تۋربۋلەنتتىلىك، پروتەكتسيونيزم جانە جاڭا گەوساياسات: 2025-جىلدىڭ الەمدىك قورىتىندىسى
استانا. KAZINFORM - ەگەر 2025-جىلى الەمدى وزگەرىسكە ۇشىراتقان ساياسي وقيعالار جايىندا ءسوز قوزعار بولساق، وندا ارينە، دونالد ترامپتىڭ اق ۇيگە ەكىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمگە ورالۋى اتالارى ءسوزسىز.
بۇل جولى ول شىن مانىندە كوپ نارسەنى، اسىرەسە الەمدىك ەكونوميكا مەن ساياساتقا دەگەن كوزقاراستى وزگەرتتى. الەم تاعى قالاي وزگەرگەنى جايىندا Kazinform اگەنتتىگىنىڭ حالىقارالىق شولۋشىسى سۇلتان اكىمبەكوۆتىڭ ماقالاسىنان وقي الاسىزدار.
الەمدىك ساياساتتاعى تۋربۋلەنتتىلىك
ا ق ش پرەزيدەنتىنىڭ كوپتەگەن ءىس-ارەكەتى كوكەيگە ساۋال ۇيالاتادى. دەگەنمەن، جىل بويى كوپتەگەن ماسەلە دونالد ترامپتىڭ جاساعان ءىس-ارەكەتتەرىمەن جانە ونىڭ باستامالارىنا بايلانىستى ءوربىدى. ءداستۇرلى ساياساتكەرلەر ءۇشىن جاڭا سىرتقى ساياسي شىندىق وتە قولايسىز بولدى. مۇنداي كەزدە جىلدام ارەكەت ەتۋ قاجەت، ال سىن-تەگەۋىرىن سيپاتى كوبىنەسە ايقىن ەمەس جانە بۇل قانداي سالدارعا الىپ كەلەتىنى دە بەلگىسىز.
ونىڭ ۇستىنە ترامپتىڭ ءىس-ارەكەتى بۇكىل الەمدە ۇلكەن تۋربۋلەنتتىلىك تۋعىزدى جانە ولاردىڭ ناقتى قانداي ناتيجەلەرگە الىپ كەلەتىنىن انىقتاۋ وتە كۇردەلى. ايتالىق، ەگەر بۇل ارەكەتتەر سەنىڭ ەلىڭە ەمەس، ماڭىزدى ساۋدا سەرىكتەسىڭە قارسى باعىتتالعان بولسا... جاي عانا مۇنىڭ وسىلاي بولارىن ەشكىم كۇتپەگەن ەدى. تۇپتەپ كەلگەندە ساياساتكەرلەر سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە نە ايتپايدى دەيسىز. ءبىراق جاڭا ەسكى امەريكالىق پرەزيدەنت ەكىنشى مەرزىمىندە بارلىق بولجامدى تەرىسكە شىعاردى.
ەڭ الدىمەن ونىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنەن كوپتەگەن قاراما-قايشىلىقتار جيناقتالىپ، ونىڭ اياسىندا الەمنىڭ ءبىرقاتار ەلدەرى تاراپىنان نارازىلىقتىڭ ارتۋى اياسىندا ونسىز دا قيىن جاعدايدا تۇرعان جاھاندىق ەكونوميكادا ۇلكەن پروبلەمالار تۋىندادى. جالپى العاندا، جاھاندانۋ بەنەفيتسيارى كىم ەكەندىگى، وندا كىمنىڭ ۇتىلعانىنا قاتىستى تالقىلاۋلار وتە وزەكتى بولدى.
جەڭگەندەر مەن جەڭىلگەندەر
وندىرىلەتىن تاۋارلار باعاسىنىڭ ارزاندىعى، سونىمەن قاتار شيكىزاتتىڭ قىمبات باعاسى، اقشا ماسساسىنىڭ كوبەيۋى مەن نەسيەلەردىڭ قولجەتىمدىلىگى نەگىزىنەن بۇكىل الەمدەگى تۇتىنۋشىلاردى دا، شيكىزات وندىرۋشىلەردى دە قاناعاتتاندىردى.
