الاڭدا قولدانىلعان قارۋ، جاتاقحاناداعى جارالىلار - جەلتوقسان كۋاگەرىنىڭ ەستەلىگى
فوتو: 1. قانىبەك بيجانوۆ 2. بەكسۇلتان جانگىسيەۆ 3. ساتتىبەك ومىربەكوۆ 4. مالىك ءابدىلدين
ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەر استاناداعى ۇلتتىق مۋزەيدە كەراميكا كونسۋلتانتى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ەسىم- سويى - مالىك ءابدىلدين. 1986 -جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانىمەن ول تۋرالى ەشبىر جەرگە جازىپ، جاريالاماعان قالىڭ قازاقتىڭ ءبىرى.
بۇل ادام تۋرالى العاش رەت الماتى وبلىسى پانفيلوۆ اۋدانىندا تۇراتىن ارداگەر جۋرناليست، ولكەتانۋشى مولوت سولتانايەۆتان ەستىگەن ەدىك. ءبىزدى بايلانىستىرعان دا سول كىسى. تاۋەلسىزدىك كۇنىنە وراي سول سۇحباتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
- مالىك اعا، جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى اڭگىمە كوپ قوي. ءتىپتى كەيدە ءار ءتۇرلى اۋىزدان ايتىلعان ەستەلىكتەر ءبىر- بىرىنە قايشى كەلىپ جاتادى. ءسىز كورگەن جەلتوقسان قانداي ەدى؟
- اۋەلى اڭگىمەنى الماتىعا تورعاي وبلىسىنان قالاي بارعانىمنان باستايىن. العاش وقۋعا 1974-جىلى 8- كلاستان ءتۇستىم. ول كەزدە گوگول اتىنداعى الماتى شىعارماشىلىق ۋچيليشەسى دەپ اتالاتىن. 1978-جىلى سونى ءبىتىرىپ، ەلگە بارىپ، ارقالىقتا جۇمىس ىستەدىم. اراسىندا 1,5 جىل اسكەرگە دە بارىپ ۇلگەردىم. 1985-جىلى ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنا، كەراميكا بولىمىنە ءتۇستىم، ياعني جەلتوقسان وقيعاسى بولعان كەزدە مەن 25-تەن اسقان جىگىت ەدىم. ەكىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەن كەزىم. ول كەزدە زامان قيىن بولاتىن. ساباقتان بوس كەزدە «كىتاپ» باسپاسىندا كۇزەتشى بولىپ جۇمىس ىستەدىم. اكادەميانىڭ جاتاقحاناسى سول كەزدەگى ۆينوگرادوۆ كوشەسىندە بولاتىن. جەلتوقساننىڭ 16- كۇنى كۇزەتتەن تاڭعى ساعات 5.00-دە شىعىپ، جاتاقحاناعا كەلسەم، بۇكىل ستۋدەنت ابىر-سابىر بولىپ جاتىر.
- وعان دەيىن جاستاردىڭ كوشەگە شىعاتىنىن ەشقايسىڭىز بىلگەن جوقسىز با؟
- ەشقانداي بەلگى جوق ەدى. ەشقانداي اۋان سەزگەن جوقپىن. وقيعانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن بولدىم عوي، قالاي باستالعانىن بىلمەي قالدىق.
ابىر-سابىر بوپ جۇرگەندەردى توقتاتىپ سۇراسام: «قونايەۆتى الىپ تاستاپ، وزگەنى اكەلىپ جاتىر. ءبىز قارسىمىز، الاڭعا شىعامىز»، - دەيدى. ەلدەن قالامىز با؟ ىلەسىپ كەتتىم. جاتاقحانادان شىققان 100 قارالى ادام ساعات 6.30 كەزىندە «مەنىڭ قازاقستانىمدى» ايتىپ، الاڭعا تارتتىق. كوسمانوۆتار كوشەسى ارقىلى ابايعا شىقتىق تا، داڭعىلدى باسىمىزعا كوتەرىپ الاڭعا بەتتەدىك. اكادەميانىڭ تەڭ جارتىسىندا ارتىستەر وقيدى عوي، قالانى جاڭعىرتىپ بارا جاتتىق. الاڭعا كەلسەك، 600-گە جۋىق قازاق جىگىتى عانا ءجۇر ەكەن. قاتارىنا اندەتە كەلىپ ءبىزدىڭ قوسىلعانىمىزعا ولار دا قۋانىپ قالدى. سويتسەك، ولار پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتىڭ جىگىتتەرى ەكەن. اراسىندا الماتى زووۆەتەريناريالىق ينستيتۋتىنىڭ جىگىتتەر دە بار. الاڭنىڭ ورتاسىنا وتە بەرگەن كەزدە الدىمىزدان اقساقالدار، اعالار باسۋ ايتىپ شىقتى.
- اقساقالدار دەپ كىمدى ايتىپ وتىرسىز؟
- ەندى «ءۇش ءارىپتىڭ» ادامدارى عوي. ول كەزدە كگب دەيدى. «ويباي، بالالار قويىڭدار. بۇل كەرەك ەمەس، قاتەلىك. ۇكىمەت ءوزى بىلەدى. قايتىڭدار دەپ «اقىل» ايتا باستادى.
- ارالارىندا تانىمال ادامدار بولمادى ما؟
- جوق. ولاردىڭ تۇرىنەن كورىنىپ تۇرادى، سوندا ىستەيتىندەرى. اقساقال دەگەنىم، نەگىزىنەن پولكوۆنيك شەنىندەگى ادامدار ءجۇردى.
- سوندا ك گ ب- دان ارنايى جىبەردى دەپ ايتتى ما؟
- جوق، ولار ەشقاشان ولاي ايتپايتىن. پارتيادا، يدەولوگيادا ىستەيمىز دەپ تانىستىردى. ءبىراق ايتپاسا دا، كىم ەكەنىن بىلەتىنبىز.
تۇسكە دەيىن ەشكىم تيىسكەن جوق. ساعات 11.00-دەن باستاپ ارانداتۋ باستالدى.
- تۇسكە دەيىن الاڭدا جاي قاراپ تۇردىڭىزدار ما؟
- ول كەزدە 1000-عا تولمايتىن ادام الاڭدا اندەتىپ، ۇرانداتىپ جۇردىك. ءسويتىپ جاتقاندا ارانداتا باستادى.
- قالاي ارانداتتى؟
- قىز-جىگىتتەردى توپتىڭ شەتىنەن كەلىپ، سۇيرەپ اكەتە باستادى.
- ناقتى كىمدەر سۇيرەپ اكەتتى؟
- بۇل كەزدە فورما كيگەن قىزمەتكەرلەر كەلە باستاعان. فورما كيمەگەندەرى دە بار. ءبىز ولاردىڭ قولىنا تۇسكەندەردى قۇتقارۋعا كوشتىك. ولار وزدەرىنە تارتادى، ءبىز سۋىرىپ الماقشى بولامىز، ءسويتىپ ۋ- شۋ بوپ كەتتى. 4-5 ادام كەلەدى دە اقىرىن قالقالاپ الىپ كەتەدى. ءبىز كورگەن بويدا ۇمتىلامىز. شەتىنەن كەلىپ دەدەكتەتىپ سۇيرەپ اكەتىپ جاتتى. ارانداتۋ كوبەيگەن كەزدە الاڭداعى حالىق تا كوبەيگەن. كوبى جاستار بولدى. تۇستەن كەيىن الاڭعا ادام تولا باستاعان. جاڭاعى ارباسۋلار قويىن- قولتىق توبەلەسكە ۇلاستى. ءبارى انىق ەسىمدە. اياز قاقاپ تۇرعان. ءورت سوندىرۋشىلەر كەلىپ سۋ شاشتى. قارسى تاراپ سويىل جۇمساعان سوڭ جاستار دا جۇدىرىقپەن جاۋاپ بەرىپ جاتتى. ءبىر ءسات ەكى جاق مامىلەگە كەلگەندەي بولدى. «اقۇيگە كىرەمىز» دەگەن اڭگىمە كوتەرىلدى. حالىقتىڭ سانى 10 مىڭنان استى. باعانالاردىڭ باسىنداعى دىبىس زورايتقىشتان روزا رىمبايەۆانىڭ، ەسكەندىر حاسانعاليەۆتىڭ ءانىن قويىپ جاتتى. الاڭنىڭ ساحناسىنا قازاق زيالىلارى شىعىپ سويلەدى.
ءبىر كەزدە تريبۋناعا جاستاردىڭ ءوزى شىعىپ الدى. مەن دە اراسىندا ەدىم. ءبىر ەكى رەت اياقتىڭ استىندا قالىپ، امان شىعىپ ۇلگەردىم. الاڭداعى جۇرتتىڭ كوپتىگى سونداي، بايقاماساڭ، تاپتالىپ قالۋعا بولادى.
بۇل كۇنى ارنايى جاساق كەلگەن جوق. ومون مەن ميليتسيا، ءورت سوندىرۋشىلەر مەن ك گ ب ادامدارى كوپ بولدى. بىزگە قارسى قاناتتا ەكى قاتار بوپ ءتىزىلىپ تۇردى. سول قاتاردى بۇزىپ- جارىپ، اقۇيگە كىرىپ كەتە جازدادىق. «اقۇيگە كىرەيىك» دەپ ارانداتىپ جۇرگەن وزدەرى. ءبىراق وعان ەرمەدىك. تريبۋنا ءبىزدىڭ باقىلاۋىمىزعا ءوتتى، جىگىتتەر كەزەك- كەزەك سويلەپ جاتتى. قازىر دەپۋتات بولىپ جۇرگەن نۇرتاي سابيليانوۆتىڭ سويلەپ تۇرعانىن انىق كوردىم.
- ايتقانى كوڭىلدەرىڭىزدەن شىقتى ما؟
- نە ايتقانىن بىلمەيمىن. الاڭداعى شۋدان كىمنىڭ نە دەگەنىن ەستۋ، ۇعۋ مۇمكىن بولماي كەتكەن. ەندى ءبىر قاراسام، ميليتسيونەردىڭ بىرەۋى بورىكسىز قالىپتى. ءبىر جاس ميليتسيونەر كادىمگىدەي ەڭكىلدەپ جىلاپ تۇر. وندايلاردى اراشالاپ تا جاتتىق. سويتە-سويتە قاراڭعى تۇسە باستادى. سونى كۇتىپ تۇرعانداي اۆتوبۋستار قاپتاي باستادى. ءىشى تولعان ومون. بىرەسە توبەلەسىپ، بىرەسە توقتاپ تۇرعان ءساتىمىز بولاتىن. بىرەسە ولار تىقسىرادى، بىرەسە ءبىز قۋىپ اكەتەمىز. بەتپە-بەت تۇردىق. ولاردىڭ قولىندا رەزەڭكە سويىلدان باستاپ، نەشە ءتۇرلى قۇرال بار. ءبىز جالاڭ قولمەن ايقاسىپ ءجۇرمىز.
قاراڭعى قويۋلانىپ بولعان كەزدە الاڭداعى جاساقتار گرەكتىڭ فالانگاسى سياقتى شەپ قۇرىپ تۇردى. «كامازدار» كەلىپ قالىڭ جاساقتى توگىپ، ولار قولدارىنداعى قالقانىمەن بىزگە تاپ بەرىپ جاتتى.
