تاريح تاڭباسى: قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تولىق اقتالدى ما؟
استانا. KAZINFORM - وتكەنگە باعا بەرۋ ۋاقