زاتايەۆيچ «ورتەكەنى» ۇناتپايتىن: ماسكەۋدە احمەت جۇبانوۆقا قانداي سىن ايتىلدى؟
وتىزىنشى جىلدارى قازاقستان ونەرپازدارى ماسكەۋگە بارىپ، ايگىلى ون كۇندىك مادەني شارا وتكىزگەنى بەلگىلى. بۇل وقيعا جونىندە تالاي ەڭبەكتەر جازىلىپ، تالاي ەستەلىكتەر ايتىلدى. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، احمەت جۇبانوۆتىڭ وسى ساپار تۋرالى جازعاندارى ءجيى نازاردان تىس قالىپ جاتادى. ال شىن مانىندە ونىڭ ەستەلىكتەرىندە از دا بولسا، كوپشىلىككە بەيمالىم قىزىقتى دەرەكتەر كەزدەسەدى. بۇگىن ءبىز سولاردىڭ ءبىرقاتارىن وقىرمانمەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىك.
1936 -جىلدىڭ ماي ايىنىڭ باسىندا وتانىمىزدىڭ استاناسى موسكۆادا وتەتىن ونەر ونكۇندىگىنە ارنايى پوەزدبەن جامبىل باستاعان 250 كىسى ساپار شەكتىك. بارىنشا ۇقىپتىلىقپەن ەكى ۆاگون-كلۋبتا: وركەسترگە، حورعا، جەكە انشىلەرگە، بيشىلەرگە رەپەتيتسيا جۇرگىزىپ تۇردىق. جولشىباي قازاقستان مەن ر س ف س ر-دىڭ (چكالوۆ، كۋيبىشەۆ ت. ب. ) پوەزد ايالداعان قالالارىنىڭ بارشاسىنىڭ پەرروندارىندا جۇرتشىلىقتان ۇيىمداستىرعان ميتينگىلەر قازاق حالقىنىڭ جاڭادان گۇلدەنە باستاعان ونەرىنىڭ موسكۆاداعى ونكۇندىكتەن تابىسپەن ورالۋىنا تىلەكتەستىكتەرىن ءبىلدىردى. مۇنىڭ ءوزى پارتيانىڭ دۇرىس باسشىلىعىنىڭ ارقاسىندا ۇلكەن ءبىر سەميادا دوستىقپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان اعايىنداردىڭ ىزگى تىلەكتەرى ىسپەتتەس ەدى.
ارينە، جۇبانوۆتىڭ ەستەلىگىندە ايتىلعانداي، مۇنداي كورىنىستەر ەشقاشان كەزدەيسوق بولمايدى. ولاردىڭ ءبارى دە جوعارى جاقتاعى باسشىلىقتىڭ الدىن الا ويلاستىرىپ، ۇقىپتى تۇردە ۇيىمداستىرۋىنىڭ ناتيجەسى ەكەنى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن، ساحناعا شىعىپ جۇرگەن قاراپايىم اكتەر نە وركەستردىڭ قاتارداعى مۋزىكانتى ءۇشىن مۇنداي ىستىق ىقىلاس پەن قوشەمەت - سوزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز اسەر قالدىرعانى انىق.
جول-جونەكەي قارسى العان جۇرتتىڭ شىن جۇرەكتەن ايتقان تىلەكتەرى مەن كورسەتكەن قۇرمەتى ءاربىر ونەرپازعا دەم بەرىپ، ولاردىڭ بويىنا ەرەكشە قۋانىش پەن سەنىم ۇيالاتتى. سول ساتتە ءاربىر قوشەمەت، ءاربىر جىلى ءسوز الدا كۇتىپ تۇرعان ۇلكەن مەرەكەنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ەسەلەپ، شابىتتارىن ارتتىرا تۇسكەندەي ەدى.
العاشقى سىن ساعاتى دا سوقتى. ۇلكەن تەاتردىڭ فيليالىندا «جالبىر» سپەكتاكلىنە اقتىق رەپەتيتسيا جۇرگىزىلدى. سپەكتاكل اياقتالعاننان كەيىن تالقىلاۋ كەزىندە مەن الەكساندر ۆيكتوروۆيچپەن ۇشىراستىم. ول يا. ا. ەشپاي، ۆ. گورودينسكي، ي. دزەرجينسكيلەردىڭ ت. ب. سوزدەرىن زەيىن سالا تىڭدادى. ءارماندا الەكساندر ۆيكتوروۆيچ باسىندا ءالى قالىپتاسىپ بىتپەگەن وي تىزبەكتەرىن شۇبىرتىپ ايتۋعا قارسى بولاتىن. بۇل جولى دا نە سەبەپ ەكەنى بەلگىسىز ۇندەگەن جوق، ءبىراق اڭعارۋ قيىن بولمايتىن، تالقىلاۋ سوڭىندا جالپى جۇرتقا قوسىلىپ سپەكتاكلدى قابىلداۋعا داۋىس بەردى.