- سىزدەردىڭ ساندارىڭىز 10 مىڭنان اسسا، ولاردىڭ سانى قانشا بولعان ەدى؟
- وي، ولاردىڭ سانى بىزدەن ەكى ەسە كوپ بولدى. كەشكە قاراي الاڭدا ارتىق ايتقان ادامعا 18 مىڭ، ايتپەسە 15 مىڭ قىز- جىگىت تۇردىق. ولاردىڭ سانى 25 مىڭنىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى. ءتورت قاتار شەپ قۇرىپ تۇردى. ەڭ الدىڭعى شەپتە ومون بولدى. نوۆوسىبىردەن، قىرعىزستاننان، وزبەكستاننان العىزىپتى.
ەكىنشى شەپتە ميليتسيا وكىلدەرى تۇردى. قۇلاقشىندارىنىڭ سىرتىنان كاسكا كيىپ العان. قولدارىندا قالقان. ول قالقاندارى سونداي بەرىك. توبەلەس قىزعان كەزدە الاڭداعى ءمارماردى سىندىرىپ اتتىق. سوعان دا سىنباي قويدى.
سونداي ايقاستىڭ بىرىندە ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ بىرىنە تاس ءتيىپ، سىلق ەتە قالدى. كادىمگىدەي سوعىس بوپ كەتتى. مىنا جاقتا ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ كولىگى جانىپ جاتتى.
ءبىر-بىرىمىزگە بەتپە- بەت كەلىپ، سوزبەن ارباسىپ تۇرعان كەزدە قىزدار العا شىعىپ كەتەدى. ءبىز ولارعا «العا شىقپاڭدار. شابۋىل باستالسا تاپتالىپ قالاسىڭدار» دەپ اقىل ايتتىق. سوندا ءبىر قارىنداسىم ماعان: «ەي، جىگىتىم، سەن قورقاق بولساڭ، ۇيىڭە بار. (ايەل بولساڭ دەگەنى عوي). تاپتالسام، قازاق ءۇشىن تاپتالام. سەنىڭ ۇرەيشىل اقىلىڭا مۇقتاج ەمەسپىن»، - دەپ سالدى. اۋزىم جابىلىپ قالدى. سوندا قازاق قىزدارىنىڭ باتىرلىعىنا ءتانتى بولدىم. بىزدەن قالىسپاي، بىردەي ۇرىس سالدى.
25 مىڭ قول تاپ بەرگەندە جاپىرىلىپ قاشامىز. قولدا ەشتەڭە جوق. بالاپان اعاشتاردى سۋىرىپ الىپ قولدانامىز.
توبەلەس قىزعان كەزدە قىزدار بىزگە الاڭداعى ءمارماردى تاسپەن ۇرىپ سىندىرىپ تۇردى. ءبىز سونى قارۋلى جاساققا اتتىق. ول كەزدە جاساقتار كەرى شەگىنەدى. وسىلايشا 15-20 رەت ءبىر-بىرىمىزگە شابۋىل جاساعان شىعارمىز. كادىمگىدەي سوعىس بولدى. ومىرىمدە وعان دەيىن مۇنداي شايقاس كورمەگەن ەدىم.
تالايىنىڭ باسى جارىلىپ، اياعىمىزدىڭ استى قان-جوسا بوپ كەتتى. كوبىن كۇرەكپەن ۇرىپ قۇلاتىپ جاتتى. ارماتۋرادان ۇشتالعان ىستىك كىرىپ سۇلاعاندار دا قانشاما! قىپ- قىزىل قان. كوزىممەن كورگەن دۇنيەنى سىزگە ءبىرىنشى رەت ايتىپ وتىرمىن. وندايدى كورە- كورە ادامنىڭ كوزىنە قان تولىپ كەتەدى ەكەن. مەن سونى بايقادىم.
سونداي تاكتيكالىق شەگىنىستىڭ بىرىندە «جىگىتتەر» دەي بەرگەن كەزىمدە كەۋدەمە ادامنىڭ باسىنداي مالتا تاس كەلىپ ءتيدى. شالقامنان ءتۇستىم. ماڭدايعا تيگەندە باسىم ەكىگە بولىنەر ەدى عوي دەگەندى ويلاپ قانا ۇلگەردىم. اجالدىڭ جوقتىعى عوي. ءبىراق سول قولىم ىستەن شىقتى. سوندا دا جۇدىرىق سىلتەپ- اق ءجۇرمىن. ءبىر قاراسام، الدىمدا بويى ەكى مەتردەي ۇلتى بولەك مايور تۇر. قولىندا جارتى قۇلاش شىرشانىڭ ءدىڭى بار. «وح بارانى، يا ۆام مامبەتام پوكاجۋ» دەپ كىجىنەدى. قولىنداعى اعاشتى سىلتەگەندە تيگەندەردىڭ ءبارى قۇلاپ جاتتى. ماڭايىنا ەشكىمدى جاقىنداتار ەمەس. ارتىمنان ءبىر جىگىتتىڭ «بۇلاردى توبىقتان قاعىپ قۇلاتۋ كەرەك» دەگەن داۋسىن قۇلاعىم شالىپ قالدى. ءوزى ءبىر شالت قيمىلدى، ىقشام جىگىت ەكەن. ەڭگەزەردەي مايوردى ەلەۋسىز اعاشپەن توبىقتان ۇرىپ ەدى، توڭكەرىلىپ ءتۇستى. تاپاپ ءوتىپ تريبۋناعا شىعىپ الدىق. وسىنداي شايقاس ءبىر شاقىرىمنان اساتىن شەپتىڭ ءار تۇسىندا بولىپ جاتتى.
