ىمىرتتاعى جالعىزدىق - اڭگىمە
اڭگىمە اۋلانىڭ كۇنگە قاڭسىپ توزىعى جەتكەن قيسىق ەسىگى قيقاڭ ەتىپ اشىلدى دا، توپساسى جۇيكە تامىردى سۋىرىپ العانداي، «ويبايلاپ» قويا بەردى. ەسىكتى قاپسىرعالى ارتقا قاراي ەبەدەيسىزدەۋ قارمانعان توقتانبەكتىڭ قولى جۋان سىممەن ىلمەكتەي سالىنعان تەمىر شىعىرشىققا ىلىكتى.
-تفۋ! - ول كەرزى ەتىگىنىڭ وكشەسىمەن قاڭسىعان، قيۋى كەتكەن تۇتقاسىز ەسىكتى قيقالاقتاتا يتەرە سالدى.
ارقاسىن مال قورانىڭ سىلاعى تۇسكەن قابىرعاسىنا سۇيەپ، اقجاۋىر بولعان ەمەن دوڭبەكتىڭ ۇستىندە وتىرعان جاۋىرىنى كۇرجيىڭكىرەپ، كەۋدەسى ەڭكىش تارتقان، تۇلعا-تۇرقى ءىرى، شويىنباس، اتجاقتى قارا شال اششى تەمەكىنى تۇقىلىنان قىسىپ قۇنىعا ءبىر سوردى دا، ءتۇتىنىن بۇرق ەتكىزدى. ۇنەمى قاپىلىس، ارسىن-كۇرسىن جۇرەتىن ۇلىنىڭ ەسىكپەن الىسىپ ىشكە كىرگەنىنە ەلەڭ دە ەتپەگەندەي، وسى جايباراقات قالپىنان وزگەرمەدى. جول دورباسىن دوڭبەكتىڭ ءبىر شەتىنە تامان قويا سالىپ:
- اسسالاۋماعايكۇم-م-م، كوكەسى! - دەپ قوس قولىن سوزعان توقتانبەك اكەسىنىڭ سالىڭقى قاباعىنا، جۇدەۋ جۇزىنە ايانىشپەن، مۇسىركەي كوز تاستادى.
ول ۇزىنداۋ بىتكەن كەسەك مۇرىنىنىڭ استىنداعى تەمەكىنىڭ تۇتىنىنە ىستانىپ، ايىرىعى سارعىش تارتقان اق بۋرىل قالىڭ مۇرتىنىڭ سول جاق شالعىسىن سۇق ساۋساعىمەن ءبىر باسىپ قويدى دا:
- ە، نە بوپتى سونشاما ەمپەلەندەگەندەي؟.. - دەدى ۇنىنەن زىلسىزدەۋ مىسقىل اڭعارتىپ. - تاعى دا مەنەن بىردەڭە سۇراعىڭ، ءيا بولماسا تاعى دا ونبەيتىن شارۋاڭنىڭ بىرىنە جۇمساعىڭ كەلىپ جۇعىسقالى ءجۇرمىسىڭ، اينالپاز!؟
- ە، سويتپەگەندە شە! - توقتانبەك قىڭىر شالدىڭ قيسىق سوزىنە ماي قۇيىپ، ودان سايىن ۇرلەي ءتۇستى. - تەكتەن-تەك ءجۇز شاقىرىم جەردەگى قالادان قۇدايدىڭ مىنا اپتاپ ىستىعىندا ساندالىپ مەنى جىن ۇرىپ پا؟!.
- ەي، اينالپاز، مىنا دورباڭدا نەڭ بار ماعان اكەلگەن، سونىڭدى شىعار الدىمەن ءتىل مەن جاعىڭا سۇيەنبەي!
- نە بولۋشى ەدى، ءوزىم ىشەتىن ەكى-ءۇش شيشا سىرادان باسقا دانەمە دە جوق. كەمپىرىڭ باردا كەلىنىڭ اپاما دەپ شاي-پايىن، ءتاتتى-ءماتتىسىن سالەم-ساۋحاتتاپ بەرىپ جىبەرەتىن ەدى، ەندى ودان دا قاعىلدىڭ.
كەمپىرىڭدى وزىڭنەن بۇرىن انا جاقتاعى اۋىلعا اتتاندىرىپ جىبەرىپ، وتىرىسىڭ مىناۋ ەندى... - دەدى توقتانبەك سۇق ساۋساعىمەن اسپان جاقتى مەڭزەپ قويىپ.
- ايت، ايتا ءتۇس، اينالپاز... قاماريا كەتكەسىن سەندەرگە قادىر-قاسيەتىمنىڭ قالماعانى دا، قايتەيىن...
ول قوس تىزەسىنىڭ باسىن كۇرەكتەي الاقانىمەن مىتي ۇستاپ، كەۋدەسىن العا بەرىپ، ىلگەرى ەمىنە ءتۇستى دە، ورنىنان ءبۇيتىپ تۇرا الماسىن بىلگەندەي، وڭ قولىن بۇعان قاراي سوزدى.
- ۇستا قولدى، وسقىرىنباي! - دەدى ول داۋسىن قاتقىل شىعارىپ.
- ءوز بۋىنا ءوزى پىسىپ، قۇدايدىڭ كىندىگىنەن تۇسكەندەي شىرەنگەن نەمە. تولەپتىڭ بىلايعى جەردە كەرەگى بولماسا قالاداعى ىندەرىندە جاتا بەرمەي، نەمەنەگە سۇمەڭدەيسىندەر، اينالپازدار!..
توقتانبەك اكەسىنىڭ تامىرلارى ادىرايعان قولىنان ءسال قالتىراعان ءدىرىلدى سەزدى. جاۋرىنى انتەك كۇرجيىڭكىرەپ، ۇزىنتۇرا تۇلعاسى ەڭكىشتەنگەن ونىڭ قانشاما مىقتىمسىنعانىمەن كارىلىككە ابدەن مويىنسۇنا باستاعانى بايقالادى. جۇرەگىنىڭ باسى شىم ەتىپ، ءون-بويىن ءبىر مەزەت ايانىش سەزىمى كەۋلەي جونەلدى. توقساندى ەڭسەرە باستاعان تىم كارى ادامنىڭ كوڭىلىن قۇلازىتىپ، جانىن جۇدەتەر قيتىق سوزگە ەرىك بەرگەنىنە وكىندى. مۇنىڭ دەمەۋىمەن ورنىنان اۋىر كوتەرىلگەن اكەسىن شىنتاعىنان ۇستاپ، دەمەگىسى كەلگەندەي سىڭاي تانىتىپ ەدى، قولىن شالت سىلكىپ جىبەردى.
- ارمەن ءجۇر، سۇيكەنبەي! اياعىش بولساڭ اۋلانىڭ سىرتىندا ارقانداۋلى تۇرعان ەسەگىمدى اكەپ بەر. بۇگىن جۇماعا اۋعان كۇن، - دەدى
تولەپ شال ۇيگە كىرە بەرىستە بۇعان ءبىر قىرىنان بۇرىلىپ. - قورىم جاققا، قامارياعا بارىپ بەت سيپاپ قايتام. ءوزىم بارام، ەرمەيسىڭ ماعان!..
اياقتارى جەرگە قارىس سۇيەم جەتپەي، قارا ەسەكتى مىقشيتىپ ءمىنىپ الىپ، اۋىل شەتىنە شىعاتىن ايداۋ، تاستاق كوشەمەن تىق-تىق تەپەڭدەپ بارا جاتقان اكەسىنىڭ ارتىنان توقتانبەك قاقپا الدىنا شىعىپ ءبىراز قاراپ تۇردى. يەسىنىڭ سوڭىنان ىلەسە ءتۇسىپ، كەيىن قايتقان قارا اۋىز ءسۇر توبەت جەك مۇنىڭ قارسى الدىنا كەلىپ قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، شوقيىپ وتىرا كەتتى.
- سولاي دە، جەك! مەنى ۇيگە جالعىز تاستاعىڭ كەلمەگەن ەكەن عوي،
ونىڭا راقمەت! - توقتانبەك ەركەلەتىپ، توبەتتىڭ جەلكەسىن جۇپ-جۇمساق قانا مىتىپ-مىتىپ قويدى. - ءجۇر، اۋلاعا كىرەيىك. شالدىڭ جوڭىشقاسى ابدەن ءوسىپ كەتكەن كورىنەدى، ەكىنشى ءورىمىن وتكىزىپ العانسىڭدار، جەك. مۇنشاما سالدىر-سالاق بولۋعا بولمايدى عوي، تۇسىنەمىسىڭ، ا؟! ءا،
- تۇسىنەمىز، كىنالىمىز دەيمىسىڭ، وندا مويىنداعاندارىڭ ءۇشىن كەشىرىم جاساۋعا تۋرا كەلەدى. ولاي بولسا، شالعى وراقتارىڭ قايدا، كانى؟..
توقتانبەك جەكپەن «اڭگىمەلەسىپ» ءجۇرىپ وتىن قورانىڭ ىشىنەن جۇزىنە ازداپ تات توزاڭى جۇققان شالعى وراقتى الىپ شىقتى.
- شالىڭنىڭ وراعىنان دا كۇي كەتكەن ەكەن-اۋ! ءجۇزىن ەندى بولماعاندا تات جەي باستاعالى تۇرعانىن قارا...
ول ايتىپ-ءبۇيتىپ تىنتكىلەپ ءجۇرىپ قورانىڭ ءبىر بۇرىشىندا جاتقان تەمىر-تەرسەك سالعان قوبديدان ەگەۋ مەن شارقايراق تاۋىپ الىپ، شالعى وراقتى ءجۇزى قىلپىلداعانشا قايرادى دا، قۇلاشتاي سەرمەپ، سىر ەتكىزىپ قالىڭ جوڭىشقانىڭ ءبىر شەتىنەن ورام سالدى. سودان سوڭ ءبىر ورامنان كەيىن ءبىر ورام، وتكىر شالعى لىپ-لىپ ءىلىپ، جەپ-جەڭىل سەرمەلىپ، ءا دەگەنشە ءۇي ورنىنداي جەردىڭ جوڭىشقاسى ورىلىپ تا قالدى.
جاڭا ورىلعان بالاۋسانىڭ بۇرقىراعان كوگىلجىم جاس ءيسى توقتانبەكتىڭ كوڭىل-قوشىن جادىراتىپ، ءسال بۋسانا باستاعان ماڭدايىن بىلەگىمەن بىلەپ ءسۇرتىپ قويدى.
شىلدەنىڭ لەپسىز تالما ءتۇسى اۋعانشا قيمىلداعان توقتانبەك ءبىر اۋدەمدە بارىپ بەلىن جازدى. كۇنگە كۇيگەن قوڭىرقاي تورى شىمىر دەنەسى ءون-بويىن جۋعان تەردەن جىلتىراپ، قاقپاقتاي جاۋىرىنى كەرىلىپ، جازىلا ءتۇستى.
ءتىلى سالاقتاپ، سىلاعى ساعال-ساعال بولىم تۇسكەن قورانىڭ كولەڭكەسىندە ىستىقتان قورعالاقتاعان جەك ىزىڭداپ، قۇجىناپ مازاسىن العان ۇساق قارا شىبىنداردى دەمىل-دەمىل الدىڭعى اياعىمەن تۇمسىعىنان قاعىپ، قىڭسىلاپ قويادى.
