تايىر بەلگىبايدىڭ ەڭبەگىن كوكپارعا سالۋدى قويۋ كەرەك - دولدا كەنەش ۇلى
استانا. قازاقپارات - قىتاي قازاقتارى اراسىنا كەڭىنەن تارالعان «سالكۇرەڭ» اتتى ەكى كۇي بار. ءبىرىنشىسى، ءۇرىمجى نانسان وڭىرىندە جاساعان كۇيشى – رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى. بۇل كۇيدى رازدىقتىڭ تۋماسى، نەمەرە ءىنىسى، بەلگىلى كۇيشى، كۇي زەرتتەۋشى ءۋالي بەكەن 1960-جىلداردان كەيىن قازاقستانعا جەتكىزگەن. ال، ەكىنشىسى، بەلگىلى كۇيشى، كومپوزيتور تايىر بەلگىباي ۇلى 1954- جىلى شىعارعان «سالكۇرەڭ» كۇيى. بۇل كۇي كەزىندە قىتايدا جۇرگىزىلگەن سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ەنەسىنەن جەرىگەن قۇلىنداي بولىپ، ەل اراسىندا «حالىق كۇيى» اتانىپ كەتكەن.
سوندىقتان، تايىر بەلگىبايدىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى وزىنە تولىق قايتارىلۋى كەرەك!
تايىردىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيىنە العاش اراشا تۇسكەن اقىن، جۋرناليست س. سادۋاقاس ۇلى.
بەلگىلى اقىن، جۋرناليست ءسالي سادۋاقاس ۇلى 1973- جىلى مادەنيەت توڭكەرىسى مەزگىلىندە جابىلىپ قالعان «شۇعىلا» جۋرنالىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءار ايماقتاعى اۆتورلارمەن كەزدەسۋ ماقساتىندا قاسىندا مارقۇم ورازقان اداسباي ۇلى، تاعى ءبىر ۇلتى سىبە ازامات بار ۇشەۋى التايعا بارعان ساپارىندا مەنىڭ ۇيىمدە مارقۇم قايىن اتام تايىر بەلگىباي ۇلىمەن كەزىككەن بولاتىن. اڭگىمە بارىسىندا تايىر «سالكۇرەڭ» كۇيىن 1954- جىلى «قاسەن مەن ءجاميلا» فيلمىن ءتۇسىرىپ جاتقان مەزگىلدە تاپسىرىسپەن شىعارىلعاندىعىن، وعان كاسىمباي قۇسايىن ۇلى كۋاگەر ەكەندىگىن ايتىپ بەرگەن بولاتىن.
كەيىن ءسالي سادۋاقاس ۇلى ەستىگەن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، «سالكۇرەڭ» يەسىن تابۋى كەرەك» دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جازىپ، ونى «شۇعىلا» جۋرنالىنا جاريالاعان بولاتىن. سول ماقالاسىندا اۆتور: «1976- جىلى جانە 1980- جىلدارى كاسىمباي اقساقالمەن ەكى رەتكى كەزدەسۋ ورايىندا، تايىر بەلگىباي ۇلىنىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى تۋرالى سۇراعانىمدا كاسىمباي: «سالكۇرەڭ» تايىردىڭ كۇيى. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم مىنا «سالكۇرەڭ» دەپ، وسى كۇنى ءبىز توي-تومالاقتاردا «قاراجورعا» اتىنا تەلىنىپ جۇرگەن «سالكۇرەڭدى» شەرتىپ بەرگەن ەدى.
ءارى «مەن بىلەتىن تايىردىڭ «سالكۇرەڭى» وسى. ال ودان باسقا تاعى ءبىر «سالكۇرەڭ» بولسا ونى بىلمەدىم»، – دەپ كەسەتىپ ايتىپ ەدى» دەپ جازادى. جانە كاسىمباي اقساقال 1991- جىلى 81 جاسىندا قايتىس بولدى. كاسىمبايدىڭ قايتىس بولۋى بايلانىسىمەن «ىلە ايدىنى» جۋرنالى ارناۋلى ايدار اشىپ، ونىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانى مەن ەلەۋلى ەڭبەكتەرىن ەسكە ءتۇسىردى. ءارى سول اقىننىڭ «ءان-كۇيى تۋرالى ويلار» اتتى ماقالاسىن جاريالادى.
كاسىمباي سول ماقالاسىندا ءبىرتالاي شىندىقتىڭ بەتىن اشىپتى. سول قاتاردا «سالكۇرەڭ» جايلى دا لەبىز بىلدىرگەندىگىن، اتاپ ايتقاندا «سالكۇرەڭ» كۇيىنىڭ 1954- جىلدارى «قاسەن مەن ءجاميلا» كينو فيلمىن ءتۇسىرىپ جاتقان كەزىندە، كينو مۋزىكاسىن جازۋشى كومپوزيتور چەحۋسايدىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جاساعاندىعىن فاكت-دالەلدەر كەلتىرە وتىرىپ جازىپ قالدىرعانىن جاريالاعان بولاتىن. وقىرمانعا قاجەت بولسا ماقالانى ءوزى ىزدەپ تاۋىپ وقي جاتار.
تايىر بەلگىباي ۇلى كىم بولعان ادام؟
ال ەندى مەن «سالكۇرەڭ» كۇيىنىڭ اۆتورى تايىر بەلگىباي ۇلى تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرە كەتپەكپىن. ت. بەلگىباي ۇلى 1921- جىلى شينجاڭ، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، التاي ايماعى، التاي اۋدانىنىڭ ەرتىس وزەنى بويىنداعى «اقارال» ەلدىمەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى بەلگىباي اتالاس تۋىس ماميلە زاڭگى مەشىتىنىڭ يمامى بولعان. تايىر بەس جاسىندا شەشەسىنەن، توعىز جاسىندا اكەدەن ايىرىلىپ، اعاسى ءجۇمادىل مەن جەڭگەسى زاعيلانىڭ باعىپ، تاربيەلەۋىندە بولادى. قولىنان دومبىرا تۇسپەيتىن تايىر 15-16 جاستارعا كەلگەندە تانىمال دومبىراشىعا اينالادى.
ت. بەلگىباي ۇلى 1940- جىلدارى «اقكوت تورعاي» اتتى تۇڭىش كۇيىن شىعارادى. 1946- جىلدان 1948 جىلعا دەيىن «ءۇش ايماق ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ» التاي ايماقتىق ءۋالي مەكەمەسىندە شابارماندىق (ۇكىمەت شتاتى 9-كاتەگوريا) جۇمىستا بولادى. 1948- جىلدان 1951- جىلعا دەيىن جەمەنەي اۋداندىق ۇكىمەتتە قىزمەت ىستەيدى. 1951- جىلى جاڭا قۇرىلعان التاي ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنە شاقىرىلىپ، باس دومبىراشى بولىپ جۇمىس اتقارادى.
وسىدان باستاپ تايىر بۇرىنعى وتكەن ايگىلى حالىق كۇيشىلەرىنىڭ كۇيلەرىن ەل ىشىنەن جيناپ، ۇيرەنىپ، ونى وڭدەپ رەتكە ءتۇسىرىپ، ساحناعا شىعارا باستايدى. مىسالى، ايگىلى كۇيشى بەيسەنبى دونەنباي ۇلىنىڭ نەمەرەسى اعزام دەگەن كۇيشىنى ىزدەپ بارىپ، جانىندا جارىم اي شاماسىندا بولىپ، بەيسەنبى كۇيلەرىن ۇيرەنەدى. سول ۇيرەنگەن كۇيلەرى ىشىنەن بىرنەشە كەڭەس كۇيلەرىنىڭ قۇرىلىمىن رەتكە كەلتىرىپ، تۇڭعىش رەت ساحناعا كوتەرەدى.
تايىر تۋرالى تايىرمەن تۇستاس جاساعان بەلگىلى كۇيشى، قارت پەداگوگ باقىتقان تاعاي ۇلى 1980- جىلدار ىشىندە «التاي اياسى» جۋرنالىنا جاريالاعان «تايىردىڭ ءومىرى مەن ونەرى تۋرالى» دەگەن كولەمدى ماقالاسىندا تايىر تەك بەيسەنبى كۇيلەرى عانا ەمەس، «شاقاباي شالاپ» اتانىپ كەتكەن شالاپ ساۋداگەر ۇلىنىڭ «زاۋرەن» كۇيىنىڭ قۇرىلىمىن رەتتەپ، تولىقتىرىپ قازىرگى كۇيگە جەتكىزگەن تايىر ەكەندىگىن جانە «مارعابىلدىڭ قارا قاسقا اتىنىڭ شابىسىنا ارنالعان كۇيلەردىڭ بىرەۋىن رەتتەپ، ۇزىن جىل كاسىبي كوركەمونەر ۇيىرمەلەرىنىڭ ساحناسىندا ورىنداپ جۇرۋىنە سەبەپكەر بولعان تايىر ەكەندىگىن، سونىمەن قاتار «قۇرويناق»، «جەلمايا»، «كوك سەركە»، «كوك توبەت»، «قوس باسار» كۇيىنىڭ 1-، 2-، 3-ءتۇرىن تاعى دا باسقا كوپتەگەن حالىق كۇيلەرىن رەتتەپ بۇگىنگە جەتكىزگەن تايىر ەكەندىگىن ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىرىپ جازىپ قالدىرعان. جانە شينجاڭ حالىق راديوسى تىلشىلەرىنە وسى تۋرالى سويلەگەن سوزدەرىنىڭ دىبىستىق نۇسقالارى دا ساقتاۋلى. بۇلار ءوز الدىنا نەداۋىر قۇنعا يە اڭگىمەلەر. مەن تەك قىسقاشا سيتات رەتىندە ايتىپ وتىرمىن.
تايىردىڭ كەلەشەگىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن ۇيىم 1952- جىلدان 1953- جىلدارعا دەيىن شينجاڭ ولكەلىك كادرلار بيرو مەكتەبىنىڭ 3-قارارىنان ەكى جىل وقىتادى. 1954- جىلى شينجاڭ قازاقتارى ومىرىنەن تۇڭعىش تۇسىرىلگەن «قاسەن مەن ءجاميلا» كينو فيلمىنە شاقىرىلىپ، فيلمدەگى باس رولدەردىڭ ءبىرى جاقاننىڭ ءرولىن ءساتتى سومداعان، قىتاي قازاقتارىنان شىققان ءبىرىنشى بۋىن كينو اكتەرلەرى قاتارىنان ورىن الادى. ءارى كينو مۋزىكاسىن جازۋشى كومپوزيتورى چەحۋسايدىڭ تالابى بويىنشا، قىستىرما مۋزىكا رەتىندە، كەيىن «سالكۇرەڭ» اتانىپ كەتكەن كۇيدى جاساپ، ءوزى ورىندايدى.
كينو جۇمىسى اياقتاعاننان كەيىن 1955- جىلى تايىر ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق تەاترگە شاقىرىلادى. تەاتردىڭ سول كەزدەگى دومبىراشىلارى ءاشىم ءدۇڭشى ۇلى (ءاشىم 1962- جىلعا دەيىن وبلىستىق تەاتردە جۇمىس ىستەگەن)، تايىر بەلگىباي ۇلى، الىپبەك مالىك ۇلى، باياقىن الىمبەك ۇلى، مالىك ءجۇنىس ۇلى، قارا مۇقاتاي، سارى مۇقاتاي، يگەن كىرىشباي ۇلى، داۋلەت حالىق ۇلى، تۇردىقان كىرىشباي قىزى، نۇرياش بولماس قىزى، كامال ماقاي ۇلى (كامال تەاتردىڭ ءبىرىنشى قول باسشىسى بولىپ، زەينەتكەرلىككە شىققانعادەيىن تەاتردى باسقارعان). مالىك شيپان ۇلى سول كەزدەرى تەاتردىڭ كاسىپتىك ءبولىمىن باسقارعان بولاتىن. سولاردىڭ ىشىندە تايىر بەلگىباي ۇلى باس دومبىراشى بولىپ، داۋلەت حالىق ۇلى، يگەن كىرىشباي ۇلى، نۇرياش بولماس قىزى، تۇردىقان كىرىشباي قىزى قاتارلى جاس دومبىراشىلارعا ۇستازدىق ەتكەن.
تايىر الماتىدا مۇحتار اۋەزوۆ پەن احمەت جۇبانوۆقا كەزدەسكەن
1956- جىلى تامىز ايىندا شينجاڭ ءان-بي ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىندا تايىر بەلگىباي ۇلى، مالىك ءجۇنىس ۇلى، دانەش راقىش ۇلى، باياقىن الىمبەك ۇلى، كامال شىكباي قىزى قاتارلى ونەرپازدار كەڭەس وداعىنىڭ ورتا ازياداعى وداقتاس بەس رەسپۋبيكاسىندا كونسەرتتىك ساپاردا بولادى. ساپارعا شىعار الدىندا تايىردىڭ ورىندايتىن كۇيلەرىن بەكىتتىرەدى. وندا ءوزى جاساعان كۇيلەردەن بىرەۋىن، قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ كۇيلەرىنەن بىرەۋىن ورىنداۋ كەرەك دەگەن تالاپ بويىنشا «قاسەن مەن ءجاميلا» كينو فيلمىنىڭ قىستىرما مۋزىكاسى رەتىندە جاساعان كۇيىن ورىنداۋعا تۋرا كەلەدى. ول كەزدە كۇيگە ات قويىلماعان ەكەن. تايىر جوپەلدەمەدە كۇيدىڭ اتىن نە دەپ قويارىن بىلمەي، قاسەن مىنگەن اتتىڭ ءتۇسىن مەڭزەپ «سالكۇرەڭ» دەپ قويا سالادى. ءسويتىپ شەتەل ساحناسىندا ءوز كۇيى «سالكۇرەڭ» مەن دينا نۇرپەيسوۆانىڭ «اسەم قوڭىر» كۇيىن ورىندايتىن بولىپ بەكىتىلەدى.