ايتپاقشى، سول 16-جەلتوقسان كۇنىنىڭ وزىندە الاڭدا كۇش قۇرىلىمدارىنا قاتىسى جوق وزگە ۇلت وكىلدەرى دە ءجۇردى. «تەمىرجول دەپولارى ارنايى تەمىردەن ارنايى ىستىك دايىنداپ جەتكىزگەن ەكەن» دەپ ەستىدىك. ولار شەپتىڭ ەڭ اقىرعى قاتارىندا تۇر. اراسىندا «شالاقازاقتار» دا ءجۇر.
الاڭنىڭ ءبىر شەتىنە راديوبايلانىس انتەنناسى ورناتىلعان كولىكتەر قاپتاي باستادى. ءبىر توبىمىز سول مايدانعا كومەككە ۇمتىلدىق. ونداعى ماقساتتارى بولىپ جاتقان وقيعانى بۇكىل وداققا ءتۇسىرىپ، ءوز پايدالارىنا بۇرمالاپ كورسەتكىسى كەلگەن سياقتى. سونى سىندىرۋ كەرەك بولدى. ەڭ ۇلكەن انتەنناسى بار كولىكتى جىگىتتەر قورشاپ الىپ، شوپىرىن سىرتقا اتىپ جىبەردى. مەن دە سولارعا جۇگىرىپ كەلە جاتقام. الدىمنان ءبىر دەنەلى كاپيتان قارسى شىقتى. ءتونىپ كەلەدى ەكەن. قولىمدا ەشتەڭە جوق. ءوزىنىڭ مۇرنى قان ەكەن. ماعان ايبات شەگە ۇمتىلعان كەزدە ۋ- شۋدان ۇيرەنگەن ادىسىممەن قوساياقتاپ تەپتىم. ەكەۋمىز دە قۇلادىق. ول تۇرا سالىپ، جاساقتارعا قاراي قاشتى. مەن جىگىتتەردىڭ ورتاسىنا كەلىپ كىردىم.
ءتۇن جاقىنداعان سايىن ءبىزدىڭ كۇشىمىز ازايا باستادى. جاساق تىقسىرا بەردى. ءبىراق ايقىن جەڭە المادى. جاستاردىڭ ءۇستى- باسى كوكسۇڭگى مۇز. العاشىندا ەت قىزۋىمەن بىلىنبەسە دە، اياز ءوز دەگەنىن ىستەۋگە كوشتى. ساعات تۇنگى 12-گە قاراي تاراۋ كەرەك دەپ شەشتىك. ويتكەنى «اۆتولاۆكامەن» ءار جەردەن اراق تاراتا باستادى.
- كىم تاراتتى؟
- ارانداتۋ كەرەك بولدى عوي. قانى قىزىپ العان جاستاردىڭ اڭعالدارىن شاقىرىپ الىپ، «توڭىپ جۇرسىڭدەر عوي» دەپ جۇتقىزىپ جىبەرەدى ەكەن. جاشىك- جاشىك اراق پايدا بولا كەتتى. تىسكەباسارى بىرگە ءجۇر. «اۆتولاۆكالاردىڭ» ەسىگى ايقارا اشىق جاتتى. وزدەرى جۇتقاندار قولىنا 1-2 قۇتى ىلە كەتەدى دە نوپىرگە اپارىپ قۇيادى. بىرەۋدى- بىرەۋ تانىپ بولمايتىن قالىڭ ءنوپىردى اراقپەن بىلىقتىرۋ وپ- وڭاي ەكەنىن سوندا اڭعاردىم. ونىڭ ءبارى ارتىنان الاڭعا شىققاننىڭ ءبارى ماسكۇنەم دەپ ايتۋ ءۇشىن دە كەرەك بولعان ەكەن. كەيىن بىلدىك قوي. بۇلاي كەتە بەرسە، ءىس ناسىرعا شاباتىن ەدى. جىگىتتەر ءبىر- بىرىنە تاراڭدار دەگەن پارمەن بەرىپ، تارقاي باستادىق. ساعات 12.30 بولعاندا مەن جاتاقحانادا بولدىم. مالتا تاس تيگەن قولىم بىتەۋ سىنعانىن سوندا عانا ءبىلدىم.
جاتاقحاناعا كەلسەك، كىرگەننەن باستاپ قان. ءار بولمەدەن ىڭىرسىعان دىبىس ەستىلەدى. ءبىرىنىڭ قولى سىنعان، ءبىرىنىڭ باسى جارىلعان، شاشى جۇلىنىپ، قۇيقاسى كورىنىپ قالعان قىزداردى دا كوردىك. كەيبىر جىگىتتەر الاڭنان قايتپاي قالعان. كۇندىز الاڭدا كورگەنىمىز بار، ەندى جاتاقحاناداعى جاعدايدى كوردىك. ۇيىقتاي الماس ەدىك. وسىنداي ابىر-سابىر كەزىندە جىگىتتەردىڭ ءبىرى ەرتەڭ الاڭعا ۇران جازىپ شىعۋ كەرەك دەگەندى ايتتى. جارامىزدى شالا- پۇلا تاڭىپ ءبارىمىز سوعان كىرىستىك. بۇكىل جاتاقحانانى اداقتاپ ءجۇرىپ ونشاقتى قىزىل ماتەريال تاپتىق. ءبىراق جازايىق دەسەك، قىلقالام بار دا، بوياۋ جوق. اق بوياۋ كەرەك ەدى. اقىرى بولمە-بولمەنى ارالاپ ءتىس پاستاسىن جينادىق. ارتىستەر ۇراندى ايتىپ تۇردى، ءبىز ادەمىلەپ جازامىز.
«ءار حالىقتىڭ ءوز ۇلتتىق كوسەمى بولۋ كەرەك» دەپ كەلەتىن لەنيننىڭ وسيەتى بار. سونى ەرەكشەلەپ جازدىق. وسىنداي تسيتاتالاردى تۇنىمەن جازدىق. ول ماتالارعا اعاشتان ساپ ىستەگەنشە تاڭعى ساعات 7-گە جاقىندادى. 7.00 بولعاندا «مەنىڭ قازاقستانىمدى» شىرقاپ قايتا الاڭعا بەتتەدىك.