سونىمەن بىرگە زارداپ شەككەندەردىڭ قاتارىندا دامىعان ەلدەردىڭ، ونىڭ ىشىندە ا ق ش- تىڭ وندىرۋشىلەرى بولدى. ولار دامۋشى ەلدەردىڭ، ەڭ الدىمەن قىتايدىڭ ەكونوميكاسىمەن باسەكەلەستىكتە جەڭىلىسكە ۇشىراي باستادى. تۇپتەپ كەلگەندە ترامپتىڭ بيلىككە كەلۋىندەگى نەگىزگى سەبەپتەردىڭ ءبىرى دە وسى ەدى. بۇرىنعى ونەركاسىپتىك شتاتتاردىڭ - يللينويس، ميچيگان، وگايو، پەنسيلۆانيانىڭ تۇرعىندارى بۇل رەتتە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. جۇمىس ورىندارىنىڭ قىسقارىپ، وزدەرىن «توت باسقان بەلدەۋ» دەپ اتاۋ كىمگە ۇناي قويسىن؟! امەريكالىقتاردىڭ وسى توبى ا ق ش- تىڭ وقشاۋلانۋ كوڭىل-كۇيىنە جانە سايلاۋدا ترامپتىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە قولداۋ ءبىلدىردى.
الايدا، ترامپ امەريكالىق وندىرۋشىلەردى قولداۋ باعدارلاماسىن شىن مانىندە وتە قاتاڭ تۇردە باستاپ جىبەردى. ول الەمنىڭ بارلىق دەرلىك ەكونوميكاسىنا قارسى اۋىر باج سالىعىن ەنگىزىپ، بۇل ارەكەتىن مامىلەلەر جاساۋ ءۇشىن قىسىم قۇرالى رەتىندە قولداندى. ءىس جۇزىندە ءسوز ساۋدا سوعىستارى مەن پروتەكتسيونيزم سوعىسىنىڭ باستالۋ مۇمكىندىگى جايىندا بولدى.
وسى ورايدا الەمدىك ەكونوميكا تاريحىنداعى ەڭ اۋىر داعدارىس - «ۇلى دەپرەسسيا» دا ءدال پروتەكتسيونيزم سوعىستارىنىڭ سالدارىنان 1929-جىلى باستالىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن جالعاسقانىن ەسكە سالا كەتكەن ءجون. ال 2007-2008-جىلدارداعى داعدارىستان سالىستىرمالى تۇردە جىلدام شىعۋدىڭ سەبەبى قىتاي سول كەزدە جاھاندىق سۇرانىستى قولدادى جانە نەگىزگى ەكونوميكالار پروتەكتسيونيزم سوعىسىنا وتپەي، جاعدايدى جاھاندانۋ اياسىندا تۇزەتە الدى.
بيىل تۇپتەپ كەلگەندە پروتەكتسيونيزم الدە جاھاندانۋ باسىم بولا ما دەگەن ساۋال تۋىندادى. قازىرگى ۋاقىتتا كوپتەگەن ەل پروتەكتسيونيزممەن كۇرەس ساياساتىنا وتۋگە جاقىن تۇر. مىسالى، 8-جەلتوقساندا فرانسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون ەۋرووداق قىتايعا قارسى قاتاڭ شارالار قولدانۋى، ونىڭ ىشىندە باج سالىعىن ەنگىزۋ مۇمكىن ەكەنىن ايتتى. بۇل ا ق ش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا سوعىسىنىڭ سالدارىنا، سونداي-اق ساۋدا-ساتتىق تاپشىلىعىنا بايلانىستى.
ناتيجەسىندە الەم قاتتى وزگەرۋدە جانە ونىڭ جاقسى جاققا وزگەرەتىنى دە فاكتى ەمەس. سونىمەن قاتار كوپتەگەن ەل ەڭ مىقتى ويىنشى ا ق ش تاراپىمەن كەيبىر تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ ارقىلى جاھاندىق ساۋداداعى باسىمدىقتارىن تىم بولماسا ۋاقىتشا دا ساقتاپ قالۋعا تىرىسىپ جاتىر. ويتكەنى، ءۇشىنشى نۇسقا دا بار. ول - ترامپتىڭ مەرزىمىن كۇتىپ، سودان كەيىن باستاپقى جاعدايعا قايتا ورالۋ.
