ورتالىق ازيانىڭ جىبەك جولىنداعى ءرولى تۋرالى قاتە تۇسىنىكتەردەن ارىلۋ كەرەك - تۇرسىنحان زاكەن ۇلى
استانا. KAZINFORM - ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، عالىم-جازۋشى تۇرسىنحان زاكەن ۇلى ۇلتتىق مۋزەيدە ءوتىپ جاتقان حالىقارالىق كونفەرەنسيادا ورتالىق ازيانىڭ جىبەك جولىنداعى ءرولى تۋرالى پايىمدارىن ورتاعا سالدى.
ايتا كەتۋ كەرەك، حالىقارالىق كونفەرەنسيانىڭ تاقىرىبى - «ۇلى جىبەك جولى: مادەنيەتتەر ديالوگى. تاريحشى عالىم ءىس-شارادا بۋددا ءدىنىنىڭ ورتالىق ازياداعى ءىزى تۋرالى بايانداما وقۋعا شاقىرىلعان. عالىم بايانداماسىنا كىرىسپەي تۇرىپ، جىبەك جولىنىڭ توڭىرەگىندەگى قاساڭ تۇسىنىكتەرگە توقتالىپ، شەتەلدىك ارىپتەستەرىن بۇل ماسەلەلەردى تەرەڭىرەك زەرتتەۋگە شاقىردى.
- كوپ ادام جىبەك جولى ورتالىق ازيانى كوكتەپ وتە شىققان دەپ ويلايدى. باتىس مادەنيەتى جىبەك جولى ارقىلى قىتايعا تاراعان، قىتاي مادەنيەتى جىبەك جولى ارقىلى ورتالىق ازيانى باسىپ، باتىسقا تاراعان دەپ توپشىلايتىندار بار. سولاي دا شىعار ءبىراق، شىن مانىندە، جىبەك جولى ءبىزدىڭ قازاق دالاسىنا كەلىپ، وسىندا توقتاپ، وسىندا بايىپ، وسىدان كەيىن بارىپ نە شىعىسقا، نە باتىسقا بەت العان. سوندىقتان قازاقستان جانە ورتالىق ازيا جىبەك جولىن بايىتۋشى، وتكىزۋشى، جەتكىزۋشى بولعان. بۇل جەردە باتىس پەن شىعىستىڭ ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى، رۋحاني بايلانىسى توعىسقان، - دەدى ول.
تۇركولوگ جازۋشى جىبەك ونەرى ءبىزدىڭ قازاق حالقىنا دا جات ەمەس ەكەنىن ەسكە سالدى.
- قازاق حالقى كەستەلەپ جىبەك شاپان كيگەن، جىبەك جىپتەرمەن تۇسكيىز تىككەن. جالپى قازاق حالقىنىڭ كونە كەستە مادەنيەتى مەن قىتاي حالقىنىڭ كونە جىبەك ونەرىن جاڭا، زاماناۋي سيپاتتا ۇيلەستىرىپ دامىتۋعا بولادى. ويتكەنى ءبىز جىبەك جولىنىڭ توعىسىندا تۇرىپ، باتىس مادەنيەتىمەن دە، شىعىس مادەنيەتىمەن دە قارىم- قاتىناسقا تۇسكەنبىز.
تاعى ءبىر قاتە تۇسىنىك بار. جىبەك جولى ادامزات وركەنيەتىنىڭ بەسىگى دەپ اتالىپ جۇرگەن ايماقتاردى عانا ءبىر-بىرىمەن جالعاستىرعان دەگەنگە سايادى. مىسالى، قوسوزەن مادەنيەتى، مىسىر مادەنيەتى، ءۇندى مادەنيەتى، قىتاي مادەنيەتى سياقتى وركەنيەت بولشەكتەرىن عانا ءبىر-بىرىمەن توعىستىرعان دەيتىن تەوريالار بار. ءبىراق ادامدار كوبىنە ورتالىق ازيانىڭ ادامزات مادەنيەتىنىڭ ءبىر بەسىگى بولعانىن ۇمىتىپ كەتەدى. بۇل جەردە ورتاازيالىق قوسوزەن مادەنيەتى بار، - دەپ قوستى عالىم.
ونىڭ پايىمداۋىنشا، ورتالىق ازيادا جىبەكتىڭ قاشان پايدا بولعانىن ءالى تەرەڭدەپ زەرتتەۋ كەرەك.
- كەيبىرەۋلەر بەلگىلى ساياحاتشى چجان تسياننىڭ باتىسقا ساياحاتىنان كەيىن عانا جىبەك جولى اشىلىپ، جىبەك سودان كەيىن پايدا بولدى دەپ ايتادى. شىن مانىندە چجان تسيان باتىسقا ساياحات جاساماي تۇرىپ تا جىبەك بولعان ەكەن. كەيبىر عالىمدار وسىنداي تەوريانى دالەلدەپ كەتكەن. ورتالىق ازيادان تابىلعان كوپتەگەن ارحەولوگيالىق جەتىستىك سونى دالەلدەيدى. تارىم القابىنان، ماۋەرەنناھردان تابىلعان كەيبىر دەرەكتەر سوعان دالەل.
جالپى جىبەك ادامزاتتى ءبىر-بىرىمەن بايلاعان. جىبەكتىڭ تالشىعى سونشالىق نازىك بولسا، ادامزاتتى ءبىر-بىرىنە بايلاۋ قۋاتى وتە مىعىم بولعان، - دەدى تۇرسىنحان زاكەن ۇلى.
بۇعان دەيىن استاناداعى ۇلتتىق مۋزەيدە جىبەك جولىنىڭ مادەني ىقپالى تۋرالى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيا ءوتىپ جاتقانىن جازعانبىز.
اۆتور
ەسىمجان ناقتىباي
