78 - كۆارتالدا تۇراتىن قىرعىز (قازاق) ءانشىسى امىرە قاشاۋبايەۆ پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك كورمەنىڭ ەتنوگرافيالىق كونسەرتىنە قاتىسۋعا كەلىسىم بەرەر مە ەكەن؟ جول قاراجاتى تولەنەدى، مەرزىم - ماۋسىم، شىلدە ايلارى. ر س ف س ر حالىق اعارتۋ كوميسسارى لۋناچارسكي».

بايدىڭ تەرىسىن كۇزەتىپ، ساۋداگەردىڭ اتىنىڭ دەلبەسىن ۇستاعان، بايلار مۇرىندارىن شۇيىرە، مەنسىنبەگەن قاشاۋبايدىڭ ۇلى، وسىلايشا پاريج تورىنەن قازاق ءانىن شىرقاپ، ءبىر-اق شىقتى.

ۇلىلار امىرە حاقىندا

«ونىڭ داۋىسى ۇزبەستەن بىرنەشە رەت كوتەرىپ، بىرنەشە رەت تومەن تۇسىرۋگە ەركىن جەتەدى. سونداي سوزعالاقتىعىنىڭ، بيىكتىگىنىڭ ۇستىنە امىرە اندەرى وتە نازدى، ءساندى، قۇلاققا اسا جۇعىمدى بولىپ وتىرادى. بۇعان دەيىن ەستىگەن انشىلەرىمنەن مەن امىرەگە تەك ساندىبايدىڭ ىبىرايىن عانا تەڭەي الام. ءبىراق ىبىراي مەن كورگەندە قارتايعان ادام بولعاندىقتان، ءبىرازدان كەيىن داۋىسى بەت تاقتايى جارىلعان دومبىراداي دارىلداڭقىرايتىن. ال امىرە «ەرتەدەن شاپسا، كەشكە وزعان، ىلديدان شاپسا، توسكە وزعان» دەگەندەي، ەرتەدەن قارا كەشكە ۇزدىكسىز ءان شىرقاسا دا اينىماي، ءاربىر ءاندى جاڭا عانا باستاعانداي مۇلتىكسىز ەستىلەدى». س.مۇقانوۆ.

«انىندە تازا دالا سارىنىنان گورى بوياۋ كەستەسى باسقاراق، جاڭاراق كورىنسە، ول امىرەنىڭ بىرەۋدەن العان ۇلگىسى، جۇعىندىسى ەمەس. ءوزىنىڭ تالانتىنان عانا تۋعان جاڭالىق. ءبىراق بۇل جاڭالىق - ەۆروپاشا ەمەس، قازاقشا. امىرەنىڭ ايتۋىندا دالا ءانى جاڭاشالاۋ سەزىمدىلىككە بويالعان. وسىنىسىن قازاق ءانىنىڭ ءبىر ساتى ىلگەرى باسقانى، كوركەيۋگە ۇمتىلعانى دەيمىز. امىرە قاي ءاندى بولسا دا، وزىنشە كەستەلەپ، قوشقار ءمۇيىز سالىپ، ۇكى، مارجان تاعىپ الادى». م.اۋەزوۆ.

ايگىلى پاريج ساپارى

پاريج ساحناسىنداعى شىمىلدىق، اسىل تاستى ليۋسترا امىرەنىڭ جۇرەگىنە قورقىنىش تا ۇيالاتقان-دى. باتىستىڭ ۇزدىك كاسىبي ۆوكاليستەرىن تىڭداپ، مۋزىكانىڭ پارقىن ءبىلىپ قالعان كورەرمەن باسىندا تاقياسى، ۇستىندە شاپانى، قولىندا دومبىراسى بار قازاقتان الاپات دۇلەي ءۇن مەن سازدى دا نازدى مەلوديالىق ۇندەستىكتى كۇتپەگەن بولار. «قاناپيا»، «اعاش اياق»، «قاراعىم» اندەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توكپەلەگەندە، فرانسۋز حالقى اۋزىن اشىپ، تاڭىرقاعانىن بۇعان دەيىنگى جازعان زەرتتەۋشىلەردىڭ كىتابىنان، سول ۋاقىتتا شىققان ماقالالاردان وقىعانىمىزبەن، امىرەنىڭ ءوز داۋىسىن ەستىمەسەك، سەنبەس پە ەدىك، كىم ءبىلسىن؟! كۇيشى، مۋزىكاتانۋشى جارقىن شاكارىمنىڭ تىرنەكتەپ ىزدەپ، تابان توزدىرۋىنىڭ ارقاسىندا 1974 - جىلى 21 - اقپاندا اسقاق ءانشىنىڭ فونوگرافقا جازىلعان داۋىسىن ماسكەۋ مۇراعاتىنان تابۋى ەرلىككە پاراپار ءىس بولدى.

جارقىن شاكارىم امىرە شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋگە تابانى كۇرەكتەي 30 جىلدان استام ۋاقىتىن ارناپتى. زەرتتەۋلەرىنىڭ بىرىندە كونسەرتتەن سوڭ پاريج حالقىنىڭ امىرەنىڭ قۇشاعىن گۇلگە تولتىرىپ، جۋرناليستەردىڭ سۇراقتى تۇس-تۇستان جاۋدىرعانىن جازعان-دى. مۇنداي ابىرويمەن قوسا، قازاقتىڭ اردا ۇلىنا پالە دە جابىستى. ول - الاش ارىسى، «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان جالا جابىلعان مۇستافا شوقايمەن كەزدەسۋى. ساياسي استارى جوق كەزدەسۋ توعىز جىل بويى امىرەنىڭ ماڭدايىنا سور بولىپ جابىستى. اقىر سوڭىندا بەلگىسىز جاعدايدا،

1934 - جىلدىڭ قاراشاسىندا، ءان الەمىندە ەركىن سامعاعان قىران قۇستىڭ قاناتى قايىرىلدى. الماتى كوشەلەرىنىڭ بىرىنەن امىرەنىڭ ءولى دەنەسى تابىلدى.

ءبىر پىكىر

جارقىن شاكارىم، امىرەتانۋشى، كۇيشى:

- كونسەرۆاتورياعا تۇسكەننەن باستاپ، امىرە ءومىرىن زەرتتەۋگە دەن قويدىم. 1974 - جىلى ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراعاتتىڭ جازىلعان دىبىستاردى ساقتاۋ بولىمىنەن امىرەنىڭ 50 جىل بويى تاسادا جاتقان داۋىسىن تاپقاندا مەنەن باقىتتى ادام بولمادى. ءتورت ۆاليكتە ءانشى ورىنداۋىندا «ءۇش دوس»، «جالعىز ارشا»، «اعاش اياق»، «بالقاديشا»، «سمەت»، «بەسقاراگەر»، «دۋدار-اي» اندەرى مەن ءبىر كۇي جازىلعان. امىرەنىڭ ءىزىن باسقان ءانشى قىزى كۇلاشپەن دە حات الىسىپ تۇردىم. امىرەگە قاتىسى بار ادامدارمەن ءتىل-حات الىسقان 600-گە جۋىق حاتتى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاپ ءجۇرمىن.

ءانشىنىڭ اجالىنا مۇستافا شوقايمەن پاريجدە جولىققانى سەبەپ بولعان. 40 جىل بويى امىرە اتىن اتاۋعا تيىم سالىندى. ماسكەۋ، پەتەربۋرگ، ۆارشاۆا، بەرلين ارحيۆتەرىنەن ءانشى جايلى دەرەك ىزدەگەن مەنىڭ ءوزىم ونىڭ و گ پ ۋ تىزىمىندە بولعانىن ەستىمەپپىن. ول تىزىمدەگى ادامنىڭ ارتىنان جاسىرىن اڭدۋ مەن جازالاۋ، ءوش الۋ قويادى ەكەن. ۇلت تەاترىن بىرگە كوتەرىسكەن دوسى سەرالى قوجامقۇلوۆ امىرەنىڭ پاريجدەن كەلگەن سوڭ، ءبىر-ەكى ايداي جۇمىسقا بەت-اۋزى كوگەرىپ، كوزى ءىسىپ كەلەتىندىگىن ايتقان ەدى.

ءبىر ايلى تۇندە امىرە يسا مەن سەرالىگە ءتۇن جامىلعاندا قارا كيىنگەن ەكەۋدىڭ سۇيرەپ اكەتىپ، تاڭ اتقانشا قيناپ، مۇستافا جايلى سۇرايتىندىعىن ايتىپ، ەڭكىلدەپ قويا بەرگەن ەكەن. مۇنى بىرەۋگە ايتسا، وتباسىن قۇرتامىز دەپ قورقىتىپتى. «ەسىڭدە ءجۇرسىن» دەگەندەي، سەراعاڭ مۇنى قۇلاعىما سىبىرلاپ قانا ايتىپ ەدى. امىرە تۋرالى شىندىق كەيىنگىلەر ەسىندە ءجۇرسىن دەگەنى ەكەن عوي.

ءتۇيىن

شىندىعىندا، قازاق دالاسىندا سال-سەرىلەردىڭ اندەرىن جەتكىزگەن امىرەدەن اسقان ءانشى بولماعان. ونەر اتتى قۇدىرەتتىڭ ءوزى كەز كەلگەنگە قونباسا كەرەك-تى. انشىلىگىنە كىسىلىك، ادامشىلىعى دا ساي كەلگەن امىرەنىڭ موينىندا ارتىق دەم جيناپ تۇراتىن قوسىمشا قالتاسى دا بولىپتى. نىسانالى تۋعان پەرزەنتى حاقىندا تەك جارقىن ەستەلىكتەر قالدى. امىرەدەن ۇزىلمەي جەتكەن انشىلىك ءداستۇر امىرە سالعان ىزبەن تازا، ءمولدىر قالپىمەن تاۋدان اققان بۇلاقتاي سىلدىراپ عاسىرلارعا جالعاسا بەرسىن. جالعىز تىلەك - وسى!

اۆتور: جادىرا جۇماكۇلباي

دەرەككوز: «الاش ايناسى». 2013