جاھاندانۋدى بارلىعىنىڭ دا باعالايتىندىعى كۇمان تۋدىرمايدى. سوندىقتان امەريكالىقتارمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، سالىقتاردى تومەندەتۋگە نەمەسە كەيبىر ەرەجەلەردى الىپ تاستاۋعا كەلىسۋگە تىرىسادى. دەگەنمەن ءتىپتى امەريكالىقتاردىڭ ءوزى دە يمپورتتىق ونىمدەر باعاسىنىڭ ءوسۋى سالدارىنان تولەم جاساۋعا ءماجبۇر. قالاي دەگەندە دە ترامپ بيىل 1980-جىلداردان باستاپ قالىپتاسقان، سوتسياليستىك بلوك ىدىراعاننان كەيىن جاڭا سەرپىن العان الەمدىك ەكونوميكانىڭ بەينەسىن وزگەرتتى. وسىناۋ تەكتونيكالىق وزگەرىستەردىڭ سالدارىن ءسال كەيىنىرەك ا ق ش ەكونوميكاسىنىڭ ساياساتى قالاي داميتىنىنا جانە بۇعان جاھاندىق ساۋدانىڭ وزگە قاتىسۋشىلارىنىڭ قالاي ارەكەت ەتەتىنى ايقىن بولعان كەزدە بىلەتىن بولامىز.
باتىس قاۋىپسىزدىك جۇيەسىندەگى وزگەرىستەر
ترامپ تەك جاھاندانۋ الەمىندەگى وزگەرىستەرمەن عانا شەكتەلگەن جوق. ول سونداي-اق باتىس ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنىڭ نەگىزدەرىن قايتا قاراي باستادى. قىرعي قاباق سوعىس كەزەڭىنەن باستاپ بۇل جۇيە ا ق ش- تىڭ جەتەكشى رولىنە جانە ناتو بلوگى اياسىندا ونىڭ ارمياعا جۇمسايتىن شىعىندارىنا نەگىزدەلدى. ال ترامپ كەزىندە ا ق ش- تىڭ ەۋروپالىق ەلدەردەگى قاتىسۋىن جانە سونىمەن بايلانىستى شىعىنداردى قىسقارتۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى.
ەندىگى ۋاقىتتا ا ق ش ەۋروپا ەلدەرىنەن اليانستىڭ ورتاق قورعانىسىنا الدەقايدا قوماقتى ۇلەس قوسۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. ەۋروپا ءۇشىن بۇل ونىڭ الەۋمەتتىك باعدارلانعان ەكونوميكالىق ساياساتىن ەسكەرەر بولساق، وتە كۇردەلى ماسەلە. اسكەري شىعىنداردىڭ ارتۋى سالىقتاردىڭ ءوسۋىن نەمەسە كەيبىر الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى قىسقارتۋدى تالاپ ەتۋى مۇمكىن. ءبىرقاتار ەل، ماسەلەن، فرانسيادا بۇل جايت ساياسي داعدارىسقا الىپ كەلدى. ول كەزدە ورتالىقشىل ۇكىمەت ۋلتراوڭشىلدارمەن دە، ۋلتراسولشىلدارمەن دە شىعىستاردى قىسقارتىپ، سالىقتى ارتتىرۋ ماسەلەسىندە ورتاق ىمىراعا كەلە المادى.
دەگەنمەن، ەۋروپا ەلدەرى ءۇشىن بۇل اسكەري وندىرىسكە ينۆەستيتسيا كولەمىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ولار بۇل قادامدى رەسەيمەن قارىم-قاتىناستىڭ شيەلەنىسۋىنە بايلانىستى اسكەردى كۇشەيتۋ قاجەتتىلىگىمەن تۇسىندىرە الادى. مىسالى، گەرمانيا بيىل جەلتوقساندا اسكەري قىزمەتكە شاقىرۋدى بىرتىندەپ قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ارنالعان زاڭ جوباسىن قابىلدادى. ك س ر و كۇيرەگەننەن كەيىن مۇنىڭ اسا قاجەتتىلىگى بولا قويعان جوق ءارى ەۋروپا بەلسەندى ونەركاسىپتىك ساياسات تا جۇرگىزبەدى.
ءبىراق ەندى ەۋروپادا ءوزىنىڭ قورعانىس جانە ونەركاسىپ ساياساتىن وزگەرتۋى ءۇشىن بايىپتى سەبەپ بار. ءتىپتى ەگەر رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىس جاقىن ارادا اياقتالسا دا، تاراپ وكىلدەرىنىڭ مالىمدەمەلەرىنە قاراعاندا رەسەيمەن قارىم-قاتىناستاعى شيەلەنىس ءالى دە ساقتالادى. ويتكەنى، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىس اعىمداعى كۇن ءتارتىبىن ايقىندايدى. ءبىز ونىڭ اياقتالۋىنان كەيىن قانداي بولاتىنىن بىلمەيمىز.
تاياۋ شىعىستاعى كۇشتەردىڭ جاڭاشا ورنالاسۋى
ماڭىزدى وقيعالاردىڭ قاتارىندا تاياۋ شىعىستا ورىن العان ايتارلىقتاي وزگەرىستەردى اتاپ وتۋگە بولادى. يزرايل مەن يران اراسىنداعى 12 كۇندىك سوعىس سوڭعى 30-40 جىل ىشىندە العاش رەت وسىناۋ ماڭىزدى وڭىردەگى كۇشتەردىڭ ورنالاسۋىن تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراتقان وقيعالار تىزبەگىمەن اياقتالدى. ولاردىڭ ىشىندە يزرايلدىڭ ليۆانداعى «حەزبوللا» باسشىلىعىنا قارسى جاساعان سوققىسى، قاتارداعى حاماس باسشىلارىن جويۋى جانە 2025-جىلدىڭ ماۋسىمىندا يرانعا قارسى جۇرگىزگەن اۋە سوعىسى بار.
وسى وقيعالاردىڭ بارلىعى تەگەران قۇرعان ءارتۇرلى شيت جانە «حاماس» سىندى سۇنيتتىك ۇيىمداردىڭ اراسىنداعى «قارسىلىق ءوسى» دەپ اتالاتىن وتكىر داعدارىسقا الىپ كەلدى. قالاي دەگەندە دە يران 12 كۇنگە سوزىلعان سوعىس بارىسىندا ليۆاندىق «حەزبوللا»، يراكتىق «قاتايب حەزبوللا» جانە وزگە دە كۇشتەردى يزرايل مەن ا ق ش نىساندارىنا شابۋىل جاساۋ ءۇشىن جۇمىلدىرعان جوق. الايدا بارلىعى دا سونى كۇتىپ، قاۋىپتەنگەن بولاتىن.
اسىرەسە بۇل پارسى شىعاناعىنىڭ سۇننيتتىك مونارحيالارى ءۇشىن ماڭىزدى بولدى. ويتكەنى يران قولداۋىنا يە «قارسىلىق ءوسى» ولار ءۇشىن ۇلكەن ءقاۋىپ توندىرەتىن ەدى. اتاپ ايتقاندا، ساۋد ارابياسى مەن باحرەيندە كوپتەگەن شيت بار جانە وسى ەلدەردەگى يراننىڭ بەلسەندى ساياساتى الاڭداۋشىلىق تۋدىرادى.
ەندى 12 كۇنگە سوزىلعان سوعىستان كەيىن پارسى شىعاناعىنداعى ءسۇننيت مونارحيالارى تاياۋ شىعىستاعى باسىم كۇش رەتىندەگى ءمان-ماڭىزىن كۇشەيتە ءتۇستى. ماسەلەن، ولار سيرياعا احمەت اش-شاراانىڭ، سونىمەن قاتار اۋعانستانداعى تالىپتەردىڭ ۇكىمەتىنە قولداۋ كورسەتەدى.
