زاتايەۆيچكە قازاقتىڭ ءانى مەن كۇيىن جيناۋعا كىم تاپسىرما بەرگەن؟

بۇل ۇزىندىدەن تۇسىنگەنىمىز، ءان مەن كۇيىمىزدى جيناۋ الەكساندر ۆيكتوروۆيچكە ۇسىنىس ورىنبوردا جۇرگەندە تۇسكەنىن كورەمىز.

Мурал, посвященный Александру Затаевичу, открыли в Астане
Фото: пресс-служба акимата Астаны

الەكساندر زاتايەۆيچتىڭ قوس ەڭبەگى جايلى ءسوز قوزعالسا، ولاردىڭ ىشكى مازمۇنىنا كوڭىل بولەدى. ارينە «قازاقتىڭ 1000 ءانى» مەن «قازاقتىڭ 500 ءان مەن كۇيى» جيناعىندا قىزىق، زەرتتەۋگە لايىقتى دۇنيە كوپ-اق. الايدا ءبىزدى باسقا ماسەلە تولعاندىراتىن. الەكساندر ۆيكتوروۆيچكە وسى مۇرالاردى جيناۋعا نە (كىم) تۇرتكى بولدى؟ ايدالادا ءجۇرىپ «قازاقتىڭ ءان مەن كۇيىن جيناپ بەرەيىنشى» دەمەگەنى انىق قوي. سوندىقتان بۇگىنگى اڭگىمەمىز وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋگە ارنالادى.

اۋەلى ەستەلىكتەر مەن ءتۇرلى جيناقتاردى ءبىر ءسۇزىپ وتتىك. قىزىقتى مالىمەت تابامىز دەگەن كىتاپتاردى شولىپ وتتىك. ناقتى، دالەلدى ەشكىم جازباسا دا، «زاتايەۆيچكە تاپسىرما بەرگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن ساكەن سەيفۋللين» دەپ قىسقا قايىرادى. ءبىز بۇعان دا قاناعاتتانباي، زاتايەۆيچتىڭ ءوزىنىڭ جاريالانعان مۇراعاتىنا زەر سالدىق. حاتتارى مەن جيىن پروتوكولدارىنا ۇڭىلدىك. بۇلجىتپاس دالەل بولماسا دا جاناما دايەكتەر وقىدىق. بارلىق اقپاراتتى «ا. زاتايەۆيچ. زەرتتەۋلەر، ەستەلىكتەر، حات پەن قۇجاتتار» اتتى 1958 -جىلى جارىق كورگەن جيناقتان العانىمىزدى ەسكەرتە كەتەيىك.

اۋەلى زاتايەۆيچتىڭ 1934 - جىلى 10 - ناۋرىزدا ءوز قولىمەن جازعان ءومىربايانىن بىزگە قاجەت ءبىر تۇسىن وقيىق. ۆارشاۆا، ماسكەۋ، سانكت - پەتەربۋرگتاعى قىزمەتىن جازا كەلىپ، ورىنبور جايلى بىلاي دەپتى:

«1920 - جىلى مامىر ايىندا ورىنبورعا كوشۋىمە تۋرا كەلدى. بۇل جەردە 1917 - جىلدان باستاپ ايەلىم بالالارىممەن بىرگە ءوز اتا-اناسىنىڭ ۇيىندە تۇرىپ جاتقان. وسى ورىنبوردا مەنىڭ قازاق مۋزىكاسىمەن تانىسۋىم باستالدى. بۇرىننان وزىمە قىزىقتى جۇمىسپەن اينالىسا باستادىم. ءبىر ايىرماشىلىعى بۇرىن كومپوزيتورلىق پەن سىنعا (كريتيكا) كوپ كوڭىل بولسەم، ەندى مۋزىكانى جيناۋ مەن نوتاعا ءتۇسىرۋ سالاسىمەن اينالىستىم. جانە ومىرىمدەگى جازىلعان تابىستى ەڭبەكتەر وسى سالامەن بايلانىستى».

بۇل ۇزىندىدەن تۇسىنگەنىمىز، ءان مەن كۇيىمىزدى جيناۋ الەكساندر ۆيكتوروۆيچكە ۇسىنىس ورىنبوردا جۇرگەندە تۇسكەنىن كورەمىز. ال كىم سەبەپكەر بولدى؟ جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. مۇرالار جيناقتالىپ، ەندى باسپادان شىعارۋعا ارنالعان جيىننىڭ حاتتاماسىندا كەلەسىدەي جازىلعان:

«قازاقستاندى زەرتتەۋ قوعامى جينالىسىنىڭ حاتتاماسى.

ۋاقىتى 7 - مامىر 1922 - جىل.

قوعامنىڭ 14 مۇشەسى مەن باسقا دا قوناقتار قاتىستى».