- ۇران جازىپ شىعايىق دەگەندى ۇسىنعان جىگىتتەر كىم ەدى؟
- وي، ولار مىقتى جىگىتتەر ەدى عوي. الماتى وبلىسىنىڭ تۋماسى باقىتبەك دەگەن جىگىت بولدى. جەلتوقساننان كەيىن پەتروپاۆل تۇرمەسىندە ەكى جىل وتىرىپ كەلدى. ول تۇرمەدەن كەيىن پاۆلوداردا تەاترعا ورنالاستى. قاسىندا قۇرمانعازى دەگەن جىگىت بولدى. ول قازىر استانادا. اقتوبەنىڭ تۋماسى بولاتىن. ەكى جىل كولىمادا وتىرىپ كەلدى. ولاردىڭ سوتتالۋىنا ك گ ب تىڭشىلارىنىڭ فوتووبەكتىسىنە ءتۇسىپ قالۋى تۇرتكى بولعان ەكەن. مەنىڭ بەتىم كورىنبەي قالىپتى دا، ايىپ تاعا المادى. ال ول جىگىتتەر انىق ءتۇسىپ قالعان. لوزۋنگ جازىپ، ۇيىمداستىرۋشىلار رەتىندە كەتتى. سوتتالعان باپتارى سول «لوزۋنگ ۇيىمداستىرۋ» دەگەنگە سايادى. ناعىز باتىر سولار. باقىتبەك قازىر الماتىنىڭ ۇزىناعاشىندا تۇرادى.
- 17-جەلتوقساندا نە كوردىڭىز؟
- كەشە الاڭعا شىقپاي قالعان ساۋساقپەن سانارلىق جىگىتتەر بار ەدى. تۇندە جۇمىس اراسىندا سولاردى كوشەگە شىعۋعا كوندىردىك.
- قورقىتىپ كوندىردىڭىزدەر مە؟
- قورقىتىپ تا، ۇيالتىپ تا ايتتىق. ويتكەنى كەشەگى شايقاستا تالايى جارالانىپ، تالايى ۇستالىپ كەتكەن ەدى. بىزگە قاتارىمىزدىڭ سيرەمەگەنى كەرەك بولدى.
- جاراقاتى اۋىر بولعاندار اۋرۋحاناعا باردى ما؟
- ول جاقتا بۇلىكشىلەردى كىم قابىلداسىن. كوبىمىز جاراقاتىمىزعا قاراماي الاڭدا جۇردىك. سونىڭ كەسىرىن سول قولىمنان ءالى تارتىپ ءجۇرمىن. كۇن بۇلتتى بولسا قاقسايدى. الاڭعا اندەتىپ كەلگەنىمىزبەن ورتاسىنا ەركىن كىرە المادىق. ءتۇنى بويى ولار دا دايىندىقسىز جاتپاعان ەكەن. اينالا قورشاپ، الاڭعا جاقىنداتپاي قويدى. قايتا توبەلەستىك. ءبىراق كەشەگىدەي شەپتى بۇزىپ- جارىپ وتە المادىق. الاڭ ءۇشىن ايقاس تۇسكى ساعات ەكىگە دەيىن جالعاسقان شىعار. ءبىر كەزدە قالىڭ جاساق قويعا شاپقان قاسقىرداي باس سالدى. ءبىز كەيىن سەرپىلگەن كەزدە ارتتاعى قالىڭ نوپىرگە شالىنىپ، جەل شايقاعان قوعاداي جاپىرىلا قۇلادىق. جاساق ءبىر-بىرىنە باستىرىلعان جاستاردى تۇلكى سوققانداي ۇرىپ الىپ جاتتى.
سول كەزدە وفيتسەرلەردىڭ «جەنشين نە بيت!» دەگەن ءسوزىن ەستىگەنىم ەسىمدە. ال جىگىتتەردى تۇرعىزباستان تيەپ جاتتى. ءبىزدىڭ توپتىڭ باعى بار ەكەن. الاڭنىڭ كۇنشىعىس جاعىندا تۇرعانبىز. قاسىمداعى كۋرستاسىم ەكەۋمىز قالىڭ ءنوپىر جاپىرىلعان كەزدە اياق استىندا قالاتىن بولعاندىقتان ەكىنشى قاباتتىڭ بيىكتىگىندەي بيىكتەن ەتەككە سەكىردىك. اياعىمىز قالاي سىنباعانىن بىلمەيمىن. قاشقان ءبىز عانا ەمەس ەدىك. جان- جاقتان قورشاعان قارۋلى جاساققا ەشتەڭە ىستەي المادىق.
سول ماڭدا «وكەان» دەيتىن مەيرامحانا بولاتىن. 100 شاقتى جىگىت سونىڭ تەرەزەسىن شاعىپ پانالاعان ەكەن. كەيىن قالاي قولعا تۇسكەندەرىن ايتتى. ارتىنان قۋا كەلگەن مىڭنان استام سارباز سولاردى ۇستاپ اكەتپەك بولادى. يىق تىرەستىرىپ شەپ قۇرعان جىگىتتەر سول مىڭنان استام ساربازعا ەكى ساعات بويى الدىرماي قويىپتى. ابدەن قالجىراعان كەزدە شەتىنەن ءبىر- بىردەن ۇرىپ جىعىپ اكەتىپتى. ىشىندە ايدار دەگەن تارازدىڭ جىگىتى بولدى. سونىڭ ايتقانىن ايتىپ وتىرمىن. ەكى ساعات ايقاستان كەيىن 100 جىگىتتى 1000 سارباز ەكى قاتار شەپ قۇرىپ ءبىر- بىردەن ورتالارىنان وتكىزگەن ەكەن. ءتىرى ءدالىزدىڭ ءبىر باسىنان ەكىنشى باسىنا جەتكەنشە ءار سارباز قولىنا تۇسكەن قۇرالمەن ساباپتى. ايدار جاتاقحاناعا كەلگەندە كوردىك. تىماعىنىڭ سىرتىنان پىشاق تا ۇرعان ەكەن. تىماقتىڭ تەرىسى قالىڭ بولسا كەرەك، تەرەڭدەپ كىرمەي، قۇداي ساقتاپتى. كوتەرىلىستى جانشۋعا كەلگەن جاساقتىڭ اياۋسىزدىعىن وسىدان- اق تۇسىنسەڭىز بولادى.
