«تۇنگى 2 دە تاڭ اتادى»: ۋاقىت بەلدەۋى قايتا وزگەرە مە

  قازاقستان بيىل 29-اقپاننان 1-ناۋرىزعا قاراعان ءتۇنى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن ءبىرىڭعاي UTC+5 ۋاقىت بەلدەۋىنە وتكەنى بەلگىلى.

сағат
Коллаж: Kazinform

وسىلايشا ەل اۋماعى تۇگەلدەي ءبىر ۋاقىتپەن جۇرەتىن بولعان ەدى. ەندى ارادا 3 ايدان استام كەزەڭ وتكەندە ۋاقىت بەلدەۋىن قايتا بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋ جونىندە پەتيتسيا جاريالانىپ، قاجەتتى 50 مىڭ قولدى جينادى. ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگى ءوتىنىشتى قاراۋعا قابىلدادى. تامىزدىڭ باسىندا انىق- قانىعى شەشىلمەك. الايدا بۇعان دەيىن ۋاقىت بەلدەۋىن وزگەرتۋگە نە سەبەپ بولدى، قازىرگى مەن بۇرىنعىسىنىڭ ايىرماسى نە، ماماندار قانداي پىكىردى جەلەۋ ەتەدى؟ وسى ساۋالدارعا Kazinform ءتىلشىسى جاۋاپ ىزدەپ كوردى.

شىعىستاعىلار كۇن مەن تۇننەن جاڭىلعانىن ايتۋدا

جالپى، قازاقستان اۋماعى ءبىر ەمەس، ءتورت ءتۇرلى ۋاقىت بەلدەۋىنىڭ بويىندا جاتقانىن جاقسى بىلەمىز - UTC+3, UTC+4, UTC+5 جانە UTC+6. ءبىراق العاشقىسى مەن سوڭعىسى ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتقان جوق، سوندىقتان ەكى قيىر ءۇشىن ولاردى قاراستىرۋ قاجەت ەمەسى اۋەلدەن بەلگىلى. وسىلايشا بيىلدان باستاپ ماماندار تابيعي ۋاقىتقا جاقىن دەگەن ولشەممەن ەل اۋماعىنا UTC+5 بەلدەۋىن ەنگىزۋدى ماقۇلداعان بولاتىن. الايدا كوپ ۇزاماي وزگەرىس سىنعا ۇشىرادى.

ەلدىڭ شىعىس قيىرىنداعىلار تۇنگى 2:00 شاماسىندا كوكجيەك اعارىپ، تاڭ قىلا بەرە باستايتىنىن العا تارتۋدا. مۇنداي بەينەجازبالار وقىرماندارعا الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تاراعانىنا كۇمان جوق. سونداي- اق ۋاقىتى وزگەرگەن وزگە وڭىرلەردەگى تۇرعىندار دا تاڭنىڭ بۇرىنعىدان ەرتەلەۋ اتاتىنىن، سونىڭ اسەرىنەن ۇيقى رەجيمى بۇزىلعانىن ايتىپ شاعىمدانىپ ءجۇر. دەگەنمەن ءبىر نارسەنى ەسكەرگەن ءجون، شاعىمدانۋشىلاردىڭ اراسىندا ۋاقىت بەلدەۋىنىڭ وزگەرۋى دۇرىس ەمەستىگىنە قاتىستى ناقتى دالەلدەر ۇسىنعان ماماندار كورىنبەيدى. ياعني، تۇرعىندار جاڭا ۋاقىت بەلدەۋىنە ءوتۋدىڭ العاشقى كەزەڭىن جاتسىنىپ تۇرعانداي سيپات الۋدا.

ورتا ەسەپپەن 8 جىل سايىن ۋاقىت وزگەرگەن

كەيىنگى 100 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ۋاقىت بەلدەۋى 12 مارتە اۋىسقان. بيىلعى وزگەرىس تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان بەرگى العاشقىسى. ءبىراق الدىڭعىلاردىڭ ەشبىرى تابيعي ۋاقىتقا سايكەس كەلمەگەنى ايتىلادى. الدىمەن وسى جولعى وزگەرىس قالاي باستاۋ العانىن ايتا كەتەيىك. گەوگرافيالىق تۇرعىدان 4 ۋاقىت بەلدەۋىندە ورنالاسقانىنا قاراماستان، قازاقستاندى ءبىر ۋاقىت بەلدەۋىنە كوشىرۋ يدەياسىن الماتىداعى فەسەنكوۆ اتىنداعى استروفيزيكالىق ينستيتۋت ۇسىنعان. بۇل باستامانى ۇكىمەت قىزۋ قولدادى. ونى ىلگەرىلەتۋگە جاۋاپتى ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگى مۇنىڭ بانك سەكتورىنا پايدالى ەكەنىن، بارلىق وڭىردە بانك تولەمدەرى ءبىر ۋاقىتتا بولاتىنىن العا تارتتى.

ءاۋ باستان-اق بۇل قادامعا ءبىرقاتار ءوڭىردىڭ تۇرعىندارى، اسىرەسە شىعىس قازاقستاندىقتار نارازى بولعان. سەبەبى جاڭا ۋاقىتقا كوشكەن سوڭ بۇل ايماقتا تاڭ جازدا ساعات 03:15 تە اتىپ، كۇن قىستا تۇسكى ساعات 15:20 دا باتاتىنى ايتىلدى.

ءبىراق ۆ. فەسەنكوۆ اتىنداعى استروفيزيكالىق ينستيتۋت ش ق و تۇرعىندارى بۇعان بوي ۇيرەتەتىنىن، تىم ەرتە اتاتىن تاڭدى پەتەربورداعى سياقتى «اق ءتۇن» دەپ قابىلداۋعا بولاتىنىن مالىمدەدى.

«ش ق و ەكى ءتۇرلى ساعاتتىق بەلدەۋدىڭ شەكاراسىندا ورنالاسقان. وسكەمەندە UTC +5 بويىنشا ءتۇس مەزگىلى ەندى ساعات 11:30 دا بولادى. سوندىقتان قالا وسى ۋاقىت بەلدەۋىنە سايكەس كەلەدى. ال كۇننىڭ ەرتە باتۋى مەن تاڭنىڭ اتۋىنا كەلسەك، بۇل گەوگرافيالىق ەندىككە بايلانىستى. كۇننىڭ ۇزاقتىعى وڭتۇستىكتە، نە بولماسا سولتۇستىكتە تۇرعانىمىزعا بايلانىستى. وڭتۇستىكتە جازداعى جانە قىستاعى كۇن ۇزاقتىعىنىڭ ايىرماشىلىعى شامالى. ال سولتۇستىكتە ەداۋىر كوپ. ءتىپتى، اق تۇندەر بولادى. مىسالى، مۇنداي قۇبىلىس ش ق و- دا 22-ماۋسىمدا بايقالادى»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ينستيتۋت وكىلدەرى.

تابيعي ۋاقىتتان اۋىتقىپ كەلدىك

سونىمەن، قازاقستان تابيعي ۋاقىتىن تابا الدى ما؟ ءبىز بايلانىسقان قولدانبالى حرونوبيولوگيا مامانى بولات نۇرقوجايەۆ ەلىمىز ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى ۋاقىت بەلدەۋى UTC+5 ەكەنىن، ونىڭ تابيعي ۋاقىتىمىزعا سايكەس كەلەتىنىن العا تارتىپ وتىر.

- بۇل ماسەلەدە قاتەلەسپەۋ ءۇشىن ۋاقىت ولشەمى اسپەكتىلەرىن ءبىلۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى، كۇن ۋاقىتى. ول كۇننىڭ ءدال توبەدە تۇرۋى تۇسكى ساعات 12:00 گە سايكەس كەلۋىمەن ەسەپتەلەدى. شىعىس قازاقستاننىڭ شىعىس جاعىنان باستاپ تۇركىستان، قاراعاندى، اقمولا وبلىستارىنىڭ باتىس جاعىنا دەيىن 67°30 جانە 82°30 مەريديانىنىڭ اراسى ءبىر ساعاتتىق بەلدەۋگە جاتادى. شىعىس قازاقستاننىڭ قىتايعا جاقىن بولىگى UTC+6 ۋاقىت بەلدەۋىنە ەنىپ جاتقانىمەن، ءدال وسىنداي جاعداي ەلدىڭ باتىس بولىگىندە دە بار، ياعني، ولاردا UTC+4 بەلدەۋىنە ەنەتىن جەرلەر بار. ءبىراق ءبىز ءبىر وبلىستى ەكى ءتۇرلى ۋاقىت بەلدەۋىنە بولە المايمىز.

ەكىنشىسى، بەلدەۋلىك ۋاقىت. شىعىسىندا ءتالتۇسى ساعات 11:30 عا، باتىسىندا 12:30 عا كەلگەن ۋاقىت اراسىن بەلدەۋلىك ۋاقىت دەيمىز. بۇل - تابيعي جەرگىلىكتى ۋاقىتقا ەڭ جاقىن ولشەم بولىپ سانالادى. ال تابيعي ۋاقىت دەگەنىمىز جوعارىدا ايتقانداي ءار ەلدى مەكەننىڭ تۋرا توبەسىندە كۇننىڭ تۇرۋى 12:00 گە سايكەس كەلۋى. ءبىز ونى قولدانا المايمىز، وندا ءار اۋدان، قالا سايىن ۋاقىتتى 15-20 مينۋتقا جىلجىتىپ، رەتتەپ وتىرۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. 1884 -جىلدان باستاپ گرينۆيچ ۋاقىت بەلدەۋىن الەم ەلدەرى قابىلدادى. سودان باستاپ بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىنە شىققان. 1924-1930 -جىلدارى ءار ءوڭىر جەرگىلىكتى ۋاقىتتى 1 ساعات العا جىلجىتىپ قولداناتىن بولدى. ونى دەكرەتتىك ۋاقىت اتادى، شىندىعىندا ول ۇنەمى العا جىلجىعان جازعى ۋاقىت ەدى. جازعى ۋاقىت دەگەنىمىز ءار ماۋسىمدا العا 1 ساعات جىلجىتىپ قولدانىلىپ جۇرگەن، قازىر امەريكا، ەۋروپا ەلدەرىندە بار بەلدەۋ. دەكرەتتىك ۋاقىت دەگەنىمىز قىستا دا جازعى ۋاقىت بەلدەۋىمەن ءومىر ءسۇرۋ،- دەپ اتاپ ءوتتى ول.

ماماننىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان 1956 -جىلى بۇكىل ۋاقىتتى بىرىكتىرۋ باستالدى. UTC+3 پەن UTC+4 ءتى بىرىكتىرىپ، UTC+4 كە جاتقىزدى، ال UTC+5 پەن UTC+6 نى بىرىكتىرىپ، UTC+5 ۋاقىت بەلدەۋىنە شىعاردى. وعان تاعى 1 ساعات قوسىلىپ، UTC+5 جانە UTC+6 ۋاقىت بەلدەۋى قىلىپ قولداندىق. بۇل تۇرعىدا 1981-2005 -جىل ارالىعىندا قولدانعان جازعى ۋاقىت ولشەمىن پايدالانۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس جاعداي ەدى. جازعى ولشەمدە جوعارىدا ايتقانىمىزداي، جازدا ءبىر ساعات العا جىلجىتىپ، كۇزدە قايتادان كەرى قايتارادى. ال ءبىز بولساق، كەرىسىنشە، قوسا بەردىك. باتىس وڭىرلەر 2 ەمەس، 3 ساعات العا جىلجىپ كەتتى. جازدا كۇن 23:00 گە دەيىن باتپايتىن كەزەڭدەر بولعان. اقىرى بۇدان باس تارتتىق. جازدا 1 ساعات العا جىلجىتۋ «ەنەرگيا ۇنەمدەۋ ءۇشىن» دەيدى، شىندىعىندا عىلىمدا ادام بويىندا سول ارقىلى ەنەرگيا ۇنەمدەلەتىنى دالەلدەنبەگەن. كەرىسىنشە، دەكرەتتىك، جازعى ۋاقىتتاردى قولدانۋ ادام بويىنا زيان ەكەنى قانشاما رەت دالەلدەنىپ شىعىپتى. «ادام بويىندا اگرەسسيا، پسيحولوگيالىق اۋىتقۋ، نەبىر بۇزىلىستار بولاتىنىن بىلە تۇرا، ءبىز سول ۋاقىت بەلدەۋلەرىن قولدانا بەرۋىمىز كەرەك پە؟» دەگەن ساۋال تاستادى ول.

- 2017 -جىلى سيركادالىق ريتمدەر مەحانيزمدەرىنىڭ ادام اعزاسىنا قالاي اسەر ەتەتىنى انىقتالىپ، عىلىم رەتىندە مويىندالدى. بۇدان حالىق، ءتىپتى، مەديتسينا ماماندارى حابارسىز ەكەنىنە كوز جەتتى. الايدا حابارسىز ەكەن دەپ جاڭا عىلىم تاجىريبەسىن الماۋىمىز كەرەك پە؟ 2014 -جىلى رەسەي دەكرەتتىك ۋاقىت بەلدەۋىنەن رەسمي باس تارتتى. ونكولوگتاردىڭ ءوزى ونىڭ زيان ەكەنى جايلى دالەلدەمەلەر ۇسىندى. بۇل ماسەلەدە عالىمداردىڭ كوزقاراسىن شەتكە ىسىرماۋىمىز قاجەت. جازدا كۇننىڭ ۇزاق، قىستا قىسقا بولاتىنى - تابيعي زاڭدىلىق. الايدا كۇن ەرتە شىعادى، ءتۇن كەش باتادى دەگەن سەكىلدى سىلتاۋلار ايتىپ، تابيعي ۋاقىت بەلدەۋىنەن باس تارتۋىمىز ءجوندى شەشىم ەمەس. ۋاقىتتى رەتتەمەۋ كاتاستروفالىق سالدارعا سوقتىرادى. ءبىز كەرىسىنشە بيىلدان باستاپ ءوز تابيعي ۋاقىت بەلدەۋىمىزگە ورالدىق، - دەپ تۇيىندەدى ب. نۇرقوجايەۆ.

سيركادالىق ىرعاق - ءتىرى ورگانيزمنىڭ ءريتمى

كوپشىلىككە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبىز جوعارىدا ايتىلعان سيركادالىق ريتمگە كەڭىرەك توقتالۋدى ءجون سانادىق. سيركادالىق ىرعاقتار فوندىق رەجيمدە جۇمىس ىستەيدى، نەگىزگى فۋنكتسيالاردى قولدايتىن ادام اعزاسىنداعى 24 ساعاتتىق سيكلدەر جيناعى دەسەك بولادى بۇل پلانەتاداعى ءتىرى ورگانيزمدەرمەن بىرگە جۇرەتىن بيوريتم ءتۇرى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى اي فازالارىنا، كەيبىرەۋلەرى بەلگىلى ءبىر ورگانيزمنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.