توقتانبەك ىستىقتان القىنعان دەمىن باسقالى، كولەڭكەگە، جەكتىڭ قاسىنا كەلىپ، ارقاسىن ەسكى قورانىڭ قابىرعاسىنا سۇيەپ قيسايا كەتتى.
- ۋه، جان-اي، قۋىرىپ بارا جاتقان مىنا توزاق كۇننىڭ ىستىعىن-اي!..
بەت ورامالىمەن تەرگە مالشىنعان ماڭدايىن، موينىن سۇرتكىلەپ، دوربادان ءبىر شيشا سىرانى الىپ، تىعىنىن تىسىمەن قايىرىپ، ىتقىتىپ جىبەرىپ، اسىعىس-ۇسىگىس قىلق-قىلق جۇتتى. تاڭدايىنا جىپ-جىلىمىق بولىپ تيگەن سىرانىڭ اشىماق دامىنەن ءسال تىجىرىنعانداي بولدى.
«ءيا، شال قالجىراپ قالىپتى. اپام بارداعى كۇيى تايىپتى. مىنا ءۇيىنىڭ دە، قوراسىنىڭ دا توزىعى جەتىپ، القام-سالقامى شىعىپ تۇر. شالعا قارايتىن قىزدىڭ دا، كۇيەۋدىڭ دە ءوز تىرلىكتەرى وزىندە، باستارىن اۋىرتىپ قايتسىن سۇيەگى قاۋساعان بۇعان!؟»
اكەسىمەن ىرگەلەس ۇيدە، كورشىلەس وتىرعان قارىنداسى ءسانىمكۇل مەن تومىرىق مىنەزدى كۇيەۋ بالاسى ەسبولعانعا دەگەن اكەسىنىڭ جاعدايىنا قاتىستى كوپتەن بەرگى تارقاماي جۇرگەن وكپەسى تاعى دا ويىنا ورالىپ، توقتانبەكتىڭ كوڭىل-شىرقىن بۇزدى. جالعىزدىقتان جابىرقاعان كارى اكەنىڭ نە كۇيدە ەكەندىگىنە جانى اۋىرمايتىن تاسباۋىر قارىنداسىنىڭ ۇيىنە تاپ قازىر جەتىپ بارىپ، بەتىنە تۇكىرىپ كەتكىسى كەلدى. ءبىراق ءيت تە بولسا، بىرگە تۋعاندىعىن ويلاپ، امالى قۇرىدى.
«مانا شارباعىنىڭ ارعى جاعىنان باسى قىلتىڭ ەتە قالعان الگى تومىرىق نەمە مەنىڭ وسى ۇيگە كىرىپ بارا جاتقانىمدى كوردى. كوردى دە، ۇيىندە بۇعىپ قالدى. ءداۋ دە بولسا، مەنى كورگەنىن ول قاتىنىنا دا ايتپادى. وي، ساسىعان شىرىك-اي، ءبىر شاۋگىم قارا سۋىم شىعىن بولادى دەپ قالتىراعان! كەرەك ەدىڭدەر ماعان، باۋىر بولماي كەتكىر بەزەرلەر! سەندەرگە ەرەگىسكەندە شالدى تاپ ەرتەڭ كوشىرىپ اكەتەم. مىنا ءۇيى از-ماز تيىنعا وتسە، ساتىپ، اقشاسىن شالدىڭ قالتاسىنا سالىپ بەرەدى، ساتىلماسا - ءوز قولىمەن بۇزىپ كەتەدى. الداپ-سۋلاپ شالدىڭ ونى-مۇنىسىن قاعىپ كەتۋگە ءلاپپاي دەپ تۇراتىن سەندەردىڭ پيعىلدارىڭدى بىلەمىن. سوندىقتان قايتكەندە دە بۇل ءۇيدى بەرگىزبەيمىن، وسىدان كور دە تۇر، سويتپەسەم!»
توقتانبەك قارىنداسى مەن كۇيەۋ بالاسىنا ىشتەي قاتتى نازالانىپ جاتىپ، اكەسىن قالاعا كوشىرىپ الۋ تۋرالى ويعا ءبىرجولا شىنداپ بەكىندى.
«تۋعان قىزى مەن كۇيەۋ بالاسى باقپاي وتىر» دەگەن جۇرتتىڭ كوزتۇرتكى اڭگىمەسى مىنا شىرىكتەرگە ەمەس، شالدىڭ وزىنە اۋىر بولادى. سونى ەستىپ، كارى قويدىڭ جاسىنداي جاسى قالعان بايعۇس شال قاجىماسىن. قايتسەم دە كوشىرىپ الام!..»
توقتانبەك جاتقان جەرىندە ءارلى-بەرلى اۋدارىلىپ، بەيمازا ويدان تىنشي المادى.
جاڭا ءبىر ازىردە قىزىنىپ العان ءون-بويى ءبىر ساتتىك تىنىسقا بالبىراپ، ماۋجىر راحاتتىڭ قۇشاعىنا ەنىپ، از-كەم مەزەتتىڭ اراسىندا كوزى كىلگىرىپ، قالعي باستاپ ەدى، سول ءۇيقىسى شايداي اشىلىپ كەتتى.
توبەدەن اۋعان كۇنمەن بىرگە بىرتىن-بىرتىن ۇزارا باستاعان كولەڭكە مەزگىلدىڭ بەسىنگە اۋىپ بارا جاتقانىن بىلدىرگەندەي ەدى. كورشى اۋلادان - قارىنداسى مەن كۇيەۋ بالاسىنىڭ ءۇيى جاعىنان بالاپان اتەشتىڭ قىلعىنا شاقىرعانى ەستىلدى. ارتىنشا ءۇي ارتىنداعى جوڭىشقالىقتا ارقانداۋلى تۇرعان بۇزاۋ موڭىرەدى.
- انا بۇزاۋدى سۋاراتىن بۇل ۇيدە ەركەك بار ما؟ - دەپ شاڭقىلداعان قارىنداسىنىڭ اششى دا جاعىمسىز ەستىلگەن داۋسىنان توقتانبەك تىجىرىنىپ قالدى.
جولسوقتى بولىپ ءارى جەر-دۇنيەنى قۋىرىپ تۇرعان ىستىقتان شارشاسا دا، ول جوڭىشقانى تاعى ءبىرازىراق ورىپ تاستاعىسى كەلىپ ورنىنان تۇردى...
* *
...اۋىلدىڭ كۇنگەي جاق شەتىندەگى الاسا توبەنىڭ قىر جەلكەسىندەگى زيراتقا بارىپ، كەمپىرىنىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىپ، بەت سيپاعان تولەپ شال كەلگەن ىزىنە تۇسپەي، قارا ەسەگىن تيپىنداتىپ، ەڭىستەگى جۇگەرىنىڭ شەتىمەن ورالاتىن جالعىز اياق سوقپاق جولمەن كەتتى. باعىتى - كوكتەمنەن بەرى قىبىرلاپ، باقشا سالىپ جاتقان كارىستەردىڭ قوستارى تىگىلگەن جۇگەرى شەتىندەگى تەپسەڭدىك.
«قوسارىقتىڭ» جەرىن ءوز مەنشىكتەرىڭ دەپ، وسىنداعى اركىم-اركىمگە تۋ تالاقاي قىلىپ ءبولىپ بەرگەلى، وسى اۋىلدىڭ توڭىرەگىن تورۋىلداعان قاي-قايداعى ءبىر جالگەرلەر دەگەن كوبەيىپ كەتتى. قولىندا كۇرەگىنەن باسقا جەر شۇقيتىن سايمانى جوق جۇرت وزدەرىنە تيەسىلى جەرلەرىن سول كەلىمسەك پىسىقايلارعا جالعا بەرۋگە ءماجبۇر. كۇزدە تۇسەتىن ءونىمنىڭ پايداسىنان اۋىساتىن ۇلەسكە ەمەكسىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا قولى قىسقا دارمەنسىزدەر دە، شارۋاعا قىرى جوق، سال بوكسە جالقاۋلار دا جەتەرلىك. قوسارىق قوسارىق بولعالى سونىمەن بىرگە تىرشىلىگى جالعاسىپ كەلە جاتقان تولەپكە دە ءبىرازىراق جەر تيگەن. باياعى قايراتى بولسا بۇل جەرىنىڭ شۇرايىن ءوزى-اق شىعارار ەدى، ەندى ونداي دارمەنى جوق. قالا جاقتان كەلىپ جەردى جالعا الۋشى اپوللون نيگاي دەگەن كارىسكە ول دا وسى مەنشىگىن وتكىزىپ قويدى. كۇيەۋ بالاسى ەسبولعان الگىلەرمەن قاعاز جۇزىندە ۋاعدالاسىپ، ونىسىن وسى اۋىلدىڭ ءمورى بار كەڭسەسىنە كۋالاندىرىپ مۇنىڭ قولىنا بەرگەن. «كوكە، قىڭق دەمەڭىز، ەندى بۇدان بىلاي بەس جىل بويى كارىستەردىڭ وسى جەرىڭىزدەن تۇسىرەتىن پايداسىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن الاسىز دا وتىراسىز، قۇداي قالاسا»، - دەپ الاقانىن ىسقىلاپ، قۋتىڭداعان ەسبولعانعا ونشا تاپ سەنىپ ەلپەڭ ەتە تۇسكەن بۇل جوق. ايتسە دە مورلەنگەن قاعازدى كوڭىلىنە دەمەۋ تۇتىپ قويعان بولاتىن. سودان بەرى اراكىدىك جالگەرلەردىڭ قوسىنا بارىپ تۇرۋ مۇنىڭ داعدىسىنا اينالعان. ولار دا مۇنى جاتسىنباي، جاتىرقاماي، وزدەرىنشە اشىق-جارقىن پەيىلىن تانىتىپ قويادى، قالاداعى، دالاداعىسى بار، ۇل-قىزدارىنىڭ ەشقايسىسىنىڭ قولىنا قاراماي، قارا باسى قالقيىپ وتىرعان شالدىڭ قاڭىرايعان ۇيدەگى جالعىز-جالقى تىرشىلىگىنە ءارى مۇسىركەي دە قارايدى.
قاتقىلمەن ەڭىستەن تومەن قاراي تيپىڭداعان قارا ەسەكتىڭ ءجۇرىسى، جىرتىلعان جەردىڭ تەپسەڭىنە جەتىپ، باقشانىڭ ءبىر شەتىنە ىلىگە بەرە ميمىرتتانىپ قالدى. تولەپ ونى شۋ-شۋلەپ قيناعان جوق. تىزگىنىن ىرىكپەي، ءوز ەركىنە سالىپ قويىپ وتىرا بەردى. يەسىنىڭ قايدا بارماعى بۇعان دا ايان بولسا كەرەك، قۇيرىعىن سيپاڭداتىپ، قۇلاعىن قايشىلاپ-قايشىلاپ الىپ، سول جۇرىسىنەن اينىماي نيگايدىڭ قوسى تۇسىنان ءبىر-اق شىقتى.
جاپپا-كۇركەنىڭ الدىنداعى ءتورت سىرىق تىرەۋگە كەرىپ جابىلعان كەنەپ شاتىردىڭ استىندا كەتپەننىڭ مۇقالعان ءجۇزىن ءتوس-تەمىردىڭ ۇستىنە قويىپ بالعامەن شىق-شىق ۇرعىلاپ، شىڭداپ وتىرعان نيگاي ءتىسىن اقسيتا كۇلىپ، قوس قولىن ۇسىنىپ تولەپپەن قازاقشا امانداستى.
- اسسالاۋماعالايكوم-م، توكە!