الاڭنان ۇستالماي شىققاندارىمىز بۇل جاقتان بەرەكە تاپپايتىنىمىزدى بىلدىك. ەندى الماتىنىڭ حالقىن كوتەرەمىز دەپ ويلادىق. اباي كوشەسىمەن لەنين داڭعىلىنا تۇستىك تە، ودان ءارى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ الدىمەن وتتىك. پانفيلوۆ پاركىن كوكتەپ جۇردىك. قالانى باسىمىزعا كوتەرىپ ۇرانداپ كەلەمىز. ايتا كەتەيىن، ول كەزدە الماتىداعى قازاقتىڭ ۇلەسى 30 پروتسەنتكە تولمايتىن.
- كوشەلەردى كوكتەپ وتكەندە قاتارلارىڭىزعا باسقالار قوسىلدى ما؟
- قوسىلىپ جاتقانى دا بار، بۇرىلا قاشقاندارى دا بار. ادام بالاسى ساسىپ قالادى عوي. ەندى ۆينوگرادوۆ كوشەسىمەن الاڭعا قايتا بارماقشى بولدىق. وعان جەتكىزبەي تۇس-تۇستان تاپ بەرگەن جاساقتار ىدىراتىپ جىبەردى. كەشكە رەپرەسسيا ماشيناسى ساقىلداپ ىسكە قوسىلدى. ءبىز جەڭىلگەن ەدىك. قاس قارايعان شاقتان باستاپ كوشەدە قازاق كورسە بولدى پوليتسيا كولىگىنە تيەپ اكەتىپ جاتتى. ولارعا قىز- ۇل دەمەي ويىنا كەلگەندەرىن جاسادى. ونىڭ ءبارىن بىلەسىزدەر. جاتاقحاناعا كەلسەك، ءبارىنىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن. جەڭىلگەننىڭ جايى بەلگىلى عوي.
- رەسمي تاريح جەلتوقساننىڭ قۇرباندارى دەگەندە ءلاززات اسانوۆا، ەربول سىپاتايەۆ، قايرات رىسقۇلبەكوۆ پەن ءسابيرا مۇحامەدجانوۆانى عانا اتايدى.
- جوعا، كوپ قوي. الاڭدا ولمەگەنمەن جاتاقحاناعا بارعان سوڭ ءولىپ جاتتى. ونى ايتۋعا قورىقتى كوبى.
- ءسىزدى قۋدالاۋ قاشان باستالدى؟
- 18-جەلتوقسان كۇنى ساباققا باردىق. قولدىڭ سىنعانىن بىلدىرمەگەن بولىپ ءجۇرمىن. لوزۋنگ جازعان ءبىزدىڭ توپ ەكەنىن ءبارى ءبىلىپ بولعان. ءبارىمىزدى كوپ تەكسەرىپ، ءتىنتتى. مۇعالىمدەرىمىزدى دە قاتتى قىستى. اركىم ءار ءتۇرلى ايتادى. ءبىر-ءبىرىن ۇستاپ بەرگەندەر دە بولعان دەسەدى. وندايدى ءوز باسىم كورگەن جوقپىن. ءار توپتى ىشكى ىستەر بولىمىنە كەزەك-كەزەك شاقىرىپ جاتتى. 19-جەلتوقساندا ءبىز دە باردىق. كەشە عانا ومىردەن وتكەن اسقار نايمانتايەۆتار بار، ءبارىمىز بىرگە جاۋاپ بەردىك. اسقار مارقۇم الاڭدا ارىستانداي اقىرىپ الىسقان جىگىتتەردىڭ ءبىرى ەدى.
20 شاقتى ادام ەدىك. ميليتسيا بولىمىنە كىرىپ كەلگەندە ۇرىپ قارسى الادى ەكەن. ونى شىققاندار ايتىپ جاتتى.
سىرتىمىزدان تىڭشىلار سۋرەتكە ارمانسىز تۇسىرگەنىن سوندا كوردىك. قالىڭ فوتونىڭ ىشىنەن سەنى ىزدەيدى. مەن سۋرەتتەردەن ءوزىمدى تانىدىم. ءبىراق تۋ سىرتىمنان ءتۇسىرىپتى. مەن ەمەس دەپ بوي بەرمەي كەتتىم. ال بەتى-ءجۇزى ءتۇسىپ قالعان قۇرمانعازى، باقىتبەك، ساتتىبەك، تولەگەن، بەكسەيىت سياقتىلار شىرىلداپ كەتتى. كەيىن شاقىرتامىز دەگەن، بارماي قويدىم. ول كەزدە سوتتايتىن ادامدارىن جيناپ ۇلگەرگەن ەدى. مەن ناعىز قۋدالاۋدان سولاي امان قالدىم. 20 مىڭ ادامنىڭ ءبارىن سوتتاي المايتىن ەدى. ءبىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ وزىنەن 7-8 ادام سوتتالدى. ناقتى مەنىڭ توبىمنان توقتار جانە جارقىنبەك دەگەن قاراعاندىنىڭ جىگىتتەرى كەتتى. ەكەۋى دە قازىر سكۋلپتور. توقتار استانادا، جارقىنبەك گەرمانياعا كوشىپ كەتكەن. ەكەۋى دە ەكى جىلعا كەتتى. جارقىنبەك كولىمادا، توقتار پەتروپاۆلدا جازاسىن وتەپ شىقتى دەپ ەستىدىم.
