2025-جىلدان باستاپ وبلىس ورتالىقتارىنىڭ اكىمدەرى سايلانادى
ەل كوكەيىندە «سايلاۋ جۇيەسى تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسىن شەشۋگە قانشالىقتى اسەر ەتەدى؟»، «ساياسي ينستيتۋتتار مەملەكەتتىك باسقارۋ قۇرىلىمىنداعى كادرلىق وزگەرىستىڭ قانداي الگوريتمىن ۇسىنادى؟» دەگەن ساۋال ءجۇر.
وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋدى جەتىلدىرەتىن زاماناۋي فورماتتى باعامداپ كوردى.
اۋىلدان باستالعان رەفورما
اۋقىمدى وزگەرىستىڭ شىندىعى سول، بۇل - شىم-شىمداپ ەنگەن وزگەرىس. قازاقستاندا اكىمدەردى سايلاۋ تاريحى 1999-جىلى باستالعانىمەن، كەيىن تۇرالادى. ءتىپتى 2013-جىلعا دەيىن اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ جاناما ادىسكە جۇكتەلىپ، اۋدان اكىمى ۇسىنعان ۇمىتكەردى ءماسليحات دەپۋتاتتارى بەكىتەتىن. تەك 2021-جىلى اۋىل اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋ جۇيەسى ەنگىزىلگەندە سەڭ قايتا جۇرگەندەي سەزىلدى. سودان بەرى 2,5 مىڭعا جۋىق اكىم سايلانعان. ال وتكەن جىلى پيلوتتىق رەجيمدە وتكىزىلگەن اۋدان-قالا اكىمدەرى سايلاۋىندا 45 اكىم جاڭا تاسىلمەن باسشىلىققا كەلدى.
- ءبىز سايلاۋ ناتيجەسىن جانە سايلانعان اكىمدەردىڭ جۇمىسىن جان- جاقتى زەردەلەدىك. سونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا تۇبەگەيلى شەشىم قابىلدادىق. كەلەسى جىلدان باستاپ جاڭا جۇيەگە ءبىرجولا كوشەمىز. بۇدان بىلاي اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ اكىمدەرى تىكەلەي سايلاۋ ارقىلى عانا قىزمەتكە كەلەدى. اكىمدەردىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى اياقتالۋىنا قاراي ياعني، روتاتسيا مەرزىمى جەتكەندە سايلاۋ بىرتىندەپ وتكىزىلە بەرەدى. بۇل دا - ساياسي جۇيەنى رەفورمالاۋ ىسىندەگى كەزەكتى ماڭىزدى قادام. ساياسي رەفورما - ءبىر رەتتىك ناۋقان ەمەس. مەملەكەتتىڭ دامۋىنا قاجەت بولسا، رەفورمالار وسىلاي ۇزدىكسىز جالعاسا بەرەدى، - دەدى پرەزيدەنت.
وزگەرىس اۋانى 3 جىل بۇرىنعى زاڭداعى وزگەرىسكە تيەسىلى. 2021-جىلى مەملەكەت باسشىسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويىپ، باستامانىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن قالادى. سول كەزەڭدە ساياسي ينستيتۋتتار مەن قوعام زاڭداعى وزگەرىس كونتسەپتسياسىن جىلى قابىلداپ، قانداي وزگەرىس ورىن الاتىنىن بولجاعانى ەستە. سونىڭ ىشىندە ب ا ق- تا ق ر مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ەرلان قارين اكىمدەر سايلاۋىنىڭ ەۆوليۋتسياسى، قول جەتكەن ناتيجە تۋراسىندا مالىمەتتى بولىسكەن بولاتىن. ونىڭ سوزىنشە، جاڭا سايلاۋ جۇيەسى - ورتالىق ازيا ايماعىنداعى العاشقى ساياسي تاجىريبە ءارى قوعام مەن بيلىكتى بىرىكتىرگەن يدەيا.
