اعا بۋىن جاس جازۋشىلاردى نەگە كوزگە ىلمەيدى؟
استانا. قازاقپارات - ءبىز بىلەتىن ارعى-بەرگى الەم ادەبيەتىندە ءتۇرلى-ءتۇرلى تامسىلدەر، التىن ارقاۋ اڭىزدار بار. قالامگەرلەر جايىندا، قايتالانباس تۋىندىلار حاقىندا. سونىڭ ءبىرى - ورىس ادەبيەتىندە ماقتانىشپەن ايتىلىپ كەلە جاتقان اۋەزە اڭىز.
وندا بىلاي دەپ، تىڭداعان جاندى ءتانتى ەتەر سىر شەرتىلەدى.
توڭكەرىسكە دەيىنگى داۋىردە «پۋشكيننىڭ ساقيناسى» دەگەن اڭىز بولىپتى. پۋشكيننىڭ ساقيناسى «پۋشكيننەن - گوگولگە، گوگولدەن - تۋرگەنەۆكە، تۋرگەنەۆتەن - تولستويعا اۋىسىپتى...».
وسىعان دالەل رەتىندە گوگولدىڭ پۋشكين تۋرالى: «ونىڭ اقىل-كەڭەسى بولماعاندا تۇك تە جازباعان بولار ەدىم!» دەگەنىن كەلتىرەدى. بۇل ورىستىڭ كورنەكتى جازۋشىسى، ءومىرىنىڭ كوپ جىلدارىن توڭكەرىسكە دەيىنگى كەزەڭدە وتكەرگەن س.سەرگەيەۆ-سەنسكيدىڭ جازىپ قالدىرعان شىندىعى.
وسى ءبىر جازباعا ءوزىڭدى-ءوزىڭ سەندىرۋگە ءماجبۇرسىڭ. ويتكەنى، ونىڭ وزەگىندە ونەگەلىك ارقاۋ جاتىر. ورىستىڭ كوركەم ادەبيەتى وسىلايشا پۋشكيننىڭ ساقيناسى دەگەن سيمۆولدىق اڭىزدى شىندىققا اينالدىرا بىلگەن. مۇنىڭ استارىندا ورىستىڭ ۇلى جازۋشىلارى وسىلاي ۇرپاقتار جالعاستىعىن ۇلىلار جالعاستىعىنا ۇلاستىرا بىلگەن دەگەن ۇلتتىق ماقتانىش ەسەدى.
شىنىندا دا قيسىنى قانداي اسەم، شىندىعى قانداي كەرەمەت دەپ بەرگى كەزەڭگە كوز جىبەرسەڭ، الگى قاسيەتتى ساقينانىڭ تاعى دا ۇلى تۇلعالارعا اۋىسقانى ءسوزسىز-اۋ دەپ تۇيەسىڭ. ف.دوستوەۆسكي، سالتىكوۆ-شەدرين، ا.چەحوۆ، م.بۋلگاكوۆ، م.بۋنين، م.گوركي، م.شولوحوۆ، تۆاردوۆسكي... بولىپ جالعاسا بەرەتىن ساباقتاستىق ءوز ءداستۇرىن الەمگە ايگىلى شىعارمالارىمەن تانىتا دا، مويىنداتا الدى.
ال ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە وسى سىپاتتاس جاقسى ءافسانا، جارقىن ۇلگى بار ما. ارينە، بار دەۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. ءاپ دەگەننەن الىپتار توبىنىڭ اسىل ۇلگىسىن ەلەمەۋگە قاقىمىز جوق. سونىڭ ءبىر اڭىزى مۇحاڭنان باستاۋ الادى. ونىڭ اۋىزىنا ىلىگىپ، اق تىلەۋ باتاسىنا ىلىككەندەر جايلى اڭگىمەلەردىڭ ءبارى ونەگەدەي وقىلىپ، جىلدارمەن جاساسىپ، اڭىزداي ايتىلىپ كەلەدى ەمەس پە.
