توتان بايدىڭ قارا قازانى

كوپ جىل بۇرىن شالقار اۋدانىنىڭ سوفى ەسىمدى تۇرعىنى ەلسىزدە، قۇم ىشىنەن توڭكەرۋلى جاتقان ۇلكەن قازان تاۋىپ الادى. بۇل ءاربىر قازاق ۇيىنەن تابىلاتىن قارا قازان ەمەس، ەرەكشە قۇيىلعان، ءبىر جىلقىنىڭ ەتى تۇتاس سىياتىن داۋلەتتى جاننىڭ تۇتىنعان دۇنيەسى. قۇم سۋىرعاندا اشىلىپ قالعان بۇيىمنىڭ وسى ءوڭىردى جايلاعان توتاننىڭ بالالارىنان قالعانىن ەل اقساقالدارى ءبىلىپ ۇيدە ساقتايدى.

كيەنى باعالايتىن ەستى اقساقالدارى كوپ ۋاقىتتا ىزتىلەۋ بۇركىتالين وسى دۇنيەنى شالقار اۋداندىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنە اكەلىپ تاپسىرعان. ءوز زامانىندا تالاي سىيلى جاندارعا اس پىسىرىلگەن دۇنيە ءىرى زاۋىتتاردا ەرەكشە تاپسىرىسپەن قۇيىلعان. 30-جىلداردان باستاپ، 80-جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن ەلسىزدە قالىپ، كەيىن اۋىل ءۇيدىڭ قوراسىندا تۇرىپ، سىرتىن تات باسسا دا، توڭكەرۋلى جاتقاندىقتان بولار، ىشكى جاعى ونشا توزباعان.

شالقار وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن توتاننىڭ بايلىعى مەن داۋلەتى، اسىرەسە ەرەكشە سۇلۋ ءارى اقىلدى الاشۇبار جىلقىلارى جايىندا ەل اۋزىندا اڭگىمەلەر جاقسى ساقتالعان. «تىلەۋ رۋىنىڭ جالتۋماسىنان تارايتىن توتان ۋاقباي ۇلى 1845- 1850-جىلدار ارالىعىندا دۇنيەگە كەلگەن. اقساقالداردان جەتكەن اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، توتان جىلقىلارىنىڭ اق شۇبار، تەڭگە شۇبار، تەڭبىل شۇبار بولىپ كەلسە، تاعى بىرنەشە ءۇيىر قارا شۇبار بوز جىلقىلارى بولعان. مۇعالجار تاۋىنىڭ بوكتەرىن جايلاعان جىلقىلارى قۇدىق باسىنا كەلىپ، استاۋدان سۋ ءىشىپ جاتقاندا ءبىر- بىرىمەن تەبىسپەيدى ەكەن. جىل سايىن كۇزدە باي تەمىردەگى قاراقامىس، ويىلداعى كوكجار جارمەڭكەلەرىنە 500-600 باس، ورىنبورداعى مۇناناي (مەنوۆوي دۆور) بازارىنا ىرىكتەلگەن 500-600 باس جىلقى ايداعان. توتاننىڭ شۇبارلارى جۋاس ءارى ءىرى، كۇي تالعامايتىن بولعاندىقتان، ورىس اسكەريلەرى بىردەن كوتەرمە باعامەن ساتىپ العان»، دەيدى قولعا تۇسكەن ءاربىر كونە زاتتى قادىرلەپ، تاريحىن ىزدەپ، مۇقيات جيناقتايتىن شالقار اۋداندىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى ناعيما تىلەمبايەۆا.

كيەلى جىلقىلارىمەن داۋلەتى اسقان بايدىڭ راس، اياناس ەسىمدى ەكى ۇلى بولىپتى. زامانداستارى «ءوزىڭ سياقتى داۋلەتتى ادامدار بالالارىن ورىنبوردا وقىتىپ جاتقاندا، سەن نەگە بالالارىڭدى سىرتقا شىعارمايسىڭ؟» دەگەندە، توتان باي «وقىتىپ نە قىلايىن، مەنىڭ شۇبار تايىم ورىسشا دا سويلەيدى» ، دەپ جاقتىرماعان. زامان وزگەرىپ، ءىرى بايلاردى كامپەسكەلەۋ ناۋقانىنا توتان باي دا ىلىگەدى. 1928 -جىلدىڭ كۇزىندە بارلىق مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، بالا- شاعاسىمەن جەر اۋدارىلادى. سودان بەرى توتان بايدان حابار جوق. بۇكىل اۋلەتى قۋعىنعا ءتۇستى، 30-جىلداردىڭ اشتىعىندا قىرىلدى. بايدىڭ تاۋدان سۋاتقا قۇلاعاندا بۇكىل جەر كورىنبەيتىن شۇبارلارىنىڭ جايىن سول ۋاقىتتا ەل باسقارعاندار عانا ءبىلدى.

ەسكەرەتىن جايت، 1932 -جىلى اقتوبە وبلىسىندا قاندىاعاش اسىلتۇقىمدى جىلقى زاۋىتى قۇرىلىپ، ونىڭ قوراسىنا ءبىر تەكتەس الاشۇبارلار قامالعاندا، بىلەتىن جۇرت «جارىقتىق توتان بايدىڭ شۇبارلارى- اۋ» دەپ ىشتەي كۇرسىنگەن. ازامات سوعىسى كەزىندە كليم ۆوروشيلوۆ قۇرعان اتتى اسكەر پولكتەرى تانىمال بولعانى بەلگىلى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ءتۇتىنى كەڭەس وداعىنا جەتكەندە، سول تاجىريبەمەن اتتى اسكەرلەر قۇرامىن اسىعىس جاساقتاۋعا كوشتى. اسىرەسە ومبى قاردا، اقتۇتەك بوران مەن سىقىرلاعان ايازداردا اسكەري شەپتەردى ارالاۋ ءۇشىن جىلقىلار كومانديرلەرگە قاجەت ەدى. ۆوروشيلوۆ اقتوبەگە كەلگەن ساپارىندا قاندىاعاش جىلقى زاۋىتىنا كەلىپ، شۇبارلاردى كورىپ كەتىپتى. ارتىنشا توتان بايدىڭ جىلقىلارى دا مايدانعا اتتاندى.

ۇركىنشىلىككە ۇشىراپ، ىشەرگە اس تابا الماي توزعان توتان بايدىڭ اۋلەتىنەن قالعان جالعىز مۇرا - اۋداندىق مۋزەيدەگى قارا قازاننىڭ سىرى وسىنداي. ال مۇعالجاردىڭ باۋرايىندا الاشۇبار جىلقىلار بۇگىندە كەزدەسپەيدى.

اقتوبە وبلىسى

بايان قۋاندىق قىزى

egemen.kz