قىرعىزستان مەن قازاقستاننىڭ ىنتىماعىنا 30 جىل: عاسىرلار بويعى كەلەشەگى كەمەل بايلانىس
بۇگىن، 31- تامىز - قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىنە وراي، باۋىرلاس ەكى ەلدىڭ 30 جىلداعى ىنتىماقتى قارىم-قاتىناسى تۋرالى ماتەريالدى ۇسىنىپ وتىرمىز.
ماقالانى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ «كابار» اگەنتتىگى «قازاقپارات» ح ا ا ءۇشىن ارنايى ازىرلەدى.
قىرعىز رەسپۋبليكاسى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسى 1992-جىلدىڭ 15- قازانىنان باستاۋ الادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا ەكى ەلدىڭ اراسىندا 160 تان استام مەملەكەتارالىق، ۇكىمەتارالىق جانە ۆەدومستۆوارالىق كەلىسىمگە قول قويىلدى.
ونىڭ ىشىندە 1997-جىلدىڭ 8- ساۋىرىندە قول قويىلعان ماڭگىلىك دوستىق تۋرالى كەلىسىم مەن 2003-جىلدىڭ 25- جەلتوقسانىندا بەكىتىلگەن وداقتاستقىق قارىم-قاتىناس تۋرالى كەلىسىمنىڭ شوقتىعى بيىك.
باۋىرلاس ەلدەردىڭ ەكىجاقتى ءوزارا ارەكەتى مىناداي ينستيتۋتسيونالدىق بازيستەر اياسىندا ىسكە اسىپ وتىر:
- ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى باسقاراتىن جوعارى مەملەكەتارالىق كەڭەس؛
- ۇكىمەت باسشىلارى باسقاراتىن قىرعىز- قازاقستان ۇكىمەتارالىق كەڭەسى؛
- قىرعىز رەسپۋبليكاسى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەڭەسى.
ەكى ەلدىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ءبىرشاما ماسەلەلەر بويىنشا ۇستانىمدارى ۇقساس جانە سايكەس كەلىپ جاتادى. قىرعىزستان مەن قازاقستان ب ۇ ۇ، ە ق ى ۇ، ت م د، ۇ ق ك ۇ، ە ا ە و جانە ش ى ۇ اياسىندا تىعىز بايلانىس ورناتقان.
قىرعىزستان ەكونوميكاسىندا قازاقستان وسى كۇنگە دەيىن نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەستەرىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلدى. كەيىنگى جىلدارى ساۋدا-ەكونوميكالىق ارىپتەستىك جاعىمدى ءۇردىس الىپ، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا 2015-جىلى قىرعىزستان دا ەنگەننەن كەيىن ءوزارا ساۋدا ايتارلىقتاي ءوستى.
مىسالى، 2020-جىلى قىرعىز رەسپۋبليكاسى مەن قازاقستان رەسپبۋليكاسىنىڭ ەكىجاقتى ساۋدا اينالىمى 796,2 ميلليون دوللارعا جەتتى.
تاراپتار بۇل كورسەتكىشتى 1 ميلليارد دوللارعا دەيىن جەتكىزىپ، ساتىلاتىن تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە نيەتتى. ەكىجاقتى قارىم-قاتىناس جاندانعان تۇستان باستاپ قىرعىزستانعا قازاقستاننان ءبىرشاما ينۆەستيتسيا سالىندى. ونىڭ ۇلەسى - %7,7. كوروناۆيرۋس پاندەمياسى تۋىنداتقان داعدارىسقا قاراماستان، 2020-جىلدىڭ قاڭتار-قىركۇيەگىندە قازاقستاننان سالىنعان ينۆەستيتسيا كولەمى 27 ميلليون 525,6 مىڭ دوللار بولعان.
بۇل 2019-جىلدىڭ سالىستىرمالى كەزەڭىنە قاراعاندا %9 ارتىق. قىرعىزستاندا قازاقستاندىق كاپيتالدىڭ قاتىسى بار 334 بىرلەسكەن كاسىپورىن تىركەلگەن. ال قازاقستاندا قىرعىزستاندىق كاپيتالدىڭ قاتىسى بار 247 كومپانيا جۇمىس ىستەيدى.
قىرعىزستانداعى بىرلەسكەن كاسىپورىندار نەگىزىنەن قارجى، پايدالى قازبا ءوندىرۋ، تاماق ءوندىرىسى، ساۋدا، ترانسپورت جانە بايلانىس، قۇرىلىس جانە جوندەۋ سالاسىندا شوعىرلانعان. ال قازاقستانداعى بىرلەسكەن كاسىپورىندار بولشەك جانە تولايىم ساۋدا، قۇرىلىس، اۆتوموبيل ساۋداسى، ءىرى قارا ءوسىرۋ، ءداندى جانە بۇرشاقتى داقىل ءوسىرۋ، تۇقىم شارۋاشىلىعى سالالارىنا، ماقتا تالشىقتارىنىڭ ءوندىرىسى مەن باسقا دا باسپا قىزمەتتەرىنە ماماندانعان.
ەكى ەلدىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىسى مەن ونىڭ كەلەشەگى مەملەكەت باسشىلارى، ۇكىمەتتەر، سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆولارى دەڭگەيىندە، سالالىق مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولار اراسىندا ءجيى تالقىلانادى.
مىسالى، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆتىڭ ناۋرىزداعى نۇر-سۇلتانعا ساپارىنىڭ اياسىندا ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆپەن، ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى-ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن، پرەمەر-مينيستر اسقار مامينمەن، ءماجىلىس ءتوراعاسى نۇرلان نىعماتۋلينمەن ەكىجاقتى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى.
ەكى ەلدىڭ باسشىلارى كەزدەسۋ كەزىندە ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى، جول-كولىك ينفراقۇرىلىمى، جەر قويناۋىن يگەرۋ، گيدروەنەرگەتيكا، جانارماي-ەنەرگەتيكا كەشەنى، قايتا وڭدەۋ، لوگيستيكا، بانك سالاسىندا ىسكەرلىك بايلانىستاردى جان-جاقتى كەڭەيتۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى.
سونداي-اق، ينۆەستيتسيالىق ءوزارا ارەكەتتى دامىتۋدىڭ، ينۆەستيتسيا تارتۋعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولايلى جاعداي جاساۋدىڭ جانە قورعاۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنى ايتىلدى. مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماق ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستىڭ ماڭىزدى سالاسى بولىپ وتىر. قىرعىزستان مەن قازاقستاندا ەكى ەلدىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ، جۇرتشىلىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن كورمەلەر، ونەر مايتالماندارىنىڭ كونسەرتتەرى، حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيالار مەن سيمپوزيۋمدار الماكەزەك وتكىزىلىپ تۇرادى.
ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق 2006-جىلعى 4- شىلدەدەگى قىرعىز رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى اراسىنداعى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم نەگىزىندە دامۋدا.
كەلىسىم بويىنشا تاراپتار جىل سايىن ءوزارا نەگىزدە قىرعىزستان مەن قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ەكى ەلدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋى ءۇشىن ءبىلىم گرانتتارىن ءبولىپ كەلەدى. بۇل باعتتاعى ءوزارا ءىس-قيمىلدى جانداندىرۋ ءۇشىن تاراپتار ەكى ەلدىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىندا 2006-جىلدىڭ 4- شىلدەسىندە قول قويىلعان ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم شەڭبەرىندە قىرعىزستان مەن قازاقستانداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا بيۋجەتتىك وقىتۋعا جىل سايىن بولىنەتىن كۆوتالاردىڭ سانىن 5 تەن 50 ورىنعا دەيىن ۇلعايتۋ تۋرالى ۋاعدالاستى.
قازىر قولدانىستاعى كەلىسىمگە ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى حاتتامانىڭ جوباسى قازاقستان تاراپىنىڭ قاراۋىندا جاتىر. سونىمەن قاتار، 2019-جىلى قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا قىرعىزستاننان شامامەن 1000 ستۋدەنت، ال قىرعىزستان جوعارى وقۋ ورىندارىندا شامامەن 2 مىڭ قازاقستاندىق ستۋدەنت وقىدى.