- 19-جەلتوقسان كۇنى قۋدالاۋدان امان شىقتىڭىز عوي سوندا؟
- ءيا، پەرىشتەم قاعىپ امان شىقتىم.
- دەگەنمەن، قاسىڭىزداعىلاردىڭ ءبارى سوتتالىپ جاتقاندا ءسىز قالاي امان قالدىڭىز؟
- مەن 1957-جىلعىمىن. كۋرستاستارىم 18-19-داعى بالا بولسا، مەن اقىل توقتاتىپ قالعان ەدىم. ءبىزدىڭ الدىمىزدا تەرگەۋگە كىرىپ شىققانداردىڭ ايتقان اقىل- ايلاسىن پايدالانىپ باقتىم. ساربازدار «بۇل دا الاڭدا بولعان» دەدى. مەن «دالەلدە» دەپ شىپ- پىر بولدىم. فوتولاردى ارى قاراپ، بەرى قاراپ ماعان ۇقسايتىن سۋرەت تاپپادى. مەن ودان سايىن باستىرمالاتام. بولماعان ادامنىڭ وبالىنا قالماڭدار، بولعان جوقپىن» دەپ شىرىلدايمىن.
تەرگەۋدەن كەلگەن سوڭ ونىنشى شاعىن اۋداندا تۋىسقان اپام تۇراتىن. سونىڭ ۇيىنە كەتتىم. ويتكەنى جاتاقحانادا قاۋىپتى بولىپ كەتتى. كۇن سايىن ورتا جاستاعى قازاق كەلىپ ۇيقىعا جاتقانشا اڭديدى. ونىسىمەن قويماي اشقۇرساق ستۋدەنتتىڭ تاماعىنا ورتاقتاسادى.
- اپاڭىزدىڭ ۇيىندە قانشا بولدىڭىز؟
- ول ۇيدە 2-3 كۇن جاتىپ الدىم. مۇعالىمدەرگە سالقىن ءتيىپ، اۋىردىم دەپ جاۋاپ بەردىم.
- ءسىزدى سول كۇيى قۋدالامادى ما؟
- جوق. سوتتايتىن ادامدارىن سوتتاپ بولعان ەدى.
- ادام كوپ ءولدى دەگەندى ايتتىڭىز عوي. رەسمي تاريحتا ايتىلمايتىن ەسىمدەردى بىلەسىز بە؟
- ونداي دەرەك ايتا المايمىن. ناقتى دايەگىم جوق. سول كەزدە ترامۆاي دەپوسىندا ءبىر قازاق جىگىتىنىڭ ولگەنى تۋرالى اقپارات تارادى. مارقۇم سول دەپودا ىستەگەن بە، الدە ميليتسيادان قاشىپ كىرە مە.. . 16-17- جەلتوقساننان كەيىن كوشەدە قازاق كورسە اڭ قۋعانداي اۋلادى عوي. الاڭعا شىقپاعان، بەيساۋات جۇرگەن قانشا قازاق زارداپ شەككەنىن قۇداي بىلەدى. الگى جىگىتتى تىقسىرعان كەزدە ترامۆاي ۆاگونىنىڭ استىنا كىرىپ كەتەدى. سوندا قاۋمالاعان توبىر تەمىر ىستىكپەن پىسكىلەپ ولتىرگەن دەپ جۇرەتىن. ونى سول كەزدە الماتىنىڭ ءبارى ايتىپ ءجۇردى. ءبىزدىڭ اكادەميانىڭ تومەن جاعىندا، تولە بي داڭعىلى جاقتاعى دەپودا بولعان وقيعا دەپ ەستىدىك.
ونى ءسىز بەن بىزگە ەشكىم ايتپايدى. تىزىمنەن جوعالتىپ جىبەرەدى. تۋىستارى دا جوقتاي الماعان بولۋى كەرەك. ونداي جاعدايلار وتە كوپ بولدى.
- قازاقتىڭ مىسىن باسۋ ءۇشىن ۇلتى قازاق ەمەس جۇمىسشىلاردان درۋجينالار جاساقتالعانى ناقتى قۇجاتتارمەن دالەلدەندى عوي. ول جايىندا نە ايتاسىز؟
- درۋجينا بەر جاعى. ءبىر كەزدەرى ءۇندىس اۋلاعان ەۋروپالىقتارداي تۇندە شىعاتىن بولدى. تۇمشالانىپ كيىنىپ، قولىنا ارماتۋرا مەن سويىل الىپ توپتاسىپ جۇرەدى. تاياق جەمەگەن قازاق از شىعار. شىرىلداتىپ سۇيرەپ بارا جاتقانىن ءبارى تەرەزەدەن كورىپ وتىردى. كوتەرىلىستەن كەيىنگى العاشقى 18-19-جەلتوقساننىڭ تۇندەرىندە جاپپاي رەپرەسسيا بولدى. جىگىت كورسە مايىپ قىلىپ سابادى، قىز كورسە زورلادى. ونداي مالىمەت كوپ بولدى.
- جەلتوقساننان كەيىن ارالارىڭىزدا حابارسىز جوعالىپ كەتكەندەر بولدى ما؟
- جوق ونداي دەرەك بولعان جوق. ايگۇل دەيتىن ءبىر اۋىلداس قارىنداسىم قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا وقىعان. سول تورعايعا بارعاندا «مالىك اعا الاڭنىڭ ورتاسىندا «قازاق حالقىنا قازاق باسشى» دەپ ايعايلاپ تۇردى» دەپ ايتىپ بارىپتى.
جازعى دەمالىستا بارسام اكە-شەشەم سونى ايتىپ كۇلەدى. بارىنە ارەڭ قويعىزدىم. سوتتالىپ كەتۋىم مۇمكىن ەكەنىن بىلگەن سوڭ عانا توقتادى.
سول كەزدە ونەر اكادەمياسىندا وقىعان جاستاردىڭ ءبارى قازىر ءوز سالاسىندا شەتىنەن تانىمال ءارتىس، سۋرەتشى، رەجيسەر، ءمۇسىنشى عوي. سونىڭ ءبارى 100 پايىز جەلتوقسانعا قاتىستى دەسەم ارتىق ەمەس.
- ماعان ءسىزدىڭ وسىنشا وقيعانىڭ ورتاسىندا بولساڭىز دا، قازىر استانادا ونەردىڭ ىشىندە جۇرسەڭىز دە، 35 جىلدىڭ ىشىندە بىردە-ءبىر جۋرناليسكە سۇحبات بەرمەگەنىڭىز، ءبىر دە جەلتوقسانشىلار جيىنىندا سۋىرىلىپ سويلەمەگەنىڭىز قىزىق بولىپ وتىر. مۇنى ۇرەي دەيمىز بە، الدە باسقا سەبەبى بار ما؟
- مەن الاڭعا بىرەۋدەن اتاق سۇراپ، قۇرمەت كورۋ ءۇشىن نەمەسە ەرلىك جاساپ تاريحتا قالۋ ءۇشىن بارعان جوقپىن عوي. ءبارىمىز دە سويتتىك. سوندىقتان جەلتوقسانعا قاتىسقانىمدى ەشكىمگە بۇلداعىم كەلمەيدى. مەن الاڭعا شىقسام ءوزىم ءۇشىن، ىشىمدەگى ار-ۇياتىما جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن شىققان شىعارمىن. سول ءۇشىن سۇحبات بەرىپ، قوعام نازارىنا ىلىگۋگە تىرىسپادىم. مەن سياقتى جەلتوقسانشىلار وتە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى عانامىن. مولوت اعالارىڭ ايتپاسا، سەندەر دە بىلمەس ەدىڭدەر.
- بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قاراپ كورەيىكشى. سول كەزدە الاڭعا شىققان جاستاردى ۇستىنەن قۋىرشاقتى جىپپەن باسقاراتىن ادام سياقتى ايداپ سالىپ وتىرعاندار بولدى ما؟
- ءوز باسىم ەرەسەكتەردىڭ اشىق ناسيحات جۇرگىزىپ، ۇگىتتەگەنىن كورگەن جوقپىن. تۇنگى كۇزەتتەن تۇسكەن بويدا الاڭعا شىققاندارعا ىلەسىپ كەتكەنىمدى ايتتىم عوي. ال ەندى قازىر جاسىم 66-عا كەلدى. وسى جاسقا دەيىن ءبىراز ءومىر كوردىم. سول تاجىريبەمە سالىپ، قيسىنمەن قاراسام، ساياساتتىڭ ءبىر تارماعى وسى ەكەن. قايتكەندە دە سىرتتان ۇيىمداستىرۋ بولدى دەگەنگە كەلىسەم. ونسىز بولمايتىن ەدى. ول كەزدە قازىرگىدەي الەۋمەتتىك جەلى، چات دەگەن جوق. الماتىداعى بۇكىل جاتاقحاناعا ءبىر ۋاقىتتا حابار بەرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ءبىراق ول جاستار سوزگە ەردى دەگەن ءسوز ەمەس. ءارقايسىمىزدىڭ ىشىمىزدە ىزا-كەك تىنىپ جاتقان. ول ىزا- كەك قايدان پايدا بولعانىن تاريحتان بىلەسىزدەر.
- جەلتوقسان اسەرىنەن جان دۇنيەڭىز ارىلدى دەپ ايتا الاسىز با؟
- ولاي ايتۋ قيىن. قانشاما كۇن شوشىپ ويانىپ جۇردىك. كوزىمدى جۇمسام الاڭدا كورگەن قان-جوسا مايدان تۇرا قالاتىن. ەكى جىل بويى ۇيقىم دۇرىس بولعان جوق. ءومىرىمنىڭ 10 جىلىن وقۋعا بەرىپپىن. كەيىن زامان تىنىشتالعاندا ماسكەۋگە جىبەردى. سوندا ءبىلىمدى جەتىلدىرۋىم كەرەك ەدى. ارنايى جولدامامەن جىبەرگەن. ءبىراق ماسكەۋ كەرى قايتاردى. 1986-جىلى الماتىدا وقىعانىم ءۇشىن قابىلدامادى. «قاتىسقانىما دالەل سۇراسام، سول جىلى الماتىدا وقىپ، كوتەرىلىسكە قاتىسپاۋ مۇمكىن ەمەستىگىن» ايتتى. ول ءسوزدىڭ جانى بار.
- سۇحبات باستالماي تۇرىپ سوزدەن گورى كەسكىنمەن ايتقاندى جاقسى كورەم دەپ ەدىڭىز. جەلتوقساندا كورگەندەرىڭىزدى ءمۇسىن نەمەسە ەسكەرتكىش ەتىپ قالدىرۋ ويىڭىزدا جوق پا؟
- ونداي وي بار. ءبىراق نە ايتام، قالاي ايتام، ونى ءالى تولىق ءپىسىرىپ بولعان جوقپىن. ءبىراق امان بولسام، ءبىر تۋىندى ارنايتىنىم انىق.
- سول كۇنگە جەتۋىڭىزگە تىلەكتەسپىن.
اۆتور
ەسىمجان ناقتىباي