- اۋدان اكىمدەرىنىڭ سايلاۋى قوعامدا زور قىزىعۋشىلىق تۋعىزدى. 45 اكىم لاۋازىمىنا 125 ۇمىتكەر تالاستى. ولاردىڭ قاتارىندا ءتۇرلى سالانىڭ وكىلدەرى - ەكونوميستەر، زاڭگەرلەر، وقىتۋشىلار، ينجەنەرلەر، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە باسقا دا سالا ماماندارى بولدى. 7 ساياسي پارتيانىڭ ءبارى اۋدان اكىمدەرىنىڭ سايلاۋىندا ءوز ۇمىتكەرلەرىن ۇسىندى. 1497 سايلاۋ ۋچاسكەسىندە كانديداتتار سەنىم بىلدىرگەن تۇلعالار، بايقاۋشىلار جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرى، بارلىعى 8500 گە جۋىق ادام بايقاۋ جۇرگىزدى. وتكەن سايلاۋ - ورتالىق ازيا ايماعىنداعى العاشقى وسىنداي ساياسي تاجىريەبە. وسىلايشا، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ساياسي رەفورمالارى وڭىردەگى ساياسي جاڭعىرتۋ ءىسىنىڭ جاڭا باعدارىن ايقىنداۋدا، - دەدى ول.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەگىنشە، ەلدە 192 اۋدان، 90 قالا بار. دەمەك، ساياسي رەفورمانىڭ گەوگرافيالىق اۋقىمى كەڭ. بۇل مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندەگى كادرلىق قۇرىلىم اۋانىن ايتارلىقتاي وزگەرتەدى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە تىكەلەي سايلاۋ ارقىلى حالىقتى مەملەكەتتىك باسقارۋ ىسىنە ارالاستىرۋ، ءوز-ءوزىن باسقارۋ ءپرينتسيپىن جەتىلدىرۋ الداعى مىندەتكە اينالعانداي. ەل-جۇرت تا ەندىگى مەجەنى ءبىلدى مە، سايلاۋدىڭ ماڭىزىن بىلۋگە اسىق.
كوپتىڭ كوكەيىندەگى ساۋالدى ءماجىلىس دەپۋتاتى ەربولات ساۋرىقوۆقا جولداعان بولاتىنبىز. ونىڭ سوزىنشە، مۇنداي جۇيە حالىقارالىق تاجىريبەگە نەگىزدەلگەن، سوندىقتان الاڭداۋعا نەگىز جوق. كەرىسىنشە، تىكەلەي سايلاۋدىڭ تيىمدىلىگى باسىم: اكىم - تاۋەلسىز، حالىق - تالاپتىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋشى. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، ۇمىتكەر سايلاۋالدى ناۋقاندا تۇرعىنداردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن تىڭداپ، شەشۋ ءادىسىن ۇسىنادى. حالىق سايلانعان اكىمنىڭ قانشالىقتى ناتيجە كورسەتكەنە، ماسەلەنى شەشۋ مەحانيزمىنە باعا بەرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولماق.
- الدىمەن، سايلانعان اكىمدەر جوعارىداعى باسشىلارعا تاۋەلدى بولمايدى. بۇل - ءبىرىنشى ەرەكشەلىك. ەكىنشىدەن، باسشىلىققا تاۋەلسىز جۇيە ارقىلى قول جەتكىزگەن ازامات حالىقتىڭ مۇددەسىن ويلايدى، تۇرعىنداردىڭ تالاپ- تىلەگىن ورىنداۋعا تىرىسادى. سول ءوڭىردىڭ كوكەيتەستى ماسەلەسىن شەشىپ، قولداعى قارجىنى ءوڭىردىڭ دامۋىنا جۇمسايتىنى انىق.
حالىقتىڭ ۇتارى كوپ. مىسالى، سايلانعان اكىم تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ەكونوميكالىق الەۋەت ارتتىرۋعا قىزمەت ەتپەسە، بۇقارا حالىقتا ماسەلەنى وزگەرتەر تەتىك بار. اكىمنىڭ جۇمىسىنا كوڭىلى تولماسا، ونى ورنىنان الىپ تاستاۋىنا بولادى. مۇنداي قۇقىق سايلاۋ جۇيەسىنىڭ نورماتيۆتىك ەرەجەسىندە قاراستىرىلعان، - دەدى ەربولات ساۋرىقوۆ.