الماتى ساحناسىندا «سالكۇرەڭ» مەن «اسەم قوڭىر» كۇيلەرىن ورىنداعاندا، كورەرمەن ورىندارىنان تىك تۇرىپ شاپالاق سوعادى. دينانىڭ ۇلى ساحاناعا شىعىپ تايىردىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، «شەشەمنىڭ ءدال وزىندەي ورىندادىڭ»، – دەپ رازىلىعىن بىلدىرەدى. جالعاستى «اداي»، «تورەمۇرات» كۇيلەرىن ورىنداپ كورەرمەندەردى تاڭ قالدىرادى. ەرتەسى «سوتسياليستيك قازاقستان» گازەتىندە سۋرەتىمەن «قىتايدىڭ ايگىلى كۇيشىسى، كومپوزيتورى تايىر بەلگىباي ۇلى» دەپ تانىستىرادى. مۇحتار اۋەزوۆ قابىلداپ تايىر مەن دانەشكە «قازاقستانعا كەلىڭدەر» دەپ ۇسىنىس جاسايدى. احمەت جۇبانوۆ قابىلداپ تايىرعا دومبىراسىن سىيعا تارتادى.
ورتا ازياداعى گاسترولدىق ساپارىن اياقتاتىپ قايتىپ كەلگەننەن كەيىن 1957- جىلى ورتالىق بەيجىڭدە وتكەن بۇكىل مەملەكەتتىك ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر قۇرىلتايىنا بارىپ قاتىناسىپ ءتوراعا ماۋ زىدۇڭ مەن ورىنباسارى ليۋ شياۋشي قاتارلى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، سۋرەتكە تۇسەدى.
شينجاڭعا قايتىپ كەلگەنەن كەيىن اۆتونوميالى رايوندىق ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر قۇرىلتايى اشىلادى. وسى قۇرىلتايدا تايىر بەلگىباي ۇلى قىتاي مۋزىكانتتار قوعامى شينجاڭ بولىمشە قوعامىنىڭ ورىنباسار توراعاسىنا سايلانادى. ايگىلى «جاڭا شابىت» كۇيىن وسى مەزگىلدەردە شىعارعان ەكەن.
تايىر ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرىنە قالاي، نەگە باردى؟
ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق تەاتر سول كەزدەرى قازاق، ۇيعىر، حانزۋ وسى ءۇش ۇلتقا ورتاق تەاتر بولعاندىقتان، ءۇش ۇلتتىڭ كونسەرت نومىرلەرى ارالاس قويىلادى ەكەن. سول جىلداردىڭ ءبىر كۇندەرى قۇلجا قالاسىنىڭ «سقاقبەك قۇلىبىندا» كونسەرت قويىلادى. ول كەزدەرى قۇلجا قالاسىندا قازاقتار از بولىپ، كورەرمەندەرىنىڭ كوبى ۇيعىر ۇلتى ەكەن.
كونسەرتتە تايىر بەلگىباي ۇلى جەكە دومبىرامەن كۇي ورىنداۋعا شىققاندا، ۇيعىر كورەرمەندەرى ىسقىرىپ، جەر تەپكىلەپ، «قوڭقىباي قازاق ساحنادان ءتۇسىپ كەتسىن» دەپ ۇلار شۋ بولادى. تايىر ىزا بولىپ كەتىپ ورنىنان تۇرىپ ميكروفونمەن، «ۇيعىر بولعانىڭنىڭ اكەسىنىڭ تاق اۋزىن...» دەپ ساحنادان ءتۇسىپ كەتەدى.
ىلە-شالا 1958- جىلدان باستالعان «ۇلتشىلارعا، وڭشىلدارعا قارسى تۇرۋ» قوزعالىسى باستالادى دا، دايىن فاكت تايىردى ءىلىپ الىپ كەتەدى. «ۇيعىر ۇلتىن بوقتاعان، ءسايپيدىن اپەندىگە ءتىل تيگىزگەن»، «مۇحتار اۋەزوۆ قازاقستانعا شاقىرعان»، «احمەت جۇبانوۆ دومبىراسىن سىيعا تارتقان» دەگەن فاكت-دالەلدەر ارقىلى تايىردىڭ ۇلتشىلدارعا، وڭشىلدارعا قارسى تۇرۋ كۇرەسىنىڭ وبكتىسىنە اينالادى.
تايىردىڭ جەتىستىكتەرىنە، اسىرەسە ش ۇ ا ر مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ توراعالىعىنا سايلانۋىنا كوز الارتىپ جۇرەتىن كۇندەستەرىنىڭ قىشىعان جەرىنە ءدال ءتيىپ، ۇساق-تۇيەكتەرگە دەيىن قازبالاپ كۇرەسكە الىپ، سوڭىندا ەڭبەكپەن تۇزەتۋ الاڭىنا جىبەرىپ تىنادى.
تايىر كەيىن اڭگىمەسىندە، «مەنى وزگەرتۋگە جىبەرگەن كەزدە اشارشىلىق باستالىپ كەتكەن كەز ەدى. اۋىر ەڭبەكپەن، اشارشىلىقتان قاتتى قينالدىم. دالادا كەتىپ بارا جاتقان جىلاندى ۇستاپ الىپ، شوڭكەمە قايناتىپ ەتىن جەپ، سورپاسىن ىشكەندە ماڭدايمنان تەر بۇرق ەتە تۇسەتىن» دەپ ايتىپ وتىراتىن. ايگىلى «اقارال» كۇيىن ەلدى، جەردى ساعىنىپ جۇرگەن ءدال سول كەزدەرى شىعاردىم دەيتىن جارىقتىق.
تايىردىڭ «جورعا جيرەن» كۇيى قالاي دۇنيەگە كەلدى؟
تايىر ەڭبەكپەن وزگەرتۋگە كەتكەن كەزدەرى جۇبايى مەن الدى 3-سىنىپ وقيتىن ۇيەلمەلى، سۇيەلمەلى ءتورت بالاسى اشارشىلىقتان قاتتى قينالعاندىقتان، التايداعى تۋىستارى كەلىپ الىپ كەتەدى. ەڭبەكپەن تۇزەتۋ مەرزىمى ءبىتىپ قايتىپ كەلگەن تايىر جازىقسىز قورلاۋعا ۇشىراعانىنا اشۋلانىپ تەاترداعى قىزمەتىن ءبىرجولاتا تاستاپ 1962- جىلى ءۇي-مۇلكىن ماشيناعا باسىپ، التاي اۋدانى اۆيتان اۋىلى، قاراتەرەك قىستاعىندا تۇراتىن اعاسىنىڭ قاسىنا كەلىپ تۇسەدى.
سولشىلدىق ۇدەپ تۇرعان سول ءبىر كەزدە ساياسي دەڭگەيى تومەن، نادان قىزىل بەلسەندىلەر جاعىنان پارتياعا قارسى بولىپ ايدالىپ كەلگەن قىلمىسكەر رەتىندە قاراپ، اۋىر ەڭبەكتەرگە جەگىلەدى.
تاكەڭ سول ءبىر اۋىر كەزدەرىن ەسكە الىپ وتىراتىن.
«اۋىر ەڭبەككە جەگىلىپ تيتىقتاپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە، كۇرەگىمدى يىعىما سالىپ، توعان قازۋعا كەتىپ بارا جاتىپ بولىمشە كەڭسەسى الدىندا ات اعاشتا بايلاۋلى تۇرعان بىرنەشە ەرتوقىمدى اتتىڭ ىشىندە ەر تۇرمان ابزەلى جاقسى ەسىك پەن توردەي جيرەن ات باسىن شۇلعىپ تۇر ەكەن. ات ءمىنىپ وسكەن قازاق بالاسى ەمەسپىز بە، الگى اتقا قىزىعىپ قاراپ تۇر ەدىم كەڭسەدەن ءبىر توپ ادام شىعا كەلدى. ىشىندە كوممۋنانىڭ ءبىرىنشى پارتيا حاتشىسى، قازاق تىلىنە سۋداي جاسى ەگدەلەۋ ۋاڭ يشان بار ەكەن. مەن جۇرە بەرىپ ەدىم، ول مەنى تاني كەتىپ شاقىرىپ الىپ، «تايىر، سەن مەنىڭ جورعا جيرەنىمە قىزىعىپ تۇرسىڭ با؟ قىزىعىپ تۇرعان بولساڭ ءمىنىپ كوشەنى ءبىر اينالىپ كەل»، – دەپ اتتى كولدەنەڭ تارتتى.
مەن كۇرەگىمدى تاستاي سالىپ اتقا ءمىندىم دە اتتىڭ باسىن كۇرە جولعا بۇرىپ تاقىمىمدى قىسىپ قالىپ ەدىم، ات الا جونەلدى. ءبىر اينالىپ قايتىپ كەلدىم. «قانداي ەكەن؟» – دەدى ول. «كەرەمەت ەكەن!». «ونداي بولسا جيرەن جورعاعا ارناپ ءبىر كۇي شىعار، ەندى ءبىر اينالىپ كەلگەندە تىڭدايتىن بولايىن»، – دەدى. مەن ماقۇلدىق بەردىم.
اكىرەڭدەپ سويلەيتىن اترەتتىڭ شولاق باسشىلارىنان، ءتىپتى توپ باسشىلارىنان ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ەستىمەگەن ەدىم. كوممۋنانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ جىلى لەبىزىن ەستىپ نەداۋىر كوڭىلدەنىپ قالدىم. سول اسەرمەن كوپ ايلانباي «جورعا جيرەن» كۇيىن ءساتتى جاساپ شىقتىم. ءبىراز كۇندەر وتكەننەن كەيىن ۋاڭ حاتشى شاقىرىپ جاتىر دەپ بىرەۋ كەلدى. مەن دومبىرامدى الىپ اترەت كەڭسەسىنە بارسام قاسىندا كوممۋنانىڭ باسقادا كادرلارى بار وتىر ەكەن. مەنى وتىرعىزىپ، ءبىر ستاكانعا قايناعان سۋ قۇيعىزىپ الدىما قويىپ، بىرنەشە كۇي تارتىپ بەرۋدى سۇرادى. مەن دومبىرامنىڭ قۇلاعىن تەڭشەپ الىپ، ەڭ الدىمەن «ۋاڭ حاتشىنىڭ جورعا جيرەنى» دەگەن كۇيدى ورىنداپ بەرەيىن دەپ تارتقان ەدىم، «ويپىرىم-اي، قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە مىنانداي وبرازدى كۇيدى قايتىپ شىعارىپ قويدىڭ» دەپ قاتتى رازى بولدى. جانىندا وتىرعان بۇرىن ماعان كوز قيىعىندا سالمايتىن جاندايشاپتار دا كەۋكەۋلەسىپ كەتتى.
كۇيگە قاتتى رازى بولعان ۋاڭ حاتشى «سەنىڭ قىزمەتىڭە مەنىڭ شامام كەلمەيدى، الدىڭا كوممۋنانىڭ ءبىر قورا قويىن سالىپ بەرەمىن، سونى باعىپ-قاعىپ، ايران-ءسۇت ءىشىپ، ورايى كەلگەندە سورپا-سۋ ءىشىپ ات ۇستىندە ءجۇر. كەيىنگىسىن كەيىن كورە جاتارمىز» دەپ قاسىنداعى مالعا جاۋاپتى كادرلاردىڭ بىرىنە تابىستايدى. سودان باستاپ اۋىر ەڭبەكتەن، باقىلاۋدان قۇتىلىپ، ەركىندىكتە ءبىر قورا قوي باعىپ، سۇتىنەن، جۇنىنەن پايدالانىپ، اقساق-تۇقساعىن سويىپ سورپا-سۋ ءىشىپ جاقسى بولىپ قالدىم» – دەپ مال باققانىنا رازى بولىپ وتىراتىن.
تايىردىڭ قوي سوڭىندا 20 جىل ءجۇرىپ جازعان شىعارمالارى
تايىر بەلگىباي ۇلى سودان باستاپ 1981 جىلى جاڭا قىزمەتكەر رەتىندە التاي اۋداندىق مادەنيەت ۇيىنە ورنالاسقانعا دەيىن تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل قوي باعادى. سول ارالىقتا «ەڭبەك دۋمانى»، «اققۋ»، «مەرگەن»، «قاناس تولعاۋى»، «چاڭجاڭ تولقىنى»، «سايگۇلىك»، «شالقىما»، «ساقارا ساڭلاعى»، «ارال شاتتىعى»، «ماقپىش» (ادام اتى)، «كەڭەس»، «توقال بۇقا» قاتارلى ون نەشە كۇي، «قىرمان ءانى»، «ەڭبەكشى ءانى»، «شىرقايدى مالشى شاتتىق ءان»، «جاسىل القاپ»، «سارىبۇلاق»، «قاناسىم» قاتارلى ون نەشە ءان شىعارىپ، حالىق ىشىنە ءوزى تاراتادى. كەيىنىرەك وسى شىعارمالارىنىڭ بارلىعى راديودان جاريالانىپ، التىن قورىنا كىردى.
1973- جىلداردان باستاپ مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ بورانى سولعىنداپ، ءار كاسىپ، ءار سالا اقىرىنداپ قالپىنا كەلە باستادى. قازاق راديوسى دا مازمۇنى تازا دەپ قاراعان ءان-كۇيلەردى دىبىسقا الىپ تاراتا باستادى. سول ءبىر سولشىلدىقتان تولىق ارىلا الماعان جاعدايدا دا حالىقتىق اندەر مەن اۆتورلىق اندەردىڭ ماتىندەرىن جاڭا مازمۇندارمەن قايتا جازدىرىپ ورىنداتتى.
اۆتورلىق قۇقىق دەگەندى قايىرىپ قويىپ، اۆتورلى ءان-كۇيلەردى قالاعانىنشا تاقىرىبىنا دەيىن وزگەرتىپ باسقالاي ءماتىن جازىپ ورىنداتىپ، راديودا جاريالاپ جاتتى.
ماسەلەن، «احاۋ كەرىم» اتتى حالىق ءانىن «گۇڭشانداڭىم» دەگەن انگە وزگەرتىپ، «گۇڭشانداڭىم – اتقان تاڭىم» دەپ ورىنداپ جاتتى.
تايىر بەلگىباي ۇلىنىڭ 1950- جىلدارى ىشىندە وبلىستىق تەاتردە جۇرگەندە شىعارعان «جەڭەشە» دەگەن ءانىنىڭ تاقىرىبىنا دەيىن وزگەرتىپ، «مينبيڭ ءانى» (حالىق جاساعى ءانى) دەگەن تەمە قويىپ، بۇرىنعى:
«الما مويىن، اققۋ ءتۇستى جەڭەشە،
مىنا جىگىت نەتكەن جاسىق دەمەشى.
ءسىز وسسەڭىز سۋىن ءىشىپ ىلەنىڭ،
مەنىڭ دە اكەم ەرتىستە وسكەن كەمەشى»، - دەپ كەلەتىن ءماتىنىن:
«سايگۇلىكتەي ساقارانىڭ قىرانى،
ءبىز حالىقتىڭ مينبيڭىمىز قىراعى.
مايەگىمىز ماۋ زىدۇڭنىڭ سيشاڭى (يدەياسى)،
كوڭىلىمىزدە كۇندەي جايناپ تۇرادى»، - دەپ ورىنداتىپ راديوعا جاريالاعان.
تايىر ءوز كۇيلەرىن، حالىق كۇيلەرىن جانە باسقا دا اۆتوراردىڭ كۇيلەرىن ورىنداپ التىن قورعا جازدىردى.
ال، تايىر بەلگىباي ۇلى «جامان ادام» دەپ قارالاتىندىقتان ونىڭ «سالكۇرەڭ» اتتى كۇيىن تايىردىڭ اتىندا جاريالاۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سول سەبەپتى «حالىق كۇيى» دەپ وركەسترگە ءتۇسىرىپ راديوعا بەرگەن ەدى. ءسويتىپ تايىردىڭ كۇيى ەكەنىنەن تولىق حابارى جوق تىڭدارماندارعا «حالىق كۇيى» بولىپ تانىلىپ كەتكەن سەبەبى سول ەدى.
1982- جىلى ورتالىق حالىق راديو ستانسياسى شينجاڭنان تايىر بەلگىباي ۇلى، كامال ماقاي ۇلى، داۋلەت حالىق ۇلى، قيزات سەيتقازى ۇلى تورتەۋىن بەيجىڭگە شاقىرىپ اكەلىپ، ولاردىڭ ءوز تۋىندىسىن جانە ولار بىلەتىن حالىق كۇيلەرىمەن باسقادا اۆتوردىڭ كۇيلەرىن دىبىسقا الۋ جۇمىسىن باستايدى. ءدال سول مەزەتتە مەنىڭ كاسىپتەسىم قابىلالدى ابدوللا ۇلى ەكەۋىمىز بەيجىڭدە ءوز كاسىپتەرىمىزدەن ءبىر جىلدىق ءبىلىم تولىقتىرۋ وقۋىندا جاتقان كەزىمىز ەدى.
راديو ستانسياسىنىڭ باسشىلارى قابىلالدى ەكەۋمىزگە سەندەر وسى كاسىپتىڭ مامانىسىڭدار عوي، وسى جۇمىس اياقتاعانشا وسى كىسىلەرمەن بىرگە بولىپ، ورىندايتىن كۇيلەرىنىڭ ءتىزىمىن جاساۋ، كۇيلەردىڭ تاريحىن جازۋ، كەزەگىمەن ستۋدياعا ەرتىپ اپارىپ اۋدارماشىلىق ىستەۋ، كۇندەلىكتى تاماقتانۋ، اۋىرسا ەمدەتۋ ت.ب. جۇمىستارىنا كومەكتەسۋگە ۇسىنىس جاسادى.
ءبىز مۇعالىمدەرىمىزگە ءتۇسىندىرىپ ايتىپ، رۇقسات الىپ، جۇمىس اياقتاعانشا بىرگە بولدىق. تايىر بەلگىباي ۇلىنىڭ كەزەگى كەلگەندە مەن اپارىپ تۇردىم. ورىندايتىن كۇيلەرىنىڭ اتىن وزدەرى جاريالاپ ورىندايتىن. ءبىر كەزەگى كەلگەندە تايىر ءوز كۇيلەرىنەن بىرنەشە كۇي ورىندادى. سونىڭ ىشىندە «سالكۇرەڭ» كۇيى دە بار ەدى. ءوز تۋىندى كۇيىم «سالكۇرەڭ» دەپ ورىندادى.
ءدال سول بەيجىڭگە بارىپ جاتقان كەزدە، داۋلەت حالىق ۇلى ۇستازى تايىرعا «كامال ماقاي ۇلى قۇراستىرعان «ءاشىمنىڭ كۇيلەرى» دەگەن جيناققا ءسىزدىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيىڭىزدى، ءاشىم ورىنداعان حالىق كۇيلەرى قاتارىنا كىرگىزىپ قويىپتى» دەپ ايتقان بولاتىن.
كىتاپ 1970- جىلداردىڭ سوڭىن الا قۇلجادا شىققاندىقتان ودان تايىردىڭ حابارى جوق بولاتىن.
ءبىر كۇنى كەشتە قوناق ۇيدە ءبارىمىز بىرگە وتىرعاندا تايىر: «سالكۇرەڭ» كۇيىنىڭ اۆتورى مەن ەكەنىمدى تولىق ءبىلۋشى ەدىڭ عوي. قالايشا ءاشىمنىڭ كۇي جيناعىنا ءاشىم ورىنداعان حالىق كۇيلەرى قاتارىنا قوسىپ جىبەرگەنسىڭ؟» دەپ كامالعا توتەسىنەن سۇراق قويدى.
كامال ماقاي ۇلى اعامىز قاتتى ۇيالىپ كەتتى. از ۇنسىزدىكتەن سوڭ «كەشىرىڭىز، تاكە! ءبىر كەزدەرى سونداي ءبىر اعاتتىقتار كوپ بولدى عوي» – دەپ كەشىرىم سۇراعان ەدى.
تايىر سول جولى ءوز تۋىندى كۇيلەرى، حالىق كۇيلەرى جانە اۆتورلى كۇيلەر بولىپ، جيىنى ەلۋگە تارتا كۇي ورىنداپ التىن قورعا قالدىردى.
ءدال سول مەزەتتە تايىردىڭ جيىرما جىل قوي سوڭىندا كۇتىمسىز ءجۇرىپ شالدىققان تىنىس جولى ناۋقاسىنىڭ اسقىنىپ شەگىنە جەتكەن مەزگىلى ەدى. ونىڭ ۇستىنە بەيجىڭنىڭ ىستىق دىمقىل اۋاسى ناۋقاسىن قاتتى قوزدىرىپ، كۇي ورىنداعان كەزدە وكپەسىنىڭ سىرىلى كۇيمەن قوسانجارلاپ ءتۇسىپ بولماعاننان كەيىن اۋزىنا ماسكا تاعىپ الىپ كۇي ورىنداعان ەدى. ونىڭ ۇستىنە ۇستاپ جۇرگەن دومبىراسى دا سول كەزدىڭ ادەتتەگى دومبىرالارىنىڭ ءبىرى ەدى. سولاي بولا تۇرسا دا سول جولى تايىر ورىنداپ قالدىرعان كۇيلەردەن حالىق كۇيى «قۇر ويناق» جانە ايگىلى اقىن، كۇيشى بولماس تولەمىس ۇلىنان ۇيرەنگەن ەدىم دەپ ورىنداعان «قوسباساردىڭ» 1-، 2-ءتۇرى جانە جايىردىڭ «قوسباسارى» قاتارلى كۇيلەردى كەيىن راديودان تىڭداپ ۇيرەنىپ الىپ ورىنداپ جۇرگەن كۇيشىلەر تايىردىڭ ورىنداۋىنا ءالى جەتكىزە العان جوق.
تايىر بەلگىباي ۇلى بەيجىڭنەن قايتىپ كەلگەننەن كەيىن كوپ تۇرعان جوق. 1984- جىلى تىنىس جولى ناۋقاسىنان نە ءبارى 63 جاسىندا و دۇنيەگە اتتاندى. التاي ايماقتىق پارتيا-ۇكىمەت ورىندارىنىڭ قارارىمەن التاي ايماقتىق قۇرباندار قابىرىستانىنا جەرلەندى.
ت. بەلگىباي ۇلى قىسقا دا تارعالاڭ وتكەن عۇمىرىندا تۋعان حالقىنا ورتان قولداي 23 كۇي، 12 ءان جازىپ قالدىردى. كوپتەگەن حالىق كۇيلەرىن بۇگىنگە جەتكىزىپ، كوپتەگەن كۇيلەردى رەتتەپ، وڭدەپ التىن قورعا كىرگىزدى. ساحناعا كوتەردى.
1985- جىلى التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى قادىس جانابىل ۇلىنىڭ باستاماشىلىعىمەن تايىر قايتىس بولعاندىعىنىڭ ءبىر جىلدىعى اتاپ ءوتىلىپ، ونىڭ قىتاي قازاقتارى كوركەمونەرىندەگى ورنى مەن ەڭبەكتەرى اتاپ ءوتىلدى. اقپارات قۇرالدارىندا جاقسى ۇگىتتەلدى.
1999- جىلى ش ۇ ا ر حالىق ۇكىمەتىنىڭ نۇسقاۋىمەن اۆتونوميالى رايوندىق ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى تاراپىنان تايىر قايتىس بولعاندىعىنىڭ 15 جىلدىعى كەڭ كولەمدە ەسكە ءتۇسىرىلىپ، عىلىمي تالقى جينالىسى وزدىرىلىپ، تايىر شىعارمالارىنان ارنايى كونسەرت ۇيىمداستىرىلدى.
2002- جىلى بەلگىلى اقىن، جۋرناليست جەڭىسقان ءنۇسىپ ۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن تايىر بەلگىباي ۇلىنىڭ تۋىندى ءان-كۇيلەرى، تايىر ورىنداعان ءبىر ءبولىم حالىق كۇيلەرى جانە تايىر تۋرالى جازىلعان ماقالالار، ارناۋ ولەڭدەر قامتىلعان «اقارال ارياسى» اتتى كولەمدى جيناق شينجاڭ حالىق باسپاسىنان جارىق كوردى. ءان-كۇيلەرىن دولدا كەنەش ۇلى جانە ۇران اقاتاي ۇلى ەكەۋىمىز نوتاعا تۇسىردىك. نوتالىق رەداكسياسىن كارىم ءابدىراحىمان ۇلى قاراپ شىقتى.
تايىردىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيىنىڭ حالىق كۇيى اتانىپ كەتۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
جوعارىدا ت. بەلگىباي ۇلىنىڭ قىسقاشا ءومىربايانى، ونەردەگى جەتىستىكتەرى، باستان وتكەرگەن قيىنشىلىقتارى جايلى قىسقاشا بايانداپ ءوتتىم. تۇسىندىرمە سيپاتتى وسى ماقالانى جازۋىما ت.بەلگىباي ۇلىنىڭ ءتول تۋىندىسى «سالكۇرەڭ» كۇيى الىپ-قاشپا پىكىرلەر اسىرەسە كەيبىرەۋلەر جاعىنان جاۋاپكەرسىزدىكپەن كەيبىر كۇي توپتامالارىنا «حالىق كۇيى» دەپ ەنگىزىپ جىبەرۋى سەبەپ بولىپ وتىر. ال ەندى «سالكۇرەڭ» كۇيى جايلى جىنتىكتەپ ايتار بولسام – بەرتىنگى ادامداردى شاتاستىرىپ جۇرگەن ءۇش كۇي بار.
1. حالىق كۇيى «دايىنكولدىڭ تولقىنى» («دايىنكول» موڭعوليا قازاقتارى قونىستانعان وڭىردەگى كولدىڭ اتى). بۇل كۇي التاي قازاقتارى اراسىندا «حالىق كۇيى» اتالىپ كەڭ تاراعان. كۇيدىڭ اۆتورى بەلگىسىز. مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ سوڭعى مەزگىلىندە التاي ايماقتىق ءان-ءبي ۇيىرمەسىنىڭ وركەسترى بۇرىنعى اتىن وزگەرتىپ «ۇلىڭگىر تولقىنى» (ۇلىڭگىر – التاي ايماعى بۋرىلتوعاي اۋدانىنداعى بالىقتى كولى) دەپ اتىن وزگەرتىپ راديوعا بەرگەن.
2. بەلگىلى كۇي زەرتتەۋشى ءۋالي بەكەن جەتكىزگەن رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى.
3. 1954-جىلى ت.بەلگىباي ۇلى شىعارعان «سالكۇرەڭ» كۇيى.
وسى ءۇش كۇيدىڭ اتىنىڭ ۇقساستىعى مەن مازمۇنىنىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىن تۋىستىعى بولۋى سالدارىنان ولاردىڭ پارقىن، قۇرىلىمى بولەك-بولەك كۇي ەكەندىگىن تولىق پارىقتاندىرا الماۋدىڭ سالدارىنان دەپ قارايمىن. ەگەر مۋزىكاتانۋ عىلىمىن تولىق وقىپ مەڭگەرگەن ادام بولسا، حالىق كۇيلەرى مەن تۋىندى كۇيلەردى وڭاي پارىقتاي الادى.
قايسى ءبىر جىلدارى قازاقستان تەلەارناسىندا بەلگىلى جۋرناليست اقان ابدۋاليەۆ جۇرگىزەتىن «كۇي داريا» باعدارلاماسىنىڭ كەزەكتى ءبىر سانىندا «سالكۇرەڭ» كىمنىڭ كۇيى؟ دەگەن باعدارلاماسىنا ۇسىنىسپەن قاتىناستىم. سۇحباتقا كۇي زەرتتەۋشى مارقۇم جارقىن شاكارىم دە كەلدى. تاعى دا بىرنەشە ءمۇيىزى قاراعايداي كۇي زەرتتەۋشى ماماندار بولدى. وسى سۇحباتتا مەن «سالكۇرەڭ» تايىر بەلگىباي ۇلىنىڭ كۇيى ەكەندىگىن تولىق دالەلدەپ ايتىپ ءوتتىم.
بەلگىلى كۇيشى، مارقۇم مۇقاش تاڭعىت ۇلى دا مەنى قوشتاي وتىرىپ، ءوزىنىڭ بىلەتىندەرىن ورتاعا سالدى. ءارى مۇقاش تايىردىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيىن تولىقتاي شەرتىپ بەردى. جۇرگىزۋشى ارحيۆتەن ءۋالي بەكەن جەتكىزگەن رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» اتتى كۇيىن تىڭداتتى.
مەنىڭ رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيىن تۇڭعىش تىڭداۋىم ەدى. مەن ونىڭ التاي وڭىرىندە كوپ تاراعان «دايىنكولدىڭ تولقىنى» دەگەن كۇيگە ۇقساڭقىراپ كەتەتىندىگىن سەزىندىم، ءارى وسى پىكىرىمدى سول ارادا ايتتىم. سوندا بۇل ەكى كۇيدە حالىق كۇيى دەپ ورىندالادى. ماسەلە قايسى كۇي بۇرىن شىققان بولسا، كەيىنگى الدىڭعىسىنان پايدالانىپ جاسالعان بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ قارادىم. ال، وسىلاردى تىڭداي وتىرىپ ت.بەلگىباي ۇلى دا «سالكۇرەڭ» كۇيىن شىعارعاندا وسى ەكى كۇيدەن پايدالانعان بولۋى مۇمكىن دەگەن كوزقاراسقا كەلدىم.
ادايدا، تايىر وتە شەبەرلىكپەن بۇرىپ اكەتىپ، سارىنىن ساقتاي وتىرىپ باسقا فورماداعى كۇيگە اينالدىرىپ جىبەرگەن. بۇل ۇرلىققا جاتپايدى، ناعىز جاسامپازدىق بولىپ سانالادى. شىعارماشىلىقتاعى زاڭدى قۇبىلىس بولىپ، كومپوزيتوردىڭ شەبەرلىگى دەپ قارالادى.
بۇعان تاعى ءبىر مىسال كەلتىرسەك، كۇيشى قيزات سەيتقازى ۇلىنىڭ تۋىندى كۇيلەرىن تىڭداي وتىرىپ، ءبازعالام كۇيلەرىمەن قايراقباي كۇيلەرىنىڭ سارىنىنان پايدالانىپ، ەرەكشەلىكتەرىن جەتىلدىرە ءتۇسىپ، وتە شەبەرلىكپەن پايدالانا بىلگەندىكتەن اسىرەسە ءبازعالام كۇيلەرىندەگى ىلمە، تەرمە قاعىستارىنان ادەمى پايدالانعاندىعى بايقالىپ تۇرادى.
شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانۋشىلاردىڭ بارلىعى دا حالىق ءان-كۇيلەرىنىڭ سارىنىنان پايدالانعىسى كەلەدى. الايدا كوبىنىكى سوپايىپ كورىنىپ قالىپ جاتادى. قورتىپ ايتقاندا، ت.بەلگىباي ۇلىنىڭ جوعارىداعى ەكى كۇيدەن پايدالانا وتىرىپ قازىرگى «سالكۇرەڭ» كۇيىن شىعارعاندىعىن بايقاۋعا بولادى.
تايىردىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى حالىق كۇيى بولىپ تارالىپ كەتۋىنىڭ ەكىنشى ءبىر سەبەبى – مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ سولشىلدىعى داۋرەندەپ تۇرعان كەزىندە وركەسترگە «حالىق كۇيى» دەپ جازىلىپ راديوعا بەرىلۋى ەدى.
مەن ول كەزدەگى قوعامدىق جاعدايدى تولىق بىلەتىندىكتەن ەشكىمگە كىنا ارتقىم كەلمەيدى. 3-سەبەپ، كامال ماقاي ۇلىنىڭ 1970- جىلدار ىشىندە شىعارعان «ءاشىم كۇيلەرى» دەگەن جيناققا، ءاشىم ورىنداعان حالىق كۇيلەرى ىشىنە «سالكۇرەڭ» كۇيىن كىرگىزىپ جىبەرگەندىگى. مەن ول كىتاپتى كورمەگەندىگىم سەبەپتى ونىڭ رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى مە، الدە تايىردىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى مە، ونىڭ نوتاسىن تولىق بىلمەيمىن.
1982- جىلى داۋلەت حالىق ۇلى بەيجىڭدە كۇي جازدىرىپ جاتقان وسى كەزدە جايلى تايىرعا ايتقاندىعى، ال تايىردىڭ كامال ماقاي ۇلىنا «بىلە تۇرىپ نە ءۇشىن ءاشىم ورىنداعان حالىق كۇيى دەپ كىرگىزگەنسىڭ» دەپ سۇراق قويعاندا، كامال ماقاي ۇلىنىڭ «كەشىرىڭىز، تاكە! بىركەزدەرى سونداي ءبىر اعاتتىقتار بولدى عوي» دەپ كەشىرىم سۇراعاندىعىن جوعارىدا ايتىپ وتكەن ەدىم.
ال ءاشىم ءدۇڭشى ۇلىنىڭ كۇيلەر جيناعىن كورگەن بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا 1953- جىلى ءاشىم ۇرىمجىگە بارعاندا «سالكۇرەڭ» كۇيىن ۇيرەنىپ كەلگەن ەكەن دەگەندى ايتقانىن ەستىدىم. مەن جۋىقتا بۇرىنعى ساقتالعان ارحيۆتەن بىرەۋلەردىڭ الىپ شىعىپ تاراتقان بەينەبايانىن كورىپ تاڭعالدىم. وندا 1950- جىلداردا ۇرىمجىدەگى سول كەزدە مالىك شيپان باسقاراتىن قازاق مادەني ورتالىعىنىڭ ارتيستەرى رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» بيىنە بيلەپ جاتقان كورىنىسىن كوردىم.
باسىنداعى قىتايشا تانىستىرىلىمدا 50-جىلدارداعى قازاقتاردىڭ «قاراجورعا ءبيى» دەپ جازىپ قويىپتى. ال بيلەپ جۇرگەن مۋزىكاسى تۇپ-تۋرا رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى. مىنە وسىلارعا قاراي وتىرىپ ءاشىم ءدۇڭشى ۇلىنىڭ 1953- جىلى ۇرىمجىگە بارعان كەزدە «سالكۇرەڭ كۇيىن» ۇيرەنگەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. الايدا ول لانسان وڭىرىندە تۇرعان رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭى» دەپ ايتا الامىز. ال تايىردىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى 1954- جىلى جاسالعان.
تايىردىڭ ەڭبەگىن بۇرمالاپ كوكپارعا سالۋدى قويۋ كەرەك!
ت. بەلگىباي ۇلى 20-عاسىردا قىتاي قازاقتارى ىشىنەن شىققان ايگىلى كۇيشىلەردىڭ كوش باسىندا تۇرعانىمەن، ءتىرى كەزىندە قولداۋ دا، قورعاۋ دا بولعان ادام ەمەس. ونىڭ بۇكىل ءومىرى تارعالاڭدىقتا وتكەن ادام. ونەرى ەندى ۇشتالىپ كەلە جاتقان مەزگىلدە سول كەزدەگى سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ، ورايشىل، كۇنشىل، جالاقورلار جاعىنان ونەرىنە تۇساۋ ءتۇسىپ، بۇكىل ءومىرى ويران بولعان ادام. قازىرگە دەيىن دارىندى كۇيشىنىڭ ەڭبەگىن، شىعارمالارىن زەرتتەۋدىڭ ورنىنا ەڭبەگىن بۇرمالاپ، ولاي-بۇلاي تارتقىلاپ، كوكبارعا سالىپ، ارۋاعىنا مازا بەرمەي جاتقاندار جوق ەمەس. ەندى توق ەتەرىن ايتايىن: مەن «سالكۇرەڭ» كۇيى تايىردىكى ەكەنىن دالەلدەپ ءوتتىم.
ال حالىق كۇيى دەۋشىلەر تولىق پاكتىن الىپ شىقسىن. الىپ شىعا الماسا باسپا ءسوز بەتىنە جاريالاپ قاتەلىكتەرىن مويىنداسىن، ويتپەگەندە ءادىل سوتقا جۇگىنۋگە بولادى. مەن دولدا كەنەش ۇلى 1963- جىلدان باستاپ كاسىبي ونەر ۇيىرمەسىندە قىزمەت ىستەگەن، سول كاسىپتىڭ قىرى مەن سىرىن يگەرگەن كۇيشى، كومپوزيتورمىن. ءارى ۇزىن جىل حالىق ءان-كۇيلەرىنىن، قيسا-داستاندارىن، اۋىز ادەبيەتىن، اراب، پارس، شاعاتاي تىلدەرىندەگى كونە باسىلىم كىتاپتاردى جيناپ، رەتتەپ ارحيۆكە تۇسىرگەن، حالىق ءان-كۇيلەرىن رەتتەپ نوتاعا ءتۇسىرىپ 8 تومدىق كىتاپ ەتىپ شىعارعان مۋزىكا مامانىمىن.
جوعارىدا اتاپ وتىلگەن 20- عاسىر قىتاي قازاقتارىنىڭ كۇيشى-كومپوزيتورلارىنىڭ كوبىمەن ءبىر قىزمەت ىستەگەندىكتەن ولاردىڭ كۇيشىلىك ونەردەگى جەتىستىكتەرىنە، شىعارعان كۇي تۋىندىلارىنا، ءتىپتى مىنەزدەمەلەرىنە، كەشىرمەلەرىنە قانىقپىن دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
مەن ىلە وبلىستىق مادەنيەت-كوركەمونەر زەرتتەۋ ورنىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە سوناۋ بەيسەنبى، قايراقباي، مۇكەي، قوجەكە قاتارلى ارعى كۇيشىلەردىڭ تاريحىن، شىعارمالارىن جيناپ ارحيۆ تۇرعىزعان مامانداردىڭ ءبىرىمىن.
سول سەبەپتى جاساعان جاسىمدا، باستان كەشكەن ىستەرىمدە، بىلەتىندەرىم دە كوپ دەپ ايتا الامىن. قازىرگى جاساپ جاتقان، اسىرەسە 1960- جىلداردان بەرگى ومىرگە كەلگەن وسى سالا ادامدارىنا الدىڭعى ىستەر بۇلىڭعىر ەكەنى شىندىق. ويتكەنى، ولارعا اڭىز-اڭگىمە تۇرىندە جەتكەن. ونىڭ ۇستىنە ورتادا «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەگەن ون جىلعا سوزىلعان زوبالاڭ توڭكەرىس كوپ نارسەنى جوعالتىپ، كوپ ىستەردى ۇمىتتىرىپ جىبەرگەنى شىندىق. سول سەبەپتى ونەر سالاسىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن، ياعني وسى جۇمىسپەن اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتار كوپ زەرتتەۋ الىپ بارۋلارى، بىلەرمەندىك ىستەمەي جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋلارى، اسىرەسە جەرشىلدىك، رۋشىلدىق، تايپاشىلدىقتان اۋلاق بولۋى قاجەت دەپ قارايىمىن!
دولدا كەنەش ۇلى، كۇيشى، كومپوزيتور، ونەرتانۋشى
ماقالانىڭ رەداكسياسىن قاراپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىم ۇلى