قوعامنىڭ مۇشەسى ا. زاتايەۆيچتىڭ «قازاقتىڭ حالىق ءانى» بايانداماسى تىڭدالدى. بايانداماشى ەكى جىل ىشىندە 600 جۋىق قازاقتىڭ اۋەنىن جيناپ، ونى ايماقتار ءبولىپ، نوتاعا تۇسىرگەنىن اتاپ ءوتتى. بايانداما سوڭىندا ي. الدانعاروۆ ەكى ءاندى ايتىپ بەردى».

كەز كەلگەن ءىستى جاۋاپتى مەكەمەنىڭ باسشىسى ماقۇلدايتىنى بەلگىلى. وسى ۋاقىتتا مادەنيەت پەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ جاۋاپتى مەكەمەسى «وقۋ- اعارتۋ حالىق كوميسسارياتى» بولدى. بۇگىنگى مينيسترلىكتىڭ بالاماسى. ال قازاقستاننىڭ وقۋ- اعارتۋ حالىق كوميسسارى (ءبىرىنشى باسشىسى) 1920 -جىلدىڭ قازان ايى مەن 1921 - جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن احمەت بايتۇرسىنوۆ ەدى.

قاراكوز ءانىنىڭ نوتاسى. سول جاقتا جوعارىدا «ءاندى جەتكىزگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ» دەپ كورسەتىلگەن

جوعارىدا كەلتىرىلگەن حاتتاما 1922 - جىلى جازىلدى، ءارى ول جەردە «ەكى جىل ىشىندە جينادى» دەپ انىق كورسەتىلدى، 1920 - مامىر ايىندا ورىنبورعا كەلگەن ا. ۆيكتوروۆيچكە ۇسىنىستى قازان ايىندا قىزمەتكە كىرىسكەن احاڭ ايتقانى انىق. سونىمەن قاتار زاتايەۆيچتىڭ ءوزى «قازاقتىڭ 1000 ءانى» جيناعىندا احاڭنىڭ كوپ كومەك كورسەتكەنى جايلى بىرنەشە رەت ايتىپ وتەدى. ارينە، سۋبورديناتسيا ساقتاپ، «احمەت بايتۇرسىن ۇلى باسشى بولعاندا…» دەپ جازا الماعانى انىق.

ەندى كەلەسى قۇجاتقا نازار سالايىق. بۇل «قازاقتىڭ 1000 ءانى» جيناعىن باسپادان شىعارۋعا ارنالعان كەلىسىمشارت.

ا. زاتايەۆيچپەن قازك س ر- نىڭ وقۋ- اعارتۋ حالىق كوميسسارى اراسىنداعى «قازاقتىڭ 1000 ءانى» جيناعىن باسپادان شىعارۋعا ارنالعان كەلىسىمشارت.

17 - قاڭتار 1923 - جىل

ءبىر تاراپتان ا. ۆ. زاتايەۆيچ، ال ەكىنشى تاراپتان قازك س ر- نىڭ وقۋ- اعارتۋ حالىق كوميسسارىنىڭ وكىلى ا. ل. مەلكوۆ تومەندە جازىلعاندارمەن كەلىسەدى…

بىزگە بۇل جەردە شارت ءماتىنى ەمەس، ۋاقىتى اسا ماڭىزدى. بۇل 1923 -جىلدىڭ قاڭتار ايى. وسى ۋاقىتتا وقۋ- اعارتۋ حالىق كوميسسارى نۇعىمان زاليەۆ، ال حالىق كوميسسارلار كەڭەسى ءتوراعاسى (قازىرگىشە ايتساق پرەمەر- مينيستر) ساكەن سەيفۋللين (1922 ج. جەلتوقسان ايى - 1924 ج. قازان ايى) . بۇل جەردە جيناقتى باسپاعا دايىنداۋ جانە باسىپ شىعارۋعا قىرۋار قاراجات قاجەت ەكەنىن ەسكەرسەك، ساكەننىڭ بۇل ىسكە ارالاسقانى ابدەن مۇمكىن.

قۇرمەتتى وقىرمان، رەپرەسسيا كەزىندە سوتتالىپ، اتىلىپ كەتكەن ەسىمدەر قۇجاتتاردان دا وشىرىلەتىنى انىق. سوندىقتان اشىق دەرەككوزدەردەن «مىنە، احمەت پەن ساكەن كومەكتەستى» دەگەن مالىمەت كەزدەستىرمەدىك. دەگەنمەن باسقا جەردە جازىلعان ەستەلىكتەر مەن بۇل ماقالادا كەلتىرىلگەن جاناما دالەلدەر نەگىزىندە «زاتايەۆيچتى ءان مەن كۇيىمىزدى جيناۋعا، حاتتاۋعا، جاسالعان جۇمىستىڭ قالاماقىسىن بەرۋگە، دايىن جيناقتى باسپادان شىعارۋعا كومەكتەسكەن احمەت پەن ساكەن سىندى ءبىر توپ ازامات تۇردى» دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

رۇستەم نۇركەنوۆ، ونەر زەرتتەۋشىسى

aikyn.kz

سوڭعى جاڭالىقتار