الايدا، اكىمنىڭ دەربەس شەشىم قابىلداپ، ساياسي ۇپاي جيناۋىنا كەدەرگى جوق ەمەس. دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، اۋدان جانە قالا اكىمدەرىنىڭ بيۋدجەت ساياساتى تاۋەلسىز بولۋى ماڭىزدى. سوندا عانا اكىم الدىنا قويعان ماقساتىن، حالىقپەن بىرلەسىپ قۇرعان جوسپارىن ساپالى ورىنداۋعا تىرىسادى. ەگەر اكىم وبلىستاعى نەمەسە وزگە قۇزىرلى ورعاندارعا قارجىلاي تاۋەلدى بولسا، ايتارلىقتاي ناتيجە كۇتۋ ورىنسىز دەگەن پىكىردە.
ۇمىتكەر: كاسىپكەر، شارۋا، ساياساتكەر ...
ساياسي رەفورمانىڭ سالماعى ۇمىتكەردە. ناقتىسى، ونىڭ بىلىگى مەن ءبىلىم دەڭگەيىندە جاتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن 2,5 مىڭعا جۋىق اكىم تۇرعىنداردىڭ تاڭداۋىمەن تاعايىندالعانىن ايتتىق. قىزىعى، سايلانعان اۋىل اكىمدەرىنىڭ 60 پايىزى بۇرىن مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولماعان. سوندىقتان پرەزيدەنت مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ كاسىبي جانە مورالدىق قاسيەتىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ كەرەگىن ەسكەرتكەن بولاتىن. بۇل باعىتتا ارنايى جوبانىڭ جۇزەگە اساتىن كۇنى دە الىس ەمەس سەكىلدى.
دەگەنمەن قوعام «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن ۇستانىمدا. تۇرعىنداردىڭ مۇڭ- مۇقتاجىن ورىنداۋ ءۇشىن سالاداعى قىزمەت ءوتىلى ەمەس، جۇيەلى جوسپارى مەن تاباندى تالابى بولعانىن قالايتىنداي. سودان بولار، كەيىنگى جىلدارى ءتۇرلى سالا وكىلى اكىم بولۋدان ءۇمىتتى. اراسىندا ساياسي ناۋقاننان ءساتتى ءوتىپ، جەمىستى ىسىمەن كورىنگەن ەڭبەك ادامى دا باسىم. مىسالى، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جاڭاقۇرىلىس اۋىلىنىڭ اكىمى ەلنۇر ەلشەكەنوۆ اكىم بولىپ سايلانعاندا مەملەكەتتىك قىزمەتپەن العاش توعىسىپتى. ول بۇرىن شارۋاشىلىقتا ەڭبەك ەتكەن. ايتۋىنشا، ەلگە قىزمەت سالاعا تاۋەلسىز.
- ەلدى مەكەن جاعدايى، تۇرعىنداردى تولعاندىرعان ماسەلەدەن حابارىم بار. حالىقپەن كەزدەسىپ، الداعى سايلاۋعا ۇمىتكەر ەسەبىندە تىركەلۋگە شەشىم قابىلدادىم. اشىقتىق، كەرى بايلانىس ناتيجەسىندە جەتكىلىكتى داۋىس جينالدى، جەڭىسكە جەتتىم. 2023-جىلى ماۋسىم ايىندا اۋىلعا اكىم بولىپ سايلاندىم. وسىلايشا، كوپتىڭ قولداۋى قاي سالا مامانىنا دا مەملەكتتىك قىزمەتتە ورىن بارىن دالەلدەگەندەي بولدى، - دەدى ول.
ۇكىمەت الداعى سايلاۋدى وتكىزۋ ءتارتىبىن جۇيەلەپ جاتىر. ۇمىتكەرلەردى ۇسىنۋ، سايلاۋ ناۋقانىنىڭ قارجىلىق ءارى قۇقىقتىق نەگىزدەرىن سارالاۋعا كوشكەن. دەمەك، كەلەر جىلى جۇزەگە اساتىن ساياسي رەفورما ەلدىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتىنە ەلەۋلى وزگەرىس اكەلەتىنى انىق.