- اليكۇماسسالام، نەگەي بالام! بالا-شاعاڭ تەگىس امان با ءوزىڭنىڭ! - دەپ ول مۇنىڭ ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى. - مىنا جاقتان كەلە جاتىپ جول ۇستىنەن وزىڭە سوعا كەتەيىن دەگەنىم عوي...
- دۇرىس، دۇرىس، كوپ راقمەت!..
ءىنى-قارىنداستارىمەن، بالا-شاعاسىمەن قۇرالىپ، ون-ون بەستەي جان بوپ تاڭ ازاننان باقشالىقتىڭ كۇتىم-بابىنىڭ سوڭىندا جۇرگەن نيگايلاردىڭ ورتاسىندا انى-مۇنىنى ايتىپ، اشىماق-تۇشىماقتارىنان اۋىز ءتيىپ، تەمىر كۇرىشكەمەن قارا شايدى سوراپتاعان تولەپتىڭ كوڭىلى ءوسىپ، كادىمگىدەي سەيىلىپ-سەرگىپ قالدى. اپوللوندى اتىمەن اتاۋعا ءتىلى كەلىڭكىرەمەگەسىن ول ءوزىنىڭ ىڭعايىن سالىپ «نەگەيجان» دەپ اتاپ كەتكەن بولاتىن. مۇنىسىن اپوللون شام كورمەيدى. كوز اشقالى ۇشتوبەدەگى قازاقتاردىڭ اراسىندا وسكەن كارىس جىگىت قازاقشاسى اناۋ-مىناۋ قازاعىڭنان ارتىق بولماسا، كەم تۇسپەيدى، قالجىڭ، ءازىل ارالاستىرىپ، ەسىلىپ-اق وتىر.
- توكە، ەندى قاشاڭعى سوقا باسىڭىز سوپايىپ جۇرە بەرەسىز، ايتتىرىپ ءبىر جاقسى كەمپىر الىپ بەرسەك، قالاي كورەسىز؟..
- كەمپىردىڭ ماعان كەرەگى قانشا، ەندى جەتپەگەنى سول ەدى! بولدى عوي بىرەۋى، ەندى ماعان كەلىنشەك كەرەك ەكى بەتى البىراعان... قۇدايعا شۇكىر، قايراتىم ءالى قايتقان جوق، ءبىر ايەلدى قارتايتار شاما بار...
- ويبوي-وۋ، سولاي ەكەن-اۋ ءوزى! كەمپىر دەگەن پالە ءسوز تىلىمە قايدان ورالعانى. بولدى وندا، الىپ بەرەمىز! تاڭداۋى وزىڭىزدەن، قازاق بولسا - قازاعى، كارىس بولسا - كارىسى، ءورىپ جۇرگەن بىرەۋىنە قۇدا
تۇسەمىز...
اپوللون سىعىرايعان كوزى جۇمىلا، ءماز-مايرام بولىپ كۇلىپ، تولەپتىڭ قولىن قىستى.
- ءاي، نەگەي، ماعان نەدە بولسا ءوزىڭنىڭ تۋىسقانىڭ، كارىسىڭنەن تاندا. قازاعىڭ ماعان تاڭسىق ەمەس، ءوزىڭ بىلەسىڭ...
- انيا، توكەڭ ەكەۋمىز باجا بولاتىن بولدىق! بىردەمە بار ما، وسى ءۇشىن سوعىستىرىپ-قاعىستىرىپ جىبەرەتىن، اكەل، تويدىڭ باسى بولسىن ءبىر...
كۇيەۋىنىڭ مۇنىسى ءازىل ەكەنى، شىن ەكەنىن اجىراتا الماي تاڭىرقاعان جۇقالتاڭ تورعىن كەلىنشەك ساۋالدى جۇزبەن ءبىر سات ءۇنسىز قاراپ قالىپ ەدى، اپوللون:
- الدە سەن بۇعان قارسىمىسىڭ، نەگە ءبۇيتىپ قارايسىڭ؟ - دەدى كادۋىلگىدەي داۋسىن نىعىزداپ.
انيانىڭ باسىن شايقاپ كۇلگەننەن باسقا ءلاجى قالمادى. موينى سورايىپ، جۇتىنىپ، كەلىپ قالعان ءبىر شيشا اراقتىڭ اۋزىن اشا بەرگەن اپوللونعا تولەپ شال قولىن كوتەرىپ، توقتا دەگەندەي بەلگى جاسادى.
- قوي، شىراعىم نەگەيجان، كەلىننەن ۇياتتى، وتىرىك باجا بولىسىپ ىشۋگە سىلتاۋ تابا الماي ىندىنى قۇرىپ وتىر ەكەن مىنا شالدىڭ دەپ ويلاپ قالار، اشپا، ىشپەيمىن! قالادا تۇراتىن، الگى ويانكومات بولىپ قىزمەت ىستەگەن توقتانبەك دەگەن بالام بار دەيتىن ەدىم عوي، سول اينالپاز كەلىپتى بۇگىن، ۇيدە وتىرعان شىعار قازىر مەنى كۇتىپ، بارايىن...
- وندا وسى اراقتى، انيا، ساقتاپ الىپ قوي، اقساقال ەكەۋمىز، مىنا باقشانىڭ العاشقى ءونىمىن جيناعان كۇنى مىندەتتى تۇردە ىشەمىز! - دەدى اپوللون، كەلىنشەگىنە اراقتى قايتارىپ بەرىپ جاتىپ. - سولاي ەتەمىز عوي، ءا، توكە!..
- سولاي ەتسەك، سولاي ەتەرمىز، اگار وسى باقشادان كول-كوسىر ءونىم جيناپ قارىق قىلساڭ...
- ساسپا، شال، «قوسارىقتاعى» ەڭ باي ادام ءوزىڭ بولاسىڭ ءالى. جەر وتە قۇنارلى، ءونىم جامان بولماس، اسىرەسە، ءپياز جاقسى شىعادى.
-ءار نارسە ءوز كەزەگىندە، بۇيىرتسا دە...
* *
...جوڭىشقانى ءۇش كۇن جاتىپ ورىپ، جيناپ بەرگەن توقتانبەك قالاعا قايتاتىن كۇنى تاڭەرتەڭ اكەسىنە ءوزىنىڭ كوكەيىن كۇپتى قىلىپ جۇرگەن ءسوزىن تاعى ايتتى.
- كوكە، ەندىگى قالعان جەردەگى مىنا جاپادان-جالعىز قاتىباس تىرلىگىڭنىڭ نە ءمانى بار؟ ءۇي-جايىڭنىڭ، قورا-قوپسىڭنىڭ ازىپ-توزىپ تۇرعان سيقى مىناۋ، ۇرپاعى جوق قۋ تۇلدىرداي سوپايىپ، جالعىز وتىرعانىڭ ەل-جۇرتتان ۇيات ەمەس پە، ايتشى. ىرگەڭدە وتىرعان قىزىڭ مەن انا ەسبولعان شىرىكتىڭ ءتۇرى اناۋ، ەرتەڭگى كۇنى الاي-بۇلاي بولىپ كەتسەڭ، ارۋلاپ كومبەك تۇگەلى بەتىڭدى جابۋعا دا جارامايدى، ولار سەنىڭ؟..
- ەي، اينالپاز، ماعان اقىل ۇيرەتۋىڭدى وسى قاشان قوياسىڭ!
- ىستەيتىن ءىسىڭ جوق پا سەنىڭ؟! ەرىگىپ كەلەسىڭ دە، ادامنىڭ باسىن قاتىراسىڭ كەپ. ءجونىڭدى تاپ، ءايدا! بۇل ءۇي - قاماريانىڭ كوزى جۇمىلعانشا ەكەۋمىزدىڭ ەلۋ جىلدان استام وتاسقان شاڭىراعىمىز. كەۋدەمدە قۋ جانىم باردا ەشقايدا بارمايمىن دا، ەشقايسىڭنىڭ ەسىگىڭنەن قاراپ سۇمەڭدەمەيمىن دە، وسى ايتقانىم ايتقان! ولگەننەن كەيىن بەتىمدى جاپپاساڭدار دا، قىڭبايمىن! - ونىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، ۇنىنەن ىزانىڭ انتەك قاتقىل سىزى ءبىلىندى. - اندا بارىپ، مىندا بارىپ، قىزمەت دەپ، وياننىيمىن دەپ، تەنتىرەپ ءجۇردىڭ دە قويدىڭ. ەندى مەن سياقتى پەنسىيا الاتىن بوپسىڭ، موينىڭ جۇمىستان بوساپتى، نەگە كوشىپ كەلمەيسىڭ، نەگە يە بولمايسىڭ ەندى مەن وتىرعان وسى شاڭىراققا؟! الدە قاتىنىڭ ەتەگىڭە جابىسىپ جىبەرمەي ءجۇر مە؟.. قاتىنىڭ جىبەرمەسە، قالا بەر سول قالاداعى ىنىڭدە، مەنەن اۋلاق!
-اۋ، كوكەتاي-اۋ، مەنىڭ ون بالام سەنىڭ مىناۋ قۇرقىلتايىڭنىڭ قاي جەرىنە سيادى، اۋەلى سونى ايتشى! ايتەۋىر داۋ سوعۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، ءبىر ءسوزىڭدى قايتالاپ ايتا بەرەسىڭ كەشكە دەيىن، ايتا بەرەسىڭ. قالادا جۇرسەم، تىرشىلىگىمدى جاساپ ءجۇرمىن، سولاردىڭ اياققا ىلىككەندەرىن اندا-مۇندا كىرگىزىپ، جۇمىس ىستەتىپ، ءوز ناندارىن وزدەرىنە تاپتىرتام. سەنىڭ مىنا «قوسارىعىڭدا» تىرشىلىك ەتىپ، تابىس تاباتىن جۇمىس قايدا؟ جاس-كارىسى قالاعا بوسىپ، ۇساق-تۇيەكپەن ساۋدا-ساتتىق جاساپ جۇرگەن وسى تىرشىلىك تىرشىلىك بولا ما!؟ مەن ايتسام، ءجون ءىستى ايتام. شارۋاسى بۇتىندەلمەي ويران-اسىر بولىپ تۇرعان مىنا زاماندا ءوزىڭنىڭ قينالىپ قالماعانىڭدى ويلايمىز-داعى، كوكەسى...
- توقتانبەك شاقپاعىن شىرت ەتكىزىپ تەمەكىسىن تۇتاتتى دا، ءتۇتىنىن ەزۋىنەن شيىرىپ جىبەردى. - قارتايعان شاعىڭدا اۋلاق، اۋلاق دەپ بىزدەن بەزىنەتىندەي نە جازىپ ەدىك!؟.. الدە بۇدان بىلايعى جەردە اكە بولعىڭ كەلمەي ءجۇر مە، ولاي بولسا ونىڭدى ايت، ءبىرجولا ات-قۇيرىعىن كەسىسەلىك.
- اقىلسىز باستىڭ جوندەم سويلەر ءسوزى بولماسا، قايتەرسىڭ! مەن سەنى ەمەس، سەن مەنى اسىراپ-وندىرگەندەي گوي-گويلەيسىڭ عوي تۋرا ءبىر. اينالپاز-اۋ، وسى ۋاقىتقا دەيىن مەنى جانىڭا تورسىق قىلىپ بايلاپ الىپ ءجۇر مە ەدىڭ! ءوز جونىڭمەن ءجۇردىڭ عوي باسىندى كۇيتتەپ، جۇرە بەر ودان ارمەن... مەن پارىزىمنان الدەقاشان قۇتىلعانمىن...
-ءوز جونىممەن ءجۇردىڭ دەسەڭ، سولاي-اق بولسىن، مۇنىڭ دا دۇرىس شىعار. اينالايىن ۇكىمەت ءوزى وقىتتى، ءوزى قىزمەت بەردى، ءوزى ارقامنان قاعىپ، زەينەتاقىسىن بەردى. بالاسى بار، پالەن جەردە،
تۇگەنباي قىزمەت ىستەيدى دەگەن اتاقتى عانا يەلەنىپ جۇرگەنىڭ بولماسا، قۇدايشىلىعىڭدى ايتشى، مەنىڭ ادام بولۋىما تيگىزگەن اكەلىك تيتىمدەي دە سەبىڭ بولدى ما ءوزىڭنىڭ؟!.. سوندايلىق قاي
پارىزىمنان قۇتىلدىم دەيسىڭ؟!.
تولەپ بالاسىنىڭ قىزاراقتاپ، وجەكتەپ سويلەپ، ەكپىندەگەن تۇرپاتىنا مىسقىلدى جۇزبەن قاراپ، باسىن شايقادى.
- ادىڭ-گۇدىڭ، تىكتەپ سويلەيتىنىڭدى ءبىزدىڭ تۇقىمعا تارتقان قىڭىرلىعىڭ با دەسەم، جەتىپ-تولعان بارىڭ سول ەكەن عوي، اينالپاز! سەنىڭ ادام بولۋىڭا تيگىزگەن مەنىڭ قۇداي الدىنداعى، توعىز اي سەنى
قۇرساعىندا كوتەرگەن شەشەڭنىڭ الدىنداعى پارىزىمدى تۇيسىكتەيتىن ميىڭ بولماسا، نە شارام بار!؟ قوس تىزەمدى قاجاتىپ، سەنى بالا ەتىپ جاراتقان مەنىڭ ءبىر تۇندىك ەڭبەگىم تىرشىلىكتەگى اكەلىك پارىز-مىندەتىم
بولماي نە بولۋشى، اينالپاز نەمە؟.. جەر باسىپ جۇرگەنىڭ ءۇشىن ماعان قارىزدارسىڭ بىلە بىلسەڭ!..
اكەسىنەن وزگە ءسوزدى كۇتسە دە، ءدال وسى ءسوزدى كۇتپەگەن توقتانبەك قاپەلىمدە بۇعان نە ايتۋدى، نە دەپ جاۋاپ قاتۋدى بىلمەي اڭتارىلدى دا قالدى. ماڭدايىنا سارت ەتىپ وقىستان سوققى تيگەندەي، كىلت ءمۇدىردى. بۇدان ءارى الدەنە دەپ ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى انتەك بولاتىنىن سو زاماتتا-اق ىشكى ءبىر تۇيسىكپەن پايىمداپ تا ۇلگەردى. مانادان بەرگى ايتىلعان كوپ تاجىكە ءسوزدىڭ ەندى ءمانى قالماي، كىمنىڭ كىم ەكەنىنىڭ بايلاۋى ءبىر-اق سوزبەن ايتىلىپ تىندى.
«ەتىم ارام بولعانمەن، ەڭبەگىم ادال عوي مەن سورلىنىڭ» دەگەندەي جالىنىشپەن، قورانىڭ سىرت جاعىندا بايلاۋلى تۇرعان قارا ەسەك ەكىلەنە اقىرىپ قويا بەردى.
- سەنىڭ بار-جوعىڭدى ۇمىتىپ تا كەتىپپىن-اۋ، بايعۇسىم-اي!.. قازىر، قازىر... - ول الاسالاۋ ەسىكتەن ەڭكىش تارتقان كەۋدەسىن ءسال ەڭكەيتىپ شىعىپ بارا جاتىپ، سول كۇيى ءۇنسىز تۇرىپ قالعان ۇلىنا بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي ارتىنا ءسال بۇرىلىپ قارادى دا، قولىن ەنجار عانا بولار-بولماس سىلتەي سالدى.
توقتانبەك سول كۇنى قالاعا قايتىپ كەتتى. قۇلاعىنىڭ تۇبىندە ىزىڭداپ تۇرىپ العان اكەسىنىڭ الگى ءبىر ءسوزى ونىڭ جاتسا دا، تۇرسا دا ويىنان شىقپاي قويدى. ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمان-ماعىناسىن، تىرشىلىكتىڭ انى-مۇنىسىن، وڭ-سولىن ءبىر ادامداي-اق بىلەرمىن-اۋ دەپ جۇرگەن جازعان باسى ەڭ باستى اقيقاتتان ماقۇرىم ەكەن. شىنتۋايتىنا كەلگەندە ءومىردىڭ ءوزى ادام ءۇشىن جارىق دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن باستالاتىنى ەكى جەردەگى ەكىنىڭ ءتورت بولاتىنىنداي اقيقات نارسە عوي. جاقسىسىڭ با، جامانسىڭ با، ايتەۋىر اياعىڭمەن جەر باسىپ جۇرگەن وسى ءتىرى قالپىڭ ءۇشىن عانا اكە قۇدىرەتىنە ءومىر بويى باس ءيىپ ءوتۋى كەرەك ەكەنىن نە عىپ پايىمداماعان سورلى باسى؟..
اكەنىڭ جالعىز اۋىز ءسوزى ونىڭ وسى كەزگە دەيىنگى ءومىر، تىرشىلىك قاقىنداعى از-كەم تۇسىنىك-پايىمىنىڭ كۇل-پارشاسىن شىعاردى. كىمنەن، نەندەي قۇناردان ءونىپ شىققانىڭ جايلى قاراپايىم عانا ۇلى اقيقاتتى تۇيسىكتەي الماۋدان اسقان پەندەشىلىك بولار ما!؟.
قالاعا كەلگەسىن ءبىر اپتا بويى ءوز ويىمەن ءوزى ارپالىسقان توقتانبەك وسى كۇزدەن قالماي «قوسارىققا» اكەسىنىڭ قولىنا كوشىپ بارۋ تۋرالى شەشىمگە ءبىرجولا بەكىندى. ايەلى قالدىگۇلدىڭ «بالالاردى قايتەمىز، ولاردىڭ وقۋى، ىستەپ جۇرگەن جۇمىستارى قالاي بولادى ەندى؟» دەگەن ۇزىن-سونار ۋايىمىنا ول قولىن ءۇزىلدى-كەسىلدى ءبىر-اق سىلتەدى.
- جۇمىس ول جاقتان دا تابىلادى. شالدىڭ جەرى بار، كارىستەر قۇرلى جوقپىز با، ءپياز، ونى-مۇنى كوكونىس ەگىپ كۇنكورىس جاساۋعا بولادى، - دەدى ول شەشىمدى تۇردە. - ونىڭ ۇستىنە شال جىلداعىداي ەمەس، قاجىپ قالىپتى، ءبىر كۇنى ارام ءولىپ قالسا...
- نەگە ارام ولەدى؟.. ول شالدى قارايتىن بىزدەن باسقا ادام قۇرىپ قالىپ پا، قاسىندا قىزى مەن كۇيەۋ بالاسى وتىرعان جوق پا!؟ - دەپ وزەۋرەگەن ايەلىنە توقتانبەك اجىرايا قارادى.
قالدىگۇل تاعى دا الدەنە ايتقىسى كەلىپ ەدى، كۇيەۋىنىڭ ءبىر كەتسە مورت كەتەتىن مىنەزىن ءبىلىپ، قايمىعىپ قالدى.
- ءاي، قاتىن، سەن مەنىمەن بىرگە قانشا جىل بويى قىڭق دەمەي جەر-دۇنيەنى كەزىپ كوشىپ ءجۇرىپ، ەندىگى ايتىپ وتىرعان ءسوزىڭ قاي ءسوز! - دەپ ىزعارلانعان توقتانبەك ايەلىنىڭ اۋزىنان تاعى ءبىر ءسوز شىقسا، قولىن سىلتەپ جىبەرۋدەن تايىنبادى. - كوشەمىز! ايتىلدى، بولدى. ال كوشپەيمىن دەسەڭ، ءبىر بالانى قالدىرماي وزىممەن بىرگە الامىن دا، كەتەمىن دە قالامىن!.. بايدان، بالادان تىرىدەي ايىرىلۋدىڭ نە ەكەنىن كور سوسىن...
ءسوزدى ودان ءارى قوزداتۋدىڭ ارتى نەگە سوعاتىنىن سەزگەن قالدىگۇل جىم بولدى.
* *
...بالاسىنىڭ كوشىپ كەلەم دەگەن حابارىن ەستي سالىسىمەن «مىنا اينالپاز مەنىڭ ايتقانىمدى راس كورىپ، شىنىمەنەن-اق بالا-شاعاسىن شۇبىرتىپ، وسىندا كوشىپ كەلىپ بۇلدىرەر-اۋ» دەگەن ۋايىممەن تولەپ شال اسىعىس قالاعا جينالدى. ءۇيىن، قورا-جايىن قىزى مەن كۇيەۋ بالاسىنا جوندەپ تاپسىرۋعا دا شاماسى بولماي، تاڭعى ءبىرىنشى اۆتوبۋسپەن قالاعا قاراي تارتىپ كەتتى. قالاعا بارۋدى قيامەت ساپارىنا جول شەگۋدەي كورەتىن شالدىڭ بۇل جولعى شۇعىل اتتانىسىنىڭ ءمان-جايىنان قىزى مەن كۇيەۋ بالاسى بەيحابار كۇيدە قالا بەردى.
قالانىڭ كۇن باتىس جاعىنداعى قاز-قاتار سالىنىپ تاستاعان سورايعان-سورايعان وڭكەي ءبىر بيىك ۇيلەردىڭ اراسىنا كەلىپ كىرگەندە تولەپ شال اڭتارىلدى دا قالدى. توقتانبەك كوشەدەن تىسقارى الاڭقايدا الا-بوتەن سورايعان جالعىز بيىك ۇيدە تۇراتىن، ەندى قاراسا، سول توڭىرەكتىڭ ءبارى سامساعان ءدال سونداي ۇيلەر.
جوباسى وسى-اۋ، ءسىرا، دەپ ءبىر-بىرىمەن تاقاۋلاس تۇرعان بەس قاباتتى ۇيلەردىڭ اۋلا جاعىنان كىرىپ، توقتانبەكتىڭ كىشكەنتاي بالالارىنىڭ ءبىرى وسىلاردىڭ اراسىندا جۇرگەن بولار-اۋ دەگەن وي-دومەمەن، اۋلانى باسىنا كوتەرىپ، ءبىرى اتكەنشەك تەۋىپ، ءبىرى دوپ قۋالاپ ويناپ جۇرگەن ءبىر توپ بالانىڭ قاسىنا كەلدى.
- اتا، بىلاي تۇرىڭىزشى، - دەپ شىڭكىلدەدى قارا تومپاق بالا. -بۇل جەر - قاقپا عوي دوپ سوعاتىن...
ول بالالاردىڭ اراسىنان ىعىسىپ، بيىك ءۇيدىڭ شەتكى سىرتقى كىرەبەرىس ەسىگىنىڭ الدىنداعى ۇزىنشا ورىندىققا بارىپ وتىرا كەتتى. ساسكەدەن ءتۇس اۋعانشا تىزە بۇكپەگەن ول ءارى شارشاپ، ءارى شولدەگەنىن ەندى ءبىلدى. ەرنى توبارسىپ، ءبىر جۇتىم سۋعا زار بولدى. وسى مەزەتتە ەكىنشى قاباتتاعى بالكوننان:
- قايسار، قايسارجان، بولدى ەندى، ۇيگە كىر! - دەگەن جاس ايەلدىڭ داۋسى ەستىلدى. - كەشكە دەيىن دوپ قۋالاپ، ابدەن شاڭعا بىلعاندىڭ...
قاقپاشى بولىپ تۇرعان قارا تومپاق بالا: «ماما، قازىر، كىشكەنەدەن سوڭ!» - دەپ قولىن ءبىر سىلتەپ، شىڭكىلدەك داۋسىمەن ايقايلاپ قويىپ ويىندى جالعاستىرا بەردى. ويىننىڭ قىزىعىنا بار ىنتاسىمەن بەرىلگەن قارا بالاعا ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر قاراعان ول:
«ويپىر-وۋ، توقتانبەكتىڭ انا جىلعى الگى جامان نەمەسىنىڭ اتى دا قايسار ەدى عوي، مىنا جۇگىرمەك سونىڭ ءوزى بولىپ جۇرمەسىن، وسى كۇنگىنىڭ بالاسى ءانى-ءمىنى دەگەنشە جەتىلىپ قالادى، الجىعان باسىم، تانىماي قالعان شىعارمىن. جاڭاعى داۋىس تا كەلىننىڭ داۋسىنا ۇقساي ما، قالاي؟!.» - دەپ از-كەم ويلانىپ قالدى.
تولەپ شال دەرەۋ ورنىنان تۇرىپ الگى ءۇيدىڭ كىرەبەرىس ەسىگىنە قاراي بەتتەدى.
ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، داۋىس شىققان پاتەردىڭ ەسىگى وسى بولار دەپ، وڭ جاقتاعى ەسىكتى قاقتى.
ەسىكتى اشقان دوڭگەلەك كوز، وڭ جاق ەزۋىنىڭ ۇشىندا سىرەڭكەنىڭ باسىنداي عانا مەڭى بار قاراتورى ادەمىشە كەلىنشەك وعان ءبىر ءسات اڭ-تاڭ بوپ قاراپ قالدى.
امانسىڭ با، قاراعىم، - دەدى ول باسىن يزەپ. - مەن...توقتانبەك دەگەن بالامنىڭ ءۇيىن ىزدەپ جۇرگەن شال ەدىم، اينالايىن قىزىم... «قوسارىقتان» كەلدىم. جاڭا قايساردى شاقىرعان داۋسىڭدى
ەستىپ، مەنىڭ دە قايسار دەگەن جامان نەمەرەم بار ەدى، سودان توقتانبەكتىڭ ءۇيى وسى ما ەكەن دەپ كەلىپ ەدىم...
ۇيگە كىرىڭىز، اتا! - دەدى كەلىنشەك سىپايى عانا ىزەتپەن. - ۇيگە كىرىڭىز، تورلەڭىز...
- كوپ جاسا، قىزىم!..
ول ۇزىنشا تار دالىزبەن ءارى قاراي ءوتىپ، ءۇيدىڭ جالعىز بولمەسىنىڭ تورىندە تۇرعان ديۆانعا بارىپ وتىردى،
- اتا، بالاڭىزدىڭ ءۇيى قاي جەردە ەدى، ادرەسىن بىلەسىز بە؟
- وسى «اقساي» دەگەن جەردە ەدى، وسىنداي بيىك ءۇي بولاتىن جاپادان-جالعىز تۇرعان. اداسقانداي ءجونىم جوق ەدى، باقسام سونداي ۇيلەردى كوپ سالىپ تاستاپتى عوي. تابا الماي جۇرگەنىم مانادان،
تاڭەرتەڭنەن ساندالىپ... - تولەپ شال وزىنە ۇياڭ عانا كۇلىمسىرەي قاراعان كەلىنشەككە ۇمىتپەن كوز تاستادى.
- ءوزىڭنىڭ اتىڭ كىم ەدى، قىزىم؟.. ءجۇزىڭ بىلاي جىلى، تانىس سياقتى كورىنىپ وتىر. ءبىزدىڭ «قوسارىقتان» نەمەسە بىزدەن بەرگى، اناۋ ايرىقتاعى "قىزىل شىلىكتەن"ەمەسپىسىڭ؟..
- اتىم - زاكيرا! - دەدى ول ەزۋىندەگى ادەمى كۇلكىسىن جىيماستان.
- «قوسارىقتان» دا، «قىزىل شىلىكتەن» دە ەمەسپىن، ءبىزدىڭ اۋىلىمىز الىستا، ارقا جاقتا، اتا!
- ە، شىراعىم، ءديدارىڭ كوزىمە جىلى ۇشىراعاسىن ءبىزدىڭ وسى توڭىرەكتىڭ، ءوزىم كورىپ جۇرگەن بالالاردىڭ ءبىرى مە دەپ وتىرعانىم عوي. ارقانىڭ ەلى - قازاقتىڭ وسكەن، ونگەن بايتاق جەرىنىڭ ءبىرى عوي جارىقتىق. سول جاقتىڭ قىزى ەكەندىگىڭدى ادامدى باۋراعان ونەگەڭ دە ايتىپ تۇر عوي، مىنە... راقمەت ىقىلاسىڭ مەن پەيىلىنە، كىشكەنە دەمىمدى باسقاسىن، بالامنىڭ ءۇيىن وسى توڭىرەكتەن ىزدەستىرىپ كورەرمىن تاعى دا... ادىرەسىن جازىلعان بىر قاعاز بار ەدى، كۇمانجىگىمنەن سونى دا تابا المادىم، قايدا قالعانىن؟!.
- ادرەسىن بىلمەسەڭىز، بالاڭىزدى اتى-جونىمەن ىزدەستىرىپ، ادرەس بيۋروسىنان تابارمىز، قىسىلماي، ءوز ۇيىڭىزدەي كورىپ، دەمالىڭىز، مەن قازىر شاي قويايىن، شارشاعان بولارسىز...
تانىمايتىن جاننىڭ بايەك بوپ، وزىنە قۇرمەت كورسەتكەنىنە كوڭىلى مەيىرلەنگەن تولەپ شال ءبىر مەزەت شارشاعانىن ۇمىتىپ تا كەتتى. ورتاداعى دوڭگەلەك ۇستەلگە داستارقان جايىپ بايەك بوپ جۇرگەن زاكيرا ارا-اراسىندا انى-مۇنىنى ايتىپ، سالدىرلاپ سويلەپ قويادى.
- ءبىزدىڭ قايساردىڭ دا ءوزىڭىز سياقتى اتاسى بار ەلدە تۇراتىن... وسى كانيكۋلىندا اۋىلعا، اتاما بارامىن دەپ، ابدەن مازامدى الىپ ءجۇر، وعان جاعداي قايدا؟! بۇرىن اتانىڭ ءوزى كەلەتىن، مەن قايساردىڭ
پاپاسىمەن اجىراسقالى ول كىسى ءبىزدى جاتسىنىپ كەتتى مە، قايدام، قازىر كەلمەي قويدى...
شاي ۇستىندە دە ءوز جايىنان ءبىرتالاي اڭگىمە قوزعاعان زاكيرا جالعىز ۇلى قايساردىڭ اتاسىن ساعىنعانداعى قىلىقتارىن ايتىپ، ءبىر كۇلىپ، ءبىر جىلادى. جاس انا اكەسىنەن تىرىدەي ايىرىلعان ۇلىنىڭ جالتاق بولماي، جاسىماي وسۋىنە كوپ الاڭدايدى ەكەن.
- ە، شىراعىم، تالانىڭ سولاي بولسا، ىستەرگە نە شارا بار؟! باسىڭ - جاس، ءومىرىڭ - الدا، مۇڭايا بەرمە، جانىڭنىڭ جاراسىن ۋاقىت جازار ءالى-اق، - دەپ جۇباتتى ونى تولەپ شال. - ىزەتىڭ بار، قاباعىڭ اشىق، كوڭىلىڭ شۋاقتى ەكەن، ەندىگى تىلەگىڭ وڭىنان بولار، شىراعىم...
- راحمەت، اتا! ءسوزىڭىزدى باتاداي قابىلدايىن! - شاي قۇيىپ وتىرعان زاكيرا تولقىپ، كوزىنە ۇيىرىلگەن جاستى كورسەتپەۋگە تىرىسىپ، ءجۇزىن تەرىس بۇرىپ اكەتتى.
كوزى بوتالاعان قايسار شەشەسىنە ءبىر، تولەپ شالعا ءبىر موينىن بۇرىپ، جاۋتەڭ-جاۋتەڭ قارادى.
تەلەفونمەن بىرنەشە مارتە حابارلاسقان زاكيراعا قالالىق انىقتامالىق تولەپ ۇلى توقتانبەكتىڭ قاي مەكەن-جايدا تىركەلگەنى تۋرالى جارتىمدى ەشتەڭە ايتا المادى.
تولەپ شال راقمەت ايتىپ، كەتۋگە ىڭعايلاندى.
- اتا، ايتپەسە وسىندا بولىپ، بۇگىنشە دەم الىڭىز، بالاڭىزدىڭ ءۇيىن ەرتەڭگىسىن تاعى دا ىزدەيىك، قاسىڭىزدا ءوزىم ءجۇرىپ ىزدەسەيىن... -دەپ قيىلعان زاكيراعا تولەپ ىرزاشىلىق پەيىلىن تانىتىپ، راقمەتىن
ايتتى.
- كۇن ءالى جارىق قوي، شىراعىم، وسى توڭىرەكتەن تاعى دا سۇراستىرىپ كورەيىن، ءبىرى بولماسا، ءبىرى بىلەر قاپتاپ جۇرگەن جۇرتتىڭ...
ءۇيدىڭ سىرتقى ەسىگىنەن شىعىپ بارا جاتقان بۇعان جوعارىدان، بالكوننان قاراپ تۇرعان زاكيرانىڭ:
اتا، ۇلىڭىزدى تابا الماساڭىز، ۇيگە قايتىپ كەلىڭىز، جارايما؟! - دەگەن داۋسىنا ول جالت قارادى. جاس كەلىنشەكتىڭ ۇنىنەن وزىنە دەگەن ءبىر مۇسىركەۋدىڭ تابى انىق اڭعارىلدى.
- جارايدى، شىراعىم، جارايدى... - دەدى ول ءسال عانا تولقىعان ۇنمەن.
كوشەگە قاراي شىعپ، جان-جاعىنا الاقتاپ، كىمنەن ءجون سۇرارعا بىلمەي داعدارعان ونىڭ جانىنان ءدال سول مەزەتتە باسىنا شي قالپاق كيگەن، شولاق جەڭ كوكشىل جەيدەسىنىڭ موينىنا قىلقىندىرىپ سارى الا گالستۋك بايلاعان، قولىنا كونەتوزداۋ كەنەپ قالتا ۇستاعان، جاس شاماسى جەتپىستى مولىنان ەڭسەرگەن، تىرجيعان اق سارى شال ءوتىپ بارا جاتقان ەدى. ءسىرا، قالانىڭ بايىرعى تۇرعىنى، ءبىر زاماندارى قىزمەتكەر بولعانعا ۇقسايتىن كىسى. تولەپ شال وعان قولىن سوزىپ، تاماعىن سول كەنەڭكىرەپ:
- امان-ساۋ بارمىسىڭ، تۋىسقان!.. - دەدى.