ايتا كەتەرلىگى، بۇرىنعى باشار اسادتىڭ رەجيمىندە دە سيريا يراننىڭ «قارسىلىق ءوسىنىڭ» بولىگى، ءبىراق بەلگىلى ءبىر تاۋەلسىزدىگى بار ەل رەتىندە قاراستىرىلدى. 2024-جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اسادتىڭ تاقتان تايۋى يراننىڭ ىقپالىن السىرەتۋگە ىقپال ەتتى. الايدا، ەڭ ماڭىزدى وزگەرىستەر سيرياداعى «حايات تاحرير اش-شام» يسلامشىل ۇيىمىنىڭ ەۆوليۋتسيالانۋى بولدى. ءدال وسى ۇيىم بيلىك باسىنا كەلگەن ەدى. سيريا يسلامشىلداردى مەملەكەتتى يسلام تۇجىرىمداماسى نەگىزدە قۇرۋعا ۇمتىلماي، 2025-جىلدىڭ قازانىندا سايلاۋ وتكىزدى. دەگەنمەن سايلاۋدىڭ دا ولاردىڭ باقىلاۋىمەن وتكەنى انىق. 10-قاراشادا احمەد اش-شاراا ۆاشينگتوندا ترامپپەن كەزدەستى. بۇل رەتتە اتالعان كەزدەسۋگە پارسى شىعاناعىنىڭ ءسۇننيت مونارحتارىنىڭ ىقپالى بولعان سياقتى. ويتكەنى، بيىل ولاردىڭ امەريكالىق پرەزيدەنتپەن قارىم-قاتىناستارى جاقسارا تۇسكەن ەدى.
وڭتۇستىك كاۆكاز: بەيبىتشىلىك جولىندا ىلگەرىلەۋ
بيىلعى ماڭىزدى وزگەرىستەردىڭ ءبىرى - 2025-جىلدىڭ تامىزىندا ازەربايجان مەن ارمەنيا باسشىلارىنىڭ ۆاشينگتوندا وتكەن كەزدەسۋى. ترامپتىڭ قاتىسۋىمەن ولار اسكەري قاقتىعىستاردان باس تارتۋ جانە ءبىرقاتار ساۋدا كەلىسىمدەرىن، ونىڭ ىشىندە كولىك ءدالىزىن سالۋدى قاراستىراتىن دەكلاراتسياعا قول قويدى. بۇل ءالى بەيبىت كەلىسىم ەمەس. ءبىراق وڭتۇستىك كاۆكازداعى جانە پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ەڭ ۇزاق قاقتىعىستى رەتتەۋ جولىندا ۇلكەن قادام ەدى.
ارينە، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىس ءالى دە ەڭ وتكىر ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى. وسى جىلدىڭ سوڭىندا تاراپتار بەلگىلى ءبىر ناتيجەلەرگە جەتتى. ءبىراق ا ق ش- تىڭ ارالاسۋىمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان كەلىسسوزدەر ءالى دە جالعاسۋدا. وسى جىلدىڭ سوڭىندا قانداي دا ءبىر ناقتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋ كۇمان تۋدىرادى. ءبىراق قالاي دەگەندە دە كەلىسسوزدەر بارىسىندا بەلگىلى ءبىر پروگرەسس بار. كەلىسسوزدەر نەگىزىنەن جابىق ەسىك جاعدايىندا ءوتىپ جاتقاندىقتان تاراپتاردىڭ قانداي ىمىراعا كەلەتىنىن ايتۋ قيىن.
وسىلايشا ءوتىپ بارا جاتقان جىل كۇردەلى بولىپ، كوپتەگەن ءتۇرلى وقيعا ورىن الدى. دەگەنمەن، وزگەرىستەردىڭ جاھاندىق سيپاتتا ەكەندىگى ايقىن جانە ولاردىڭ سالدارىن ءبىرجاقتى باعالاۋعا بولمايدى. الەم وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتىر جانە سوعان دايىن بولۋ قاجەت.