بۇل ەستەلىكتەن ءبىر قىزىق دەتال كوزگە تۇسەدى. سەن قانشالىقتى دايىندالىپ بارساڭ دا، الماتىداعى تالاي پارتيالىق بايقاۋدان سۇرىنبەي وتسەڭ دە، ماسكەۋگە بارعان سوڭ مىندەتتى تۇردە قايتا تەكسەرىلەدى ەكەن. بىزگە بەيمالىم، قانشا مەملەكەتتىك ونەر ۇجىمدارىنىڭ ءدال وسى باقىلاۋدان وتپەي قالعانى بار. دەگەنمەن ونداي وقيعالاردىڭ بولعانى انىق سياقتى. ايتپەسە ول كەزەڭدە مۇنداي تەكسەرىستەردى تەك «ەسەپ ءۇشىن» عانا ءوتتى دەۋگە سەنۋ قيىن.
جۇبانوۆ كەيىن سول كۇندەردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە ءساتىن ايتادى. ول اتاقتى عالىم بوريس اسافيەۆپەن جۇزدەسىپ، كۇي ونەرىنە قاتىستى جازعان ەڭبەكتەرىن تانىستىرعان ەكەن. سونداي-اق ول زاتايەۆيچپەن دە جولىعىپ، ودان قۇرمانعازىنىڭ ءومىربايانىن تولىق جازىپ شىعۋعا ءتۇرلى سەبەپتەر كەدەرگى بولعانىن ەستيدى. وسى تۇستا جۇبانوۆ ءوز ەڭبەگىنىڭ ءمانىن اشىپ، قۇرمانعازىنىڭ تۋعان جەرىنە دەيىن ارنايى بارىپ، قايتا زەرتتەۋ جۇرگىزگەنىن تىلگە تيەك ەتەدى.
كەيىن قورىتىندى دايىندىق باستالىپ كەتەدى. ول كەزدە ارتىستەردەن باسقا ەشكىم جوق. «بوتەندەردەن» تەك زاتايەۆيچ. ول دايىندىق ورتاسىندا ساحنا ارتىنا بارىپ… ارى قاراي جۇبانوۆتى وقيىق.
…الەكساندر ۆيكتوروۆيچ شاقىرىپ الدى. ول ءوز ەسكەرتپەلەرىن باسقا جۇرت تىڭداماس ءۇشىن وڭاشاراق شىعارىپ الىپ كەتتى. الەكساندر ۆيكتوروۆيچ ماعان بىرنەشە سابىرلى سازداعى كۇيلەردى ورىنداۋعا كەڭەس بەردى. ول ءوز ءسوزىن: — ۇلكەن تەاتردىڭ كەڭ زالىندا وتەتىن قورىتىندى كونسەرتتە سپەتسيفيكالىق جاعدايلاردى ەسكەرۋدى قاجەت ەتەدى، ەگەر قۇرمانعازىنىڭ «اداي» كۇيىن قىرىق كىسىلىك وركەستردىڭ ءالى تولىقتىرىلماعان وسى قۇرامىندا (ول كەزدە كونتراباس ءالى ەنگىزىلمەگەن بولاتىن) ءوز ەكپىنىندە ورىندايتىن بولساڭ ۋنيسون دىبىستار باسقا ىرعاقتارعا ۇندەسىپ كەتەتىن بولعاندىقتان قاجەتتى كوركەمدىك اسەر بەرمەيدى، - دەپ ءتۇسىندىردى.
سونىمەن قاتار ءانشى شابال بەيسەكوۆا جايلى دا پىكىرىن ايتىپتى. الايدا باستى ەسكەرتۋلەر ءالى الدا ەكەن….
بۇلارمەن بىرگە الەكساندر ۆيكتوروۆيچ ورىندالاتىن كۇيلەردىڭ ءتارتىبى تۋرالى دا باعالى كەڭەستەر ايتتى. ول جىلدام تەمپتەگى كۇيلەردەن باستاۋدىڭ قاجەتتىگىن ەسكەرتىپ تۇرىپ: «بىرىنشىدەن - ساعان فراك كيگىزەتىندىكتەن العاشقىدا ءوزىڭدى ەركىن سەزىنە الماۋىڭ ابدەن مۇمكىن. ەكىنشىدەن - باياۋ اۋەندەگى كۇيدەن باستايتىن بولساڭ سەن ديريجەرلىك جاسايتىن ورنىنا جەتكەنشە ۇلكەن ساحنادا جايعاسقان ازعانتاي مۋزىكانتتاردىڭ وزىڭنەن ارۋاقتۇراق (جۇبانوۆ ءدال وسىلاي جازعان) كورىنۋى مۇمكىن. سوندىقتان سەن جىلدام وينالاتىن كۇيدەن قاشقالاقتاپ جۇرگەندە وزىڭە-ءوزىڭ كەلە الماي قالاسىڭ. ول ماعان ساحنادا قالاي تاعزىم ەتۋ، قالاي شىعىپ كەتۋ، ءانشىنى قاي جەرگە تۇرعىزۋعا دەيىن تاپتىشتەپ ايتىپ بەردى، ول اڭگىمە سوڭىندا جىلى سوزدەرىمەن كوڭىلدەندىرىپ شىعارىپ سالدى.
ارينە، بۇگىنگى وقىرمانعا بۇل ءبىرتۇرلى ەسكەرتۋلەر رەتىندە كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق وسى اڭگىمە وتكەن عاسىردىڭ باسىندا، وركەرسترلىك جانە جالپى ساحنا مادەنيەتى ونەرى ەندى عانا كەلىپ وتىرعانىن ۇمىتپايىق.
بۇل دايىندىق جايلى احاڭ تاعى جازادى.
الەكساندر ۆيكتوروۆيچ كونسەرتتىڭ ەكىنشى بولىمىنە ونشا ريزا ەمەستىگىن ءبىلدىردى. ول ونەرگە بۋتافورشىلاردىڭ قولدان جاساعان جانۋارلارىمەن فوكۋس كورسەتۋدى جاقتىرمايتىن. سوندىقتان دا ءوزىنىڭ العاشقى شىعۋ نۇسقاسىندا قىزىقتى بولعانىمەن، كەيىن ونەرلىك قاسيەتىن تومەندەتكەن كونسەرتتىڭ ەكىنشى بولىمىندەگى تىم اسەرسىز ۇزاق سەكەكتەي بەرەتىن قۋىرشاق پا «ورتەكەنى» ۇناتقان جوق. الەكساندر ۆيكتوروۆيچ جالپى قازاق ونەرىنىڭ ءالى دە بالالىعىن، سونىڭ ىشىندە كونسەرت ءبولىمىنىڭ كوزگە ۇراتىن كەمشىلىكتەرىن ءتۇسىندىرىپ تۇتاستىقتى ساقتاۋ شارالارىنا كوپ كومەگىن تيگىزدى.
كەلەسى كۇنى كونسەرت. جۇبانوۆ ءوزىنىڭ قاتتى قوبالجىعانىن جازادى. ۇلكەن تەاترداعى كەيبىر قيىندىقتارىن ايتىپ، ءبىر جاعىنان تولقىعانىن، ءبىر جاعىنان ماقتانعانىن ەسكە الادى.
…مىنە، ساحنا شىمىلدىعى دا سىرعىپ اشىلدى، ال جۇرتشىلىق ۇلت كيىمىنە مالىنعان وركەستردى شىن ىقىلاستارىمەن جىلى قارسى الدى. كونسەرت جۇرگىزۋشىنىڭ حابارىنان سوڭ ساحناعا شىعىپ، الەكساندر ۆيكتوروۆيچتىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارىن قولىمنان كەلگەنشە ورىنداۋعا كۇش جۇمسادىم. كونسەرتتىڭ سوڭىنا تامان باقىتتى بولعانىم سونشالىق شەكتەن شىعىپ جامال وماروۆا ورىنداعان حالىق ءانى «قاراتورعايدى» كونسەرت جۇرگىزۋشىنىڭ ءبىر ءنومىردى ەكى رەت ايتقىزۋعا قاتاڭ تىيىم سالعان ەسكەرتۋىنە قاراماستان جۇرتشىلىقتىڭ شاقىرۋىمەن قايتا ايتقىزدىم. كونسەرتتەن سوڭ الەكساندر ۆيكتوروۆيچ تاعى دا كوپشىلىك تابىسىممەن قۇتتىقتاپ، بەتىمنەن ءسۇيدى. ول وزىنە ءتان ناعىز ونەر قايراتكەرى رەتىندە شىنايىلىقپەن - العاشقى ىرگەتاسى سوۆەت حالقىنىڭ اۋىر جىلدارىندا قالانعان سوتسياليستىك قازاق حالقىنىڭ ونەردەگى جەتىستىگىنە شىن جۇرەكتەن قۋاندى.
اتتەڭ، ءبىراق بۇل مەنىڭ قازاق ونەرىنە شەكسىز ەڭبەك سىڭىرگەن اياۋلى الەكساندر ۆيكتوروۆيچپەن اقىرعى كەزدەسۋىم ەكەن.
قازىرگى كەزەڭدە دەكولونيالىق كوزقاراسپەن قاراساق، قازاق ونەرىنىڭ ماسكەۋدە كورسەتىلۋى سونشالىق ەرەكشە كورىنبەۋى مۇمكىن. دەگەنمەن سول ۋاقىت ءۇشىن يمپەريا استاناسىنداعى ورتالىق ساحناعا شىعۋ - ۇلكەن جەڭىسكە تەڭ وقيعا ەدى. بۇل ونەرپازداردىڭ وزدەرى ءۇشىن دە، بۇكىل قازاق مادەنيەتى ءۇشىن دە ماقتانىشپەن ەسكە الاتىن بەلەسكە اينالدى. بۇگىنگى كۇنى قالاي باعالاساق تا، سول كۇندەر قازاق ونەرىنىڭ تاريحىندا ايرىقشا ورىن الىپ، ايتۋلى كەزەڭ رەتىندە قالا بەرمەك.