جۇپىنى كيىنگەن، ءوڭى جاداۋلاۋ بوگدە كىسىنىڭ وزىنە ەمىنە ءتۇسىپ، توسىننان ءتىل قاتقان كەيپىنە جاتىرقاي قاراعان ول مۇنىڭ قولىن العان جوق، باسىن بولار-بولماس يزەدى دە:
- ءيا، نە كەرەك ەدى؟ - دەدى جاقتىرماعان سۋىقتاۋ رايمەن.
- بالامنىڭ ءۇيىن ىزدەپ جۇرگەن شال ەدىم ءبىر. مىنا «قوسارىق» دەگەن جەردەن كەلدىم... بالامنىڭ اتى - توقتانبەك، ويانكامات بولىپ قىزمەت ىستەگەن، قازىر ءوزىم سياقتى پەنسىيا الادى. بالا-شاعاسى كوپ بولعاسىن قالادان بەس بولمەلى ءۇي العان، - دەپ بارلىق ءمان-جايدى تۇگەل اقتارا ايتقان تولەپ شال وزىنە جاقتىرماي قاراعان تىرجىق سارىنىڭ قىرىستانعان قاباعىنان ازداپ يمەنىپ تە تۇردى. - وسىنداي ءبىر بيىك ۇيدە تۇراتىن انا جىلى كەلگەنىمدە، ەندى مىنە، اينالاسىنىڭ ءبارى وسىنداي سامساعان ۇيلەر. قايدان تابامىن دەپ دال بولىپ تۇرعانىم ەندى...
تىرجىق سارى بۇعان ءبىرتۇرلى تۇسىنىكسىزدەۋ سىڭايمەن كوز تاستادى. سۋىقتاۋ، سۇرقىل جۇزىندە مۇنى ماعان نەگە ايتىپ تۇرسىڭ دەگەندەي ساۋال بار.
- قىزىق شال ەكەنسىڭ ءوزىڭ... بالاڭ ۆوەنكومات بولسا قايتەيىن. «وسىنداي بيىك ۇيدە تۇراتىن» تالاي قازاق بار، سولاردىڭ ءبارى ءبىرىن-ءبىرى بىلە بەرسە، مۇنىڭ قاي جەرى قالا؟! قالا دەگەن سول، مۇندا ءبىر ءۇيدىڭ ادامىن ەكىنشى ءۇيدىڭ ادامى بىلمەيدى، ءبىلۋدىڭ دە قاجەتى شامالى. ءبىلىپ قاجەتى قانشا، ايتشى ءوزىڭ؟! بۇل سەنىڭ الگى "بوسارىعىڭ" ەمەس كۇندە بىرىمەن-ءبىرى ايموڭكە-مايموڭكە بولىپ جاتاتىن، بۇل - قالا!..
اركىمنىڭ ءوز تىرلىگى - وزىندە، سەنىڭ بالاڭنىڭ دا وزىنە جەتەرلىك تىرلىگى بار شىعار، ايتپەسە سەنى ءوستىپ قاڭعىتىپ قويار ما ەدى؟! نەگە كۇتىپ المايدى، نەگە سول «بوسارىقتان» ءوزىڭدى ماشىنگە سالىپ الىپ كەلمەيدى؟!.
ءجون سۇراعان جالعىز اۋىز سوزىنە سونشاما شامدانا سويلەپ، مىلجىپ، اقىلگويسىگەن تىرجيعان نەمەنىڭ الپەتىنە ول جاقتىرماي قارادى.
- ءوي، قىزتالاق، ەنەڭدى... ءوزىڭ بىلاي مەنىمەن شامالاس كورىنگەسىن، ءارى قازاق بولعاسىن ءجون سۇراپ جاتقانىمداعى، نەمەنەسىنە تارپىناسىڭ! ءسوزدى قوزداتپاي، بىلمەيمىن دەسەڭ، نەڭ كەتۋشى ەدى، ا؟!
- ءاي، شال، جونىڭمەن ءجۇر ساندالماي! بوقتىق ءسوزىڭ ءۇشىن تاپ وسى ارادا مىليسيا شاقىرىپ ۇستاتتىرىپ جىبەرەم قازىر! كوردىڭ مۇنىڭ مىقتىمسۋىن، بۇل ساعان «بوسارىق» ەمەس، ءبىر-بىرىنە اۋزىنا كەلگەن ءسوزدى ايتىپ جۇرە بەرەتىن... بۇل - قالا!
- «بوسارىعى» نەسى-اي مىنا قىزتالاقتىڭ قاقىلداپ قويماعان؟! قاپ-اي، ءا، باسىم ابدەن پالەگە قالدى-اۋ، مىنادان الگى اينالپازدىڭ ءۇيىن سۇرايمىن دەپ. قوي، ارمەن، ءوزىڭ دە قۇرى، ءسوزىڭ دە قۇرسىن...
- توقتا، بەرمەن قارا، سەن شال! كىمگە قۇرى دەپ تۇرسىڭ ساندالىپ؟! ءوزىڭ كىممەن سويلەسىپ تۇرعانىڭدى بىلەسىڭ بە! وسىنداعى بۇكىل مىليسيانى اكەلىپ، قازىر ۇستاتىپ جىبەرۋگە قۇدىرەتىم ءالى
جەتەدى. سولاي، بوسارىق شال!.. «قىزتالاق» سوسىن ءوزىڭ بولىپ قالاسىڭ!
- قۇدىرەتىڭ جەتسە، ۇستات تا جىبەر ال! - دەدى تىرجىق شالدىڭ اۋزى جىپىلداپ تۇشتالانداعانىنا جىنى قوزعان تولەپ. - قۇقاي، دوعىڭنان قورقاتىن مەن ەمەس. تولەپ تولەپ بولعالى عۇمىرىندا سەندەيلەردىڭ تالايىن كورگەن، ۇستالعانمىن دا، تۇرمەگە دە جابىلعانمىن انا ءبىر الماعايىپ زاماندا. ءبىراق، ءوزى تۇرمەگە جاپقان اينالايىن وكىمەت، ءوزى شىعارىپ، اقتاپ الدى. جاپتىر تاعى، بيلىگىڭ جەتىپ تۇرسا، ەنەندى ۇرايىن، شەلتەڭباي تىرجىق! تۇقىمى قۇرىماپ پا ەدى سەندەيلەردىڭ، ءالى بار ما ەدىڭدەر، جازىقسىزدىڭ
وبالىن مويىندارىنا جۇكتەگەن قانىشەرلەردىڭ قۇيىرشىقتارى! ۇستات! قۇرت!..
وزىنە قاراي وڭمەڭدەپ، كوزى قانتالاپ كەتكەن تولەپتىڭ تۇرىنەن قاتتى شوشىنعان تىرجىق سارىنىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ قۋارىپ كەتتى.
- شاقىرت، قانە مىليساڭدى! نەعىپ تۇرسىڭ مەلشيىپ؟ - تولەپ بىرەر اتتاپ، وعان تايانا ءتۇستى. - ءوي، قىزتالاق نەمە!.. بۇتىڭا جىبەرىپ قويماي تۇرعانىڭدا ۇيىڭە جەتىپ ال، قۇرى، ارمەن!.. سەنەن ءجون
سۇراعان ءوزىم دە اقىماقپىن-اۋ...
تىرجىق سارى ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەستەن، ارتىنا جالتاڭ-جۇلتاڭ ۇرەيلەنە قاراعىشتاپ، اياعىن تىپىڭ-تىپىڭ باسىپ جونەلە بەردى.
قانى باسىنا شاۋىپ، قاپ-قارا بولىپ تۇتىككەن تولەپ شال كوپكە شەيىن وزىنە-ءوزى كەلە المادى. ءبىر ءۇيدىڭ كوشە جاق بەتىندەگى كولەڭكەسىنە بارىپ وتىرىپ، تەمەكى تارتتى. الگى وقيعانى ويىنا قانشا المايىن دەسە دە، تىنشي المادى. كوز الدىنان تىرجىق سارىنىڭ سازارىپ، بوزارعان ءتۇرى كەتپەي قويدى.
«اپىر-اي، ءا، - دەدى ول ىشىنەن، - باياعى وتىز جەتىدە قاشىپ، قىرعىز اسىپ كەتكەن مۇنى بايدىڭ بالاسى، حالىق جاۋى دەپ ۇستاپ، توقماقتىڭ تۇرمەسىنە جاپقاندا تۇرمە باستىعىنىڭ ورىنباسارى، ءدال وسىنداي كەر مانداي، سارجالاق جىگىت قانىن تىرىدەي سورىپ ەدى، مىناۋ باياعى سول ەمەس پە ەكەن ءوزى؟! ءسوزى دە، ادامعا ءىشىپ-جەپ قاراعانى دا ۇقسايدى ەكەن نالەتتىڭ. تانتىعانىنا قاراماي، قولىمدى ءبىر سىلتەپ كەتە بەرەيىن-اق دەپ ەدىم، ۇستاتتىرىپ جىبەرەم دەگەن ءسوزى جانىما باتىپ كەتتى عوي قايداعى-جايداعىنى قوزعاپ. سول، سونىڭ ءوزى، قاتەلەسپەسەم! قۇدىرەتىم ءالى جەتەدى دەپ تۇر عوي، ءسوزىن كورمەيسىڭ بە ءوزىنىڭ. ادامدى تىرىدەي جۇتىپ جىبەرەتىندەي جۇتىنعان نەمە سول الگى توقماقتا قالىپ قويماي، كەيىن كوزگە ءتۇسىپ وسكەن شىعار، جەتىلگەن-اق شىعار، ءسويتىپ قۇدىرەتى جەتەتىن قىزمەتتىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان بولار. سولاي، اينا-قاتەسىز سولاي. باسە، ءىشىم سەزىپ ەدى-اۋ بىردەڭەنى. جازعان باسىم قايدان ۇرىنىپ ەدىم؟! ءاي، اينالپاز توقتانبەك، وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ سالعان اۋرەڭ. سەنىڭ اۋرەڭ! تاپ وسىدان قولىم ءبىر جەتسە ساعان، وڭدىرماسپىن-اۋ، وڭدىرماسپىن! قاتىن-بالاڭنىڭ كوزىنشە ساباماسام، تولەپ بولماي كەتەيىن. سۇپ-سۇر تاستىڭ، ىزى-شۋدىڭ ورتاسىندا ساندالىپ، شىققىر كوزىم ەندى كورمەس-اۋ دەگەن قايداعى سۇمپايىلاردى جولىقتىردىم سەنىڭ كەسىرىڭنەن. قاپ، بالەم، وسىدان بار عوي...»
توقتانبەككە ىشتەي كىجىنىپ، تۇيىلگەن ول تىرجىق سارىنى ءبىر مەزەت ويىنان تارس شىعارىپ جىبەردى.
«قايدان عانا كوشىپ كەل دەپ ايتا قويىپ ەدىم، جازعان باسىم. وزىمنەن دە بار وسى. سول اينالپازعا اقىل كىرەدى دەپ جۇرگەن مەنىڭ ەسىم اۋىسقان. ءسوزدىڭ پارقىن بىلمەي وڭدى-سولدى اقىلمانسىپ سويلەگەنىنە جىنىم قۇرىستاپ، بەتىن قايتارايىن دەگەنىمدى شىن كورەتىنىن قايدان بىلەيىن ءبۇيتىپ. ويباي-اۋ، شۇبىرعان بالاسىن قايتىپ اسىرايمىن دەيدى ەكەن ىڭىرشىعى اينالعان «قوسارىققا» كەلىپ؟ كورمەسە، بىلمەسە جاقسى، ءوزى كورىپ كەتىپ جۇرگەن جوق پا اينالپازدىڭ. تاۋىقتىڭ ميىنداي ميى جوق سورلى نەمە-اۋ، ويلانبايسىڭ با، الدى-ارتىڭا قاراپ. مەنى اياعىش بولساڭ، وسى قالاڭدا جاتىپ-اق ايا. ەرتەڭگى كۇنى مەن قاماريانىڭ قاسىنا بارىپ جاتقاننان كەيىن، ارتىنىپ، تارتىنىپ قالاعا قايتا كوشە مە، سوندا؟ ىسىندە ءبىر بەرەكەت بولسايشى، سول ادىڭ-كۇدىڭ، شالت قيمىل، بوس كەۋدە ءاۋپىرىمى ءالى كۇنگە قالماي كەلە جاتقان. سىعان قۇساپ ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە قاتىنى ەكەۋى بالا-شاعاسىمەن سەندەلىپ كوشە بەرۋگە ەتى ءولىپ ۇيرەنىپ كەتكەن سول اينالپازدىڭ «قوسارىققا» كوشىپ كەلە سالۋى تۇك تە ەمەس، كەلە سالادى. ويپىرىم-اي، ءوستىپ قالادا اداسىپ جۇرگەنىمدە الگى پالە كوشىپ بارىپ قالماسا نەعىلسىن، ودان شىعادى! شىعادى!..»
تولەپ شال تۇبىرتەگىنە شەيىن جانىپ، الدەقاشان ءسونىپ قالعان تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن تاستاي سالىپ، ءبىر قولىمەن قابىرعاعا سۇيەنىپ، ءبىر قولىمەن بەلىن ۇستاپ ورنىنان سوزالاڭداي تۇردى دا، ءۇيدىڭ بۇرىشىنان اينالىپ، قارسى الدىنداعى بيىك ۇيلەردىڭ بىرىنە قاراي بەتتەدى.
بيىك-بيىك ۇيلەردىڭ اراسىندا ءارلى-بەرلى سەندەلىپ، اياعىنان تاۋسىلعان تولەپ شال ەندى كىمنەن ءجون سۇرارىن بىلمەدى. ماناعىداي تاعى دا ءبىر قىرتقا تاپ بولام با دەپ، اركىمنىڭ بەتىنە جالتاڭ-جالتاڭ قاراعىشتاعان تولەپ شال ءبىر اۋلادان ءبىر اۋلاعا قاراي ءوتىپ ءارلى-بەرلى ءجۇردى دە قويدى. بىرەن-ساران قارسى كەلگەندەردەن ءجون سۇراسۋعا باتپادى. ولاردىڭ دا مۇنىمەن ءىسى بولمادى، ءوز جوندەرىمەن، اسىعىس-ۇسىگىس جاندارىنان وتە بەردى.
«قالا دەگەن وسى عوي راسىندا، ادامنىڭ ءبىر-بىرىمەن ءىسى جوق. سەن نەعىلعان ادامسىڭ، قايدان كەلدىڭ، ونى تۇرا قالىپ سۇرايتىن جان بالاسىن كورمەدى. جاڭاعى تىرجىق سارىنىڭ ايتقانى اينىماي كەلىپ تۇر» دەگەن ويعا دەن قويعان ول ەندى ەشكىمگە ءجۇزىن بۇرمادى.
ءۇي-ءۇيدىڭ ارا-اراسىمەن وسىلاي ءارلى-بەرلى ءجۇرىپ، ەگەر توقتانبەكتىڭ ءۇيى وسىلاردىڭ بىرەۋىندە بولسا، كىرىپ-شىعىپ جۇرگەندەرىنىڭ ءبىرى ءوزىن كورەر دەپ ويلادى. ءاربىر ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ ايالداعان تولەپ شال بالاسىنىڭ ءۇيىن ىزدەپ، تەنتىرەپ جۇرگەن جاعدايىن كىمگە مۇڭ قىلىپ ايتارىن بىلمەدى. ال بۇنىڭ مۇڭىن تىڭداعىسى كەلىپ جاتقاندار دا تابىلمادى.
ءبىر ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ، اياعى تالعاسىن بوس تۇرعان ورىندىققا وتىرىپ، تىزە بۇككەنى سول ەدى، ءبىرىنشى قاباتتاعى اشىق تۇرعان تەرەزەدەن باسىن جىلت ەتكىزگەن كەكسەلەۋ قازاق ايەل تانىس ادامىن كورگەندەي ەلبەڭ ەتە قالدى. ءوزىن تانىعانداي سىڭاي كورسەتكەن ايەلدىڭ يشاراسىنان تولەپ شالدىڭ دا ءوڭى جىلىپ سالا بەردى. بازارشىلاردىڭ قولىندا جۇرەتىن قىتايدىڭ الا دورباسىن سۇيرەتە-مۇيرەتە ەسىكتەن شىعا كەلگەن جالپاق بەت اقسارى ايەل امان-ساۋلىق سۇراسپاستان، سالعان جەردەن، ءاي-شاي جوق:
- مىنا ءبىر سىرت كيىمدەر ەسكى بولعانىمەن، تازا، جىرتىلماعان، - دەپ ءبۇيىرى قامپيعان الگى دوربانى بۇنىڭ الدىنا اكەلىپ قويا سالدى. - وتاعاسىم ولە-ولگەنشە كيىمدى ۇقىپتاپ كيگەن ادام ەدى، ءبىر كيەرلىگىن جاقىن-جۋىعىنا تاراتىپ بەرگەنبىز، ال مىنالارىن تاستاۋعا كوزىم قيماي جۇرگەنمىن، ەندى سىزگە بۇيىرسىن! ءوزىڭىز سياقتى بايعۇس كارىپتەردىڭ ساۋابى ءولى مەن تىرىگە بىردەي تيەدى دەگەندى ىرىمداعانىم عوي ءبىر جاعىنان...
سام ءسوز بولىپ وتىرىپ قالعان تولەپ شال لاپىرا سويلەپ، مۇنى تىلەمسەكتەنىپ، ەسىك جاعالاعان قايىرشىنىڭ ساناتىنا قوسىپ، بۇعان ەسكى-قۇسقىلارىن تىقپالاعان ايەلگە ىلكىمدە نە ايتارىن بىلمەي، وسىنىڭ ءبارىن ءوزىن تانيتىن بىرەۋ-مىرەۋ سىرتىنان باقىلاپ كورىپ، ەستىپ تۇرعانداي، جان-جاعىنا ەرىكسىز جالتاڭداي قارادى.
- اعاسى-اۋ، ءوز قولىمنان بەرىپ تۇرمىن عوي ەندى، الىڭىز، الىڭىز، قىسىلماڭىز، - دەپ ەلبەلەڭ قاعىپ مۇسىركەگەن ايەل بۇنىڭ نە ىستەرگە، نە ايتارعا بىلمەي ابىرجىعان كەيپىنە نازار اۋدارمادى. - تەگىن بەرىپ تۇرمىن، ماعان ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق!..
- ماعان دا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق، شىراعىم، اياپ، مۇسىركەيتىندەي قايىرشى مىسكىن ادام ەمەسپىن! بالامنىڭ ۇيىنەن اداسىپ، سونى ىزدەپ جۇرگەن جاعدايىم بار، مىناۋىڭدى مۇقتاجدىق كورىپ جۇرگەن شىن كارىپ ادامعا بەرەرسىڭ، شىراعىم، رەنجىمە ماعان، الا المايمىن!.. - ەڭسەسى تۇسكەن تولەپ شال ورنىنان تۇرىپ، ءىلبىپ كەتە باردى.
«اي، وڭباعىر توقتانبەك، اقىرىندا مەنى قايىرشى قىلدىڭ-اۋ تەنتىرەتىپ. وسى جاسقا كەلگەنىمشە كورمەگەنىم وسى ەدى، بوگدە بىرەۋدىڭ اياپ، مۇسىركەگەنى ەدى، ونى دا كورسەتتىڭ ماعان. وڭباسسىڭ سەن، وڭباسسىڭ!..»
ۇيلەردىڭ اراسىنان شىعىپ، كوشە جاققا بەتتەگەن ول ءوزىن وسىنداي كۇيگە تۇسىرگەن ۇلىن ىشتەي تاعى دا ءبىر سىباپ الدى.
قانى كەۋىپ، ەرنى توبارسىپ، ءشول قىسقان ول ايالدامانىڭ قاسىنداعى كىشكەنە الاڭقايدى بازارعا اينالدىرىپ، ونى-مۇنى ساتىپ وتىرعان قاتىن-قالاش، كەمپىرلەردىڭ جايمالارىنا كوز تاستاپ، ىشەتىن سىرا ىزدەدى.
جايمالاردىڭ شەت جاعىندا وتىرعان اشاڭ ءجۇزدى، كىشكەنە سارى كەمپىر ونىڭ سىرا ىشكىسى كەلگەنىن بىلگەندەي، سومكەسىنەن الىپ ءبىر شيشا سىرانى الدىنداعى جاشىكتىڭ ۇستىنە قويا سالدى.
- ەلۋ تەڭگە! الىڭىز، سالقىن سىرا!.. توڭازىتقىشتان جاڭا عانا الدىم. وسى ارادا ىشكىڭىز كەلسە، تىعىنىن اشىپ بەرەمىن، الىڭىز!
- راقمەت، بايبىشە!..
تولەپ شالدىڭ وزىنەن سىرا ساتىپ العانىنا قۋانعان كەمپىر: - اس بولسىن، مەيىرىڭىز قانسىن!.. - دەپ قالبالاڭداپ قالدى.
ايالداماداعى ورىندىققا بارىپ وتىرىپ، شيشا ورتالانعانشا سىرانى قىلق-قىلق جۇتقان ول مەيىرى قانا ءبىر راحاتتانىپ قالدى. ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. دال وسى مەزەتتە ءدال ءبۇيىر تۇسىنان قىرىلداڭقىراپ شىققان جاعىمسىزداۋ ءبىر داۋىستى ەستىپ، ارت جاعىنا انتەك جالت قارادى.
- اتاي، سىراڭنان ءبىر-ەكى جۇتىم اۋىزتيگىزشى، ءولىپ بارام، سەنسەڭىز. ءبىر-اق جۇتىم عانا بولسا جەتەدى...
شاشى ۇيپا-تۇيپا، كوزىنىڭ الدى كولكىلدەپ ىسىنگەن قىرىق-قىرىق بەستەر شاماسىنداعى جىگىت كەزەرگەن، دوبالداي استىڭعى ەرنىن تىلىمەن جالاپ-جالاپ قويدى.
تولەپ شال ورتالانىپ قالعان سىرانىڭ شيشاسىن بۇعان امالسىز ۇسىنا سالدى. شيشانى شاپ بەرىپ قالتىراعان قولىمەن ۇستاي العان ول، سىرانى بۇلكىلدەتىپ كومەيىنە ءبىر-اق قۇيدى.
- وي، جانىم-اي، وي، راحاتىن-اي! وسى جاقسىلىعىڭدى ولگەنشە ۇمىتپاسپىن! - ول ساعال-ساعال بولعان، كىرى بەس باتپان بىلەگىمەن اۋزىن ءسۇرتتى. - مەنى، اتاي، ءسىرا، ماسكۇنەم دەپ وتىرسىڭ عوي ىشىڭنەن، ءا؟..