الايدا، پاندەميا مەن ەنگىزىلگەن شەكتەۋلەرگە بايلانىستى ستۋدەنتتەر سانى ءسال ازايدى. قازاقستان مەن قىرعىزستان م. اۋەزوۆتىڭ 100 جىلدىعىن، قۇرمانعازىنىڭ 175 جىلدىعىن، ابايدىڭ 150 جىلدىعىن، جامبىلدىڭ 150 جىلدىعىن، «ماناس» ەپوسىنىڭ 1000 جىلدىعىن، ت. ساتىلعانوۆتىڭ 150 جىلدىعىن، ءا. توقومبايەۆ پەن ش. ايتماتوۆتىڭ مەرەيتويلارىن بىرلەسىپ تويلادى.
قوعامدىق، گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى دامىتۋدا قازاقستانداعى قىرعىز دياسپوراسى دا ءوز ءرولىن اتقارىپ وتىر. 2004-جىلى قازاقستاندا قىرعىز ۇلتتىق مادەني ورتالىعى (ق ق ۇ و) تىركەلدى. قازىر ول نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى قىرعىز ەتنومادەني بىرلەستىگى رەتىندە جۇمىس ىستەپ تۇر. سونداي- اق، تاراز قالاسىنداعى «ماناس-اتا» قىرعىز ۇلتتىق-مادەني ورتالىعى جانە اقتاۋ قالاسىنداعى «الا- ج ش س» قۇ و، الماتى قالاسىنداعى «مەكەن»، «قىرعىز-اتا» جانە «ماناس-اتا» قىرعىز ۇلتتىق ەتنومادەني ورتالىقتارى ءوز قىزمەتتەرىن جۇزەگە اسىرادى.
قىرعىزستان مەن قازاقستان اراسىنداعى ىنتىماقتى اقپاراتتىق سالاداعى بىرلەسكەن جۇمىستار نىعايتىپ تۇر. بۇل ىستە ەكى مەملەكەتتىڭ ءبىر-ءبىرىن قالتقىسىز قولدايتىنى قۋانتادى.
قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وزدەرى ۇيىمداستىراتىن جانە ت م ى ك، ش ى ۇ، ۇ ق ش ۇ، ە ا ە و، ازيا-تىنىق مۇحيتى ءوڭىرىنىڭ جاڭالىقتار اگەنتتىكتەرىنىڭ ۇيىمى (و ا ن ا)، ت م د- عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ اقپارات اگەنتتىكتەرى جانە تاعى سول سياقتى وڭىرلىك بىرلەستىكتەر ۇيىمداستىرعان ءتۇرلى وڭىرلىك مەديا فورۋمدارعا جانە وزگە دە ءىس-شارالارعا تۇراقتى قاتىسادى.
2019 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا تۇركىستاندا وتكەن تۇركى ۋنيۆەرسيتەتتەرى وداعىنىڭ IV باس اسسامبلەياسىنىڭ «تۇركىستان - تۇركى الەمىنىڭ بەسىگى» اتتى تۇركى كەڭەسىنىڭ وتىرىسى سونىڭ جارقىن مىسالى بولا الادى.
فورۋمدى تۇركىستان وبلىسىنىڭ اكىمدىگى مەن قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى ۇيىمداستىردى.
سول جىلى بىشكەكتە وتكەن ش ى ۇ مەديافورۋمىندا وعان قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ بەيىندى ۆەدومستۆولارىنىڭ اقپاراتتىق سالاسىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن ب ا ق وكىلدەرى جينالدى. ەكى ەلدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ اراسىنداعى تىعىز ىنتىماقتىڭ مىسالى رەتىندە قىرعىزستاننىڭ «كابار» جانە قازاقستاننىڭ «قازاقپارات» مەملەكەتتىك اقپارات اگەنتتىكتەرىنىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىن كەلتىرۋگە بولادى.
قىرعىزستان مەن قازاقستاننىڭ ورتاق تاريحى ەكى ەلدىڭ تەك ستراتەگيالىق سەرىكتەس قانا ەمەس، قيىن شاقتا ءبىر-بىرىنە كومەككە ۇمتىلۋعا دايىن باۋىرلاس حالىقتار ەكەنىن كورسەتەدى.