ونىڭ حاتتارىنداعى بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتەتىنىن ايتىپ ت.احتانوۆتى، س.شايمەردەنوۆتى، ءا.نۇرپەيىسوۆتى، ز.قابدولوۆتى، ت.الىمقۇلوۆتى اتاۋى قاسيەتتى ءسات ساپارداي بولدى ەمەس پە؟! الىپتاردىڭ جالعاستىعى بولعان وسى اتالعان دارىندى بۋىننىڭ ادەبيەتىمىزدى ابىرويمەن ىلگەرى كوتەرىپ اكەتكەنىنە ءبارىمىز كۋامىز. ال مۇحاڭنىڭ «جىل كەلگەندەي جاڭالىقتى سەزىپ»، جاس پوەزيانىڭ جاس كەرۋەنىنە كوز سالىپ تۇرىپ ق.مىرزاليەۆتى، ت.مولداعاليەۆتى، س.جيەنبايەۆتى، ءى.مامبەتوۆتەردى اتاۋىن قازىر اڭىز عىپ ايتىپ جۇرگەنىمىز شىندىق ەمەس پە؟! وسى رەتتە، سوزىنىڭ ءلامىن ليريكا - ادام رۋحى، ادام سىمباتى دەپ باستايتىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ اقساقالىمىزدىڭ پايىمداۋلارىنا قارالىقشى:
«پوەزيامىزدىڭ ۇلتتىق قاسيەتىن الەمدىك پوەزيانىڭ بيىك مادەنيەتىمەن بىتە قايناستىرا دامىتقان اباي سالعان جاڭا ءداستۇر ۇرپاقتان-ۇرپاققا ەستافەدا بولىپ اۋىسىپ، سول ءداستۇر كۇنى بۇگىن ءبىزدىڭ ەڭ سوڭعى بۋىن بالاۋسا جاستارىمىزعا ءوتتى، بۇل ۇلكەن قۋانىش... سوناۋ سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ سوزعان قولى ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس، سابيتتەرگە جالعاسسا، ولاردىڭ قولىنان قاليجان، ءابۋ، اسقار، تايىر، وتەباي، عالي، قاسىم، ديحان، جۇماعاليلارعا ءوتتى. بۇل بۋىنعا قوسىلعان سىرباي، حاميت، جۇبان، مۇزافار، تاكەن، قۋاندىقتار وزدەرىنە جەدەل ىلەستىرە ادەبيەت مايدانىنا - عافۋ، ءىزتاي، توقاش، ەركەش، ساعي، تۇمانباي، قادىر، امانجول، ادىلبەك، ءشامىل، جۇمەكەن، زەينوللا، وتەجانداردى ەرتە كەلدى. مەن تۇڭعىش كىتاپتارىندا جاقسى باستاما كورسەتكەن جاستارىمىزعا سول ءۇشىن قۋانامىن. ساپار وڭ بولسىن، جاس دوستار!» دەپ اق باتاسىن بەرۋى - بۇل دا ءبىر ونەگەلى ءداستۇر، ومىرلىك اڭىزداي ەمەس پە؟
ال قالامگەرلىگىنە قانات ءبىتىرىپ، قامقور بولعان تالايلاردىڭ اعا تولقىننان كورگەنى، بەلگىلى قالامگەرلەردىڭ اقىلىنىڭ جىلۋىن سەزىنىپ ادەبيەت الەمىنە اياق باسقانى، كىتابىنىڭ جولىن اشقانى جايلى اڭىز-اڭگىمەلەر قانشاما. سونىڭ ءبىرى - قازىرگى قالەكەڭ - قاليحان ىسقاق اعامىزدىڭ اڭگىمەسى:
- «...عابەكە، ءبىراز ۋاقىتىڭىزدى جەپ قويدىق، وعان كىنالى مەن ەدىم، سونىڭ وتەۋى بولسىن، مىنا ءبىر بالانىڭ قولجازباسىن وقىپ كورسەڭىز قايتەدى؟ - دەپ سافۋان اعامىز مەنى توبەمنەن تۇرتكەندەي بولدى، - بەس ءجۇز بەت ەمەس، بار بولعانى بەس-اق باسپا تاباق.
جۇرەگىم زىرق ەتە قالدى.
جازباي كەتسەم دە جازۋشىلار وداعىنا نەگە كەلدىم دەپ وتىرعانىمدا ەسىككە بارىپ قالعان عابەكەڭ قايىرىلىپ ماعان قارادى دا: - ەرتەڭ ساعات ون بىردە ۇيگە كەل، ءوزىڭ وقىپ بەرەسىڭ، - دەدى دە شىعىپ كەتتى.
بەس باسپا تاباق سالعان بوقشامدى سۇيرەتىپ عابەكەڭنىڭ ۇيىنە بەس كۇن باردىم. بەس كۇندە ءتىس جارىپ، بەس ءسوز ايتقان جوق ەدى، تەك سوڭعى كۇنى عانا: - كوركەم شىعارماعا پۋبليسيستيكا كولىك بولا المايدى. جەتكىزە الماي جاتقان جەرىڭدى پۋبليسيستيكامەن جاماما، ونىڭ توركىنى قىزىل ءسوز، ونان دا جەتپەي جاتقانىڭنىڭ ءوزى جاقسى...
التىنشى كۇنى عابەكەڭ مەنىڭ بەس باسپا تاباعىما بولا جازۋشىلار وداعىنا بەس مينۋتقا كىرىپ شىقتى دا:
- بۇل بالانى ماعان نەسىنە جىبەردىڭدەر، - دەدى.
«قۇرىعان جەرىم وسى شىعار»، - دەدىم ىشىمنەن.
- ءسوز توركىنىن بىلەتىن بالا ەكەن، كىتاپ بولۋعا ابدەن جارايدى، - دەدى عابەكەڭ، - ارى-بەرى ساندالتپاي، مۇنداي دايار نارسەنى جولداماسىن بەرىپ، باسپاعا جونەلتە سالمايسىڭدار ما.
بەس باسپا تاباق جەتىم كىتاپشاما ادەبيەتىمىزدىڭ اقساقالىنىڭ بەرگەن باعاسى وسى ەدى. بەس تاباق جەتىم كىتاپشامەن-اق 1963 - جىلى قوس عابەڭ مەنى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلداعان...».
ادەبيەتىمىزدىڭ ءبىرتۋار بىلگىرى ءارى جاناشىرى ءىلياس وماروۆتىڭ جاس دارىندارعا دەگەن ءىلتيپاتىن قايدا قويامىز؟ ونىڭ تالانتتى تانىعىشتىعى، جالت ەتكەن جاقسىنى كوزى شالعىشتىعى جايىنداعى اڭىز اڭگىمەلەرى قانشاما. «اقىندىق انكەتا» دەگەن تاقىرىپپەن جۇبان مولداعاليەۆكە، قاينەكەي جارماعامبەتوۆكە، مۇزافار الىمبايەۆقا، عافۋ قايىربەكوۆكە جولداعان حاتتارى قامقورلىقتىڭ قاس ۇلگىسىندەي ەمەس پە؟ ءىلياس وماروۆ سەكىلدى اقىلماننىڭ كوكىرەك كوزى قىرانداي بولعان دەۋىمىزگە ونىڭ ولجاس پوەزياسىنىڭ بولمىسىن بىردەن تانىپ تۇستەۋى دالەل. «ولجاس ولەڭدەرىندە مەنىڭ نازارىمدى اۋدارعان - ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ وزەگىنەن ۇزىلمەي كەلە جاتقان ءومىر مەن ءبىر ۇلى سارىننىڭ سىرىن ۇقتىم» دەۋ بولاشاعىنان ۇلكەن قۋانىش كۇتەتىنىن اڭعارتقان اتالى ءسوز ىسپەتتى.
دەمەك، ادەبيەتتەگى اڭىز شىندىقتان جارالادى، شىندىق سىر بولىپ شەرتىلىپ اڭىزعا اينالادى. وسى ايتقان دايەك-مىسالدارىمىزدى مايەك ەتىپ ويىمىزعا وراپ، ورەمىزدىڭ بارى مەن بەزبەنىنە سالىپ كورسەك، وعان كوزىمىز جەتە تۇسكەندەي بولادى. بۇل ادەبيەتىمىزدىڭ ءوسۋ كەزەڭدەرى ۇزىلمەۋ ءۇشىن، جالعاسا وركەندەۋى ءۇشىن قاجەت ادەبي ءداستۇردىڭ قاسيەتتى ۇلگىسى ەكەن.
- ال قازىر ول جالعاستىق نەگە ءۇنسىز، تۋراسىن ايتساق نەگە جوق؟ - دەيدى ادەبيەت جايلى اڭگىمەنى ىقىلاسپەن تىڭداپ وتىرعان جاس اقىن ءىنىم ارى قاراي شىدامى تاۋسىلعان كەيىپپەن.
شىدامسىزدانۋىڭ ورىندى، - دەيمىن مەن، - مۇنىڭ جاۋابىن ءبارىمىز بوپ ىزدەيىك. ال مەنىڭ ايتپاعىم، سەندەر وزدەرىڭ بىلەتىننىڭ و جاق بۇ جاعى. ءوزىڭ بىلەسىڭ، قالامگەرلەر اراسىندا ۇرپاقتار جالعاستىعى قايدا دەگەندى ايتۋشىلار كوپ، ءبىراق جاڭعىرىعى ءالسىز. ونىڭ دا شىنايى سىرىن بىلگىسى كەلەدى. ءبارى دە ادىلەتتى، شىنايى جاۋاپ كۇتەدى. مەنىڭشە، مۇنىڭ جىرى بولعانىمەن تۇك تە سىرى جوق، تەك ءبارىمىز كورىپ-ءبىلىپ وتىرعانداي شىنى بار. ول شىندىق - ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ شىن مانىندە سەكسەنىنشى جىلداردان باستاپ ءۇزىلىپ قالعانى. مۇنى مويىنداۋ كەرەك. ءبىزدىڭ الىپتاردان كەيىنگى اعا جازۋشىلارىمىز، ودان كەيىن التىن عاسىر بۋىنى اتالعان بۇل باعىتتا اۋىز اشپاستان الىستاپ بارادى.
ولاردىڭ بىردە-بىرەۋى ارتىنان قالام ۇستاپ كەلە جاتقان جاس قاناتتارعا قايىرىلىپ توقتاپ، دارا ءسوزىن دە، دانا ءسوزىن دە ارناعاندارى كورىنبەيدى. بۇرىن سالت بار ەدى، ءداستۇر بار ەدى. بەلگىلى قالام يەلەرى بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتكەن جاس دارىنعا جىلى ءسوزىن ارناپ، گازەت بەتىنە شىعارىپ سالىپ جاتاتىن. سونىڭ ءوزى جاس اقىنعا، جازۋشىعا كەرەمەت قولداۋ، رۋحاني ستارت بەرەتىن. ونىڭ الدىنان - ايدىنى اشىلاتىن، تانىمالدىقتىڭ باسپالداقتارى باستالاتىن.
قازىر وندايدى مۇلدە كورمەيمىز. تاڭعالارلىعى، بۇگىندە بەلگىلى تۇلعالارىمىز ادام بىلمەيتىن كىتاپ اۆتورلارىن ماداقتاۋ وداسىنان تۇراتىن ءسوز جازىپ بەرەتىندى شىعارعان. كىتاپتى اشاسىڭ دا العى ءسوزىن جازعان بەلگىلى قالامگەردىڭ وتىرىك ماقتاۋىنا ءوزىڭ ۇيالاسىڭ. بۇگىنگىنىڭ كەيبىر كىتاپ شىعارعىشتارى ءوزى جايلى دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرتىپ، وندا الگى ەلگە سىيلى اعالارىن سويلەتىپ قوياتىندى شىعاردى. ولار ەل بىلمەيتىن الگىنى تالانتتىڭ تۇيعىنى ەتىپ ماقتاپ وتىرعانىن كورگەندە... ارتىعىن ايتپاي-اق قويالىق...
ۇلكەن ادەبيەتتىڭ جاس بۋىنعا دەگەن ۇلكەن ۇلاعاتى مەن ۇلگىسى قايدا؟ دارىندى تاني ءبىلۋ، تىلەۋقورلىق ءسوزىن ايتا بىلۋ داستۇرىنەن ءوزىن اۋلاق ۇستاۋدىڭ سالقىنى ىزعارعا، ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كورۋگە ۇلاسىپ بارا جاتقانداي. مۇنىڭ ءتۇپ-توركىنى ەشكىمدى وقىماۋدان، كەيىنگىنى تانىماۋدان تۋىپ جاتقانى ءسوزسىز. كىتاپتىڭ وقىلماۋى وقىرماندى عانا الىستاتىپ وتىرعان جوق، ءتىپتى قالامگەرلەردىڭ ءوزىن جاتباۋىر بولىپ بارا جاتۋىنا سەبەپكەر.
كوزگە ىلىنبەۋدەن كوڭىلى پاسەيگەن جاس قالامگەردىڭ قالعان تىرلىگى ۇمىتتەن گورى كۇدىككە تولى. جازادى، شىعادى، اينالا ءۇن قاتپايدى. ەڭسە ەزىلەدى، وي ومىرىلادى، سەزىم شەرلەنەدى، ءسوز سۋالادى...