تولەپ شال قاپەلىمدە نە ايتارعا بىلمەدى، باسىن تۇقىرتىپ، قالتاسىنان تەمەكىسىن ىزدەدى.
- تەمەكى شەگەسىڭ بە، ما! - دەپ قاباعىن تۇكسيتە وزىنە قادالا قاراپ وتىرعان جىگىتكە ءبىر تال سيگارەت ۇسىندى.
- راقمەت، قازىر شەگەم! - دەپ، تەمەكىنى قالتىراعان، كىر-قوجالاق قولىمەن الىپ جاتقان ول بۇعان كوزى كىلگىرە قاراپ. - جوق، سەن جالتارماي ايتشى، مەنى ماسكۇنەم دەپ ويلاپ وتىرسىڭ عوي، راس پا؟..جوع-ا، شىراعىم، و نە دەگەنىڭ، سەندە مەنىڭ شارۋام قانشا؟!
- دەدى تولەپ شال ورنىنان تۇرۋعا ىڭعايلانا بەرىپ.
- توقتا، قاشپا! مەن ماسكۇنەم ەمەسپىن، ءارتىسپىن، ءيا، ءيا، ءارتىسپىن، اناۋ ۇلكەن ساحنادا ويناعان ءارتىسپىن. ءبىراق مەنىڭ قازىرگى ساحنام - ءومىردىڭ وسىناۋ ناق ورتاسى، مىنە، مىناۋ سەندەر، جان-جاعىمنان قورشاعان اينالام. ءبىراق بار عوي، اقساقال، ناعىز تالانتتىلار ساحناعا دا، ءومىر ساحناسىنا دا ەشۋاقىتتا سىيماعان،
دالىرەك ايتقاندا، ولاردى سىيدىرماعان، بىلەمىسىڭ! مىنە، سولاي!.. - ول ەلىرىپ، كەۋدەسىن كەرىپ، دەمدە پايدا بولعان جەلىكپەن كوتەرىلە سويلەدى.
- مىناۋ قاڭىراپ قالعان ءومىردىڭ قاڭعىرىپ قالعان سورلىسى عوي دەمە مەنى، اتا!.. دالادا تۋىپ، قالادا ولەتىن مەن ەمەسپىن. مەنىڭ مۇڭىمدى تۇسىنەتىن ءتىرى پەندە قالعان جوق مىنا جالعاندا...
ايالدامادا تۇرعان جۇرت بۇل ەكەۋىنىڭ ماڭىنان شەتكەرىرەك تامان ىعىسىپ وقشاۋلانا بەردى. قالىڭ كوزاينەك كيگەن ورتا جاستار شاماسىنداعى اق سارى قاتپا ايەل:
قايىرشىلار مەن ماسكۇنەمدەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز. قالا تولى وسىلار. ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ بۇلارمەن ءىسى بولماي كەتتى، - دەپ كۇڭكىلدەي سويلەدى وزىنەن-ءوزى.
-ءتارتىپ ساقشىلارى دەگەنىڭ - مىليسا ما؟! مىليسا قالتاسىندا كوك تيىنى جوق بۇل سياقتى وڭەزەكتەردى نەعىلسىن باسىنا قايعىعىپ، - دەدى بۇجىر بەت جۋان ايەل بۇل ءسوزدى ءىلىپ الىپ. - ءوستىپ ءجۇرىپ وزدەرى ءولىپ، قۇرىپ بىتەدى داعى...
مىنامەن بىرگە ءوزىن دە قايىرشى، ماسكۇنەم، مىسكىن ادامنىڭ قاتارىنا قوسىپ كۇبىرلەسكەن جۇرتتىڭ جۇزىنە قاراۋعا ۇيات-ءداتى شىداماي تولەپ شال بۇل ارادان قايتكەندە دە تەزىرەك كەتۋگە اسىقتى.
- توقتا! توقتا دەيمىن، اتا! - دەپ ول دا ورنىنان قالبالاقتاي تۇرىپ، مۇنىڭ سوڭىنان ىلەسە ءتۇستى دە، تالتىرەكتەپ بارىپ تۇرىپ قالدى. - مەنەن سەن دە قاشتىڭ، سەن دە... نەگە؟.. ءبىر-بىرىنەن قاشقان
سورلى ادامدار-اي!..
توقتانبەكتىڭ ءۇيىن تابا الماي تاپا-تال تۇستە ماڭگىرىپ اداسقان مۇنىڭ ونسىز دا سۇلىق تۇسكەن كوڭىلى ەل كوشكەندەي قۇلازىدى. ايالدامادان ەستىگەن الگى ءبىر ءسوز قۇلاعىنىڭ تۇبىندە جاڭعىرىعىپ تۇرىپ الدى: «ءوستىپ ءجۇرىپ وزدەرى ءولىپ، قۇرىپ بىتەدى-داعى...»
«پەندە شىركىننىڭ تىرشىلىكتەگى عۇمىرىنىڭ بار ءمانى «ءوستىپ ءجۇرىپ ءولىپ، قۇرىپ بىتۋگە" عانا سايعانى ما سوندا!؟ قانداي قاتىگەز ۇكىم! جاڭاعى بەيشارا ماعان جانە: «ءبىر-بىرىنەن قاشقان سورلى ادامدار-اي» دەپ قالدى-اۋ. مەنىڭ ونىڭ وزىنەن دە، ودان دا بەتەر ايالداماداعى الگىلەردەن قاشقانىم راس قوي شىنىندا دا. سونى ايتتى ما ەكەن، الدە قارا باسىن كۇيتتەپ. ومىردە ءبىر-بىرىنەن بەزىنىپ، ءبىر-بىرىنەن الشاقتاپ جۇرگەندەردى مەڭزەدى مە؟ مەن دە قارا باسىمدى كۇيتتەگەن پەندەمىن، ماناعى دوربا ۇستاعان قىزتالاق نەمە دە سونداي، ادامداردىڭ ءبارى سونداي...»
قايدا كەتىپ بارا جاتقانى وزىنە دە بيمالىم، ول سول بەتى كوشە بويلاپ جوعارى قاراي ورلەي بەردى. بۇل كەزدە كۇن ۇياسىنا قونىپ، قالا ۇستىنە جازدىڭ تىمىرسىقتاۋ كەشى ءتۇسىپ كەلە جاتتى. وڭتۇستىك شىعىس بەتتەن شىڭدارى قاردان جالاڭاشتانعان الىپ تا كوركەم تاۋدىڭ كەرۋەنى مۇنارتادى.
- «مەن قايدا بارا جاتىرمىن وسى؟..»
ول كىلت توقتادى. توقتانبەكتىڭ ءۇيىن تابۋدان كۇدەرىن ءبىرجولا ءۇزىپ، ماشينەسى ەرسىلى-قارسىلى جوسىلعان، ىزى-شۋى مول كوشەگە ءبىر مەزەت تۇنجىراي قارادى.
«قايدا بارام؟ باراتىن جەرىم جوق قوي. ماناعى «اتالاپ» ىزەت كورسەتكەن زاكيرانىڭ ۇيىنەن دە كوز جازىپ قالدىم. بايعۇس قونا كەتىڭىز، بالاڭىزدىڭ ءۇيىن ەرتەڭ ءوزىم بىرگە ىزدەسەمىن دەپ سونشا جالىنعانىن تىڭداماعان ءوز وبالىم - وزىمە. قاپ، اتتەگەن-اي، قۇداي الجاستىرعاندا ءوستىپ الجاستىرادى عوي ادامدى! وسىدان قولىما ءبىر تۇسسەڭ، وسىنشاما قورلىققا دۋشار ەتكىزگەنىڭ ءۇشىن سازايىڭدى بەرەرمىن-اۋ، اينالپاز!»
ءوزىن-ءوزى ىشتەي قاجاپ، بار زارىن ىشىنەن توقتانبەككە توگىپ، كىجىنگەن تولەپ شال ابدەن شارشاپ، شالدىققانىن دا ەندى ماناعىداي ەمەس، قاتتىراق سەزىنىپ تۇردى. تۇلا-بويى ەزىلىپ، ءسال دامىل، تىنىس تىلەگەندەي كۇيگە ءتۇستى. ءبىراق ايالداپ تىزە بۇگەرلىك تە جەر تابۋ وعان قيامەتتەي كورىندى مىنا ىزى-شۋىنان قۇلاق تۇنارداي تاس وردانىڭ ىشىندە. باسىن قايدا پانالاتارعا بىلمەي داعدارعان ونى «ءبىر تۇنەپ شىعارلىق ورىن بولسا، ەرتەڭ تاڭ ازاننان جاعالاي الگى بيىك ۇيلەردىڭ ءارقايسىسىنا كىرىپ، توقتانبەكتىڭ ءۇيىن قايتسە دە تابارمىن-اۋ...» دەگەن وي از-كەم تىنشىتقانداي بولدى.
«ادامدار سەيىلسە، توبەسىندە قالقاسى بار ماناعى ايالداماداعى ورىندىعىنا بارىپ وتىرىپ، از-كەم تىنىس شاقىرىپ العانى دۇرىس بولار ەدى». وسى توقتامعا كەلگەن ول كەلگەن ىزىمەن كەرى قاراي ءجۇردى.
ايالدامادا ەل قاراسى سيرەگەن ەكەن. ول ۇزىنشا ورىندىقتىڭ ءبىر شەتىنە بارىپ، ارقالىعىنا سۇيەنىپ وتىرا كەتتى دە، سىزداپ، تالعان اياعىن اۋىرسىنا سوزدى. تاپ وسى ءبىر مەزەتتە وعان مىنا ايالدامادان ارتىق جۇماق ورىن جەر بەتىندە جوقتاي كورىندى. قالجىراعان كارى دەنەسى دەل-سال بوساپ، ماۋجىراپ، كوزىنە دەمدە ۇيقى تىعىلا بەردى. ونىڭ وسى ءبىر تىنىشتىعىن ابىر-سابىر قوزعالىسى ءالى تولاستاماعان كوشەنىڭ ىمىرتتاعى بەيمازا تىرشىلىگى دە بۇزا المادى. ايالداما جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان ۇلكەن قالانىڭ جۇرگىنشى جۇرتىنا باسىن ءبىر يىعىنا سالىپ، قىبىرسىز قالعان كارى ادامنىڭ قانداي كۇيدە وتىرعانى، ولگەنى الدە ءتىرى ەكەنى ءبارىبىر بولاتىن. ەشكىم وعان نازار اۋدارمادى، اۋدارسا دا، مۇنى ءجونى ءتۇزۋ ادامنىڭ ساناتىنا قوسپاعانى انىق. وتكىن-كەتكىن جۇرتتىڭ ءوزى تۋرالى نە ويلاپ بارا جاتقانىنان بەيحابار تولەپ شال وڭىنان تۋماعان بۇگىنگى قىڭىر كۇننىڭ مانسىزدەۋ تىرلىگىن ادا-جۇدا ۇمىتىپ، «ءيا، جاساعان يەم، بۇگىنگى كۇنىمدى امان ەتكەنىڭە، بار ەتكەنىڭە دە شۇكىر!..» دەپ كۇبىرلەگەن كۇيى ۇيقى قۇشاعىنا ەنە بەردى.
ال ەرتەڭگى كۇننىڭ وعان نە اكەلەرى ءبىر قۇدايعا عانا ايان ەدى...
ءمادي ايىمبەت