تىرشىلىكتى قولدايتىن ماڭىزدى بيوريتمدەردىڭ ءبىرى - جۇرەك ىرعاعى. بۇل پروتسەستەردىڭ ەڭ ايقىن مىسالى رەتىندە ۇيقى مەن وياۋ ءجۇرۋ سيكلىن الامىز. ءبىراق بۇل ءبىز ورىندايتىن جالعىز سيكل ەمەس. ءىس جۇزىندە ىشكى ورگانداردىڭ بارلىق جۇمىسى بەلگىلى ءبىر سيكلدارعا باعىنادى. بۇعان گورمونداردىڭ ءبولىنۋى، تاۋلىك ىشىندە دەنە تەمپەراتۋراسىنىڭ وزگەرۋى، اس قورىتۋ جۇيەسىنىڭ جەدەلدەتۋ مەن باياۋلاۋى كىرەدى. عىلىمدا سيركادالىق ىرعاقتار تۋرالى ⅩⅩ عاسىردا عانا ايتىلا باستادى. بۇل كەزدە سەيمۋر بەنزەر مەن رونالد كونوپكا ءتىرى ورگانيزمنىڭ بەلگىلى ءبىر گەنىنىڭ بۇزىلۋى وسى بيولوگيالىق ساعاتتى بۇزۋى مۇمكىن ەكەنىن انىقتاعان. بۇنىڭ ۋاقىت بەلدەۋىنە تىكەلەي قاتىسى بار.

1984-جىلدان باستاپ عالىمدار دجەففري حولل، مايكل روسباش جانە مايكل يانگ تاۋلىكتىك ىرعاقتار جۇمىس ىستەيتىن پروتسەستەردى زەرتتەۋمەن اينالىستى. ناتيجەسىندە ولار تاعى ەكى گەندى - Timeless جانە Doubletime-دى تاپتى. عىلىمدا وسىنداي جاڭالىق اشقانى ءۇشىن ولارعا 2017 -جىلى نوبەل سىيلىعى بەرىلدى.

زەرتتەۋشىلەر اعزاداعى بارلىق پروتسەسس جارىق پەن قاراڭعىنىڭ اۋىسۋىنا بايلانىستى ەكەنىن دالەلدەگەن. تاڭەرتەڭ جانە تۇستەن كەيىن بىزگە بەلسەندى بولۋ وڭاي، ال كەشكە ۇيقى باسادى، ادامنىڭ كورۋى ناشارلاپ، رەاكسيا باياۋلايدى، تاعامدى قورىتۋ قيىنداي تۇسەدى. مۇنىڭ ءبارى ادەتتەر عانا ەمەس، ۇيقى رەجيمىنە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كوپتەگەن باسقا پروتسەسكە اسەر ەتەتىن تسيركادالىق ىرعاقتارعا بايلانىستى. بۇل تسيكلگە كۇندىزگى جارىق اسەر ەتەدى، ميدى وياتۋ ءۇشىن قاجەتتى گورمونداردى شىعارۋعا سيگنال بەرەدى. كەشكە، كۇن باتقان كەزدە ادام دەنەسى مەلاتونين گورمونىن بولەدى، بۇل - ۇيقى گورمونى، ول ۇيىقتاۋعا جانە تۇنگى دەمالۋ كەزىندە قالىپقا كەلۋگە كومەكتەسەدى. ديەتولوگتار تۇندە از قوزعالاتىندىقتان ەمەس، اشتىق سەزىمى مەن اس قورىتۋعا جاۋاپ بەرەتىن فەرمەنتتەر مەن زاتتاردىڭ ءوندىرىسى سيركادالىق ىرعاققا بايلانىستى بولعاندىقتان، كەشكە تاماقتانباۋ كەرەگىن ايتادى. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، كۇندىز باۋىر مەن ۇيقى بەزى گليۋكوزانى رەتتەيتىن جانە ماي مەن كومىرسۋلار الماسۋىنا اسەر ەتەتىن زاتتاردى سينتەزدەيدى. ال تۇندە پروتسەسس تەجەلەدى. مىنە، ادام اعزاسى ءوزى ءومىر سۇرەتىن جەردەگى تابيعي ۋاقىت بەلدەۋىمەن استاسىپ جاتاتىنى دالەلدەنگەن فاكت.

اۆتور

ماديار تولەۋوۆ

سوڭعى جاڭالىقتار