الىپتار توبى كەتتى. اڭىزى قالدى. تەگەۋرىندى توپ تولىستى، بولىستى. اڭگىمەسى قالدى. الپىسىنشى جىلداردىڭ ادۋىندى بۋىنى ارىندادى. تانىلدى، تانىمال بولدى. بۇگىندە جەتپىسىنشى جىلدار تولقىنى تەڭىزىن تاپتى. تەڭىزدەي وقىرمانى تولقىتتى. ولاردىڭ كوزى تىرىلەرى اقساقال جاسىنا جەتتى. ءبىراق ولاردىڭ ارتقى بۋىنعا قايىرىلىپ قاراپ ءسوز قاتقانى بايقالمايدى.
وسىلاي ۇندەمەۋ ارقىلى ءوزىمىزدى-وزىمىز جوعالتا باستايتىنىمىزدى، ادەبيەتىمىزدىڭ قالىپتاسقان داستۇرلەرىن ۇمىتۋعا اينالۋ پروسەسىنىڭ پروگرەسسيۆتى قارقىنمەن ۇدەي تۇسەرىنە سەلت ەتپەيتىنىمىز قالاي؟ مۇنى دا ۋاقىتتىڭ، زاماننىڭ كىناسىندەي كورەمىز-داعى.
ءار ۇرپاقتىڭ پارىزى بولادى. ءتىپتى، تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ءبارى ونىڭ ءۇزىلىپ قالماۋى ءۇشىن ءومىر كەشەدى. ادەبيەتتىڭ دە ۇرپاقپەن بىرگە جاسايتىنى، ونىڭ تاعدىرى ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا ەكەنى قاراپايىم عانا تۇسىنىك ءارى تالاس تۋدىرمايتىن تۇيسىك.
قازىرگى قالام ۇستاعان جاس بۋىن بۇرىنعى گازەت-جۋرنال، جيناقتارعا باسىلۋى قيامەت زاماندى بىلمەيدى. جول اشىق، باسىلىم كوپ، جاريالانۋ وڭاي. بۇرقىراپ شىعادى دا جاتادى. ءتىپتى، اي سايىن ءبىر ءمۇشايرا ءوتىپ جاتادى. ودان بايگە الىپ، ات ءمىنىپ جاتقاندارى دا جەتەرلىك. ءتۇرلى اتاۋلى سىيلىقتار دا جەتەدى. ءبىراق ولار:
«مەنى نەگە باعالامايدى، نەگە مەنى تانىمايدى؟ ءبىزدىڭ جاسىمىزدا قادىر، تۇمانبايلار، ولجاس، مۇحتارلاردى ەل بىلگەن، ولەڭدەرىن تىڭداۋعا كەلگەندەر اۋديتورياعا سىيماعان؟» - دەپ نازالانادى. «ءبىز ۇمىتىلعان ۇرپاقپىز»، - دەپ كۇيىنەدى. ولاردىڭ كوبى سول باياعى دۋالى اۋىزدان ءسوز ەستۋدەن، باعاسىن الۋدان، ۇكىسىن تاعىنۋدان ءۇمىتتى. ءبىراق ۋاقىت ءوتىپ بارادى، ءوزىن قالىڭ وقىرماننىڭ بىلمەيتىنىنە، وقىلمايتىنىنا، نەگە تانىمايتىنىنا ناليدى.
ءبىز البەتتە، ايتقىشپىز. اقىلىمىز اسىپ تۇرادى، بىلىگىمىز جەتىپ تۇرادى، ويىمىز سايراپ تۇرادى. ءبىراق بەتكە ايتۋعا جوقپىز. باسقا بىرەۋ ايتۋ كەرەك سياقتى، باسقا بىرەۋ دالەلدەۋ كەرەك ءتارىزدى. ۇرپاقتار جالعاستىعىنىڭ ۇزىلىڭكىر-ە-ە-ەپ بارا جاتقانى دا وسىنداي كەپ.
تەڭىز تولقىندارىمەن جاڭارىپ جاتادى.
ادەبيەت تە تەڭىز سەكىلدى. الدىڭعى تولقىن اعالار - كەيىنگى تولقىن ىنىلەر بولىپ تولىعىپ جاتادى.
جاسارىپ جاتادى، جاڭارىپ جاتادى.
وسىنى ۇمىتپايىق!
جاقاۋ داۋرەنبەكوۆ، جازۋشى.
قازاق ادەبيەتى. 2014-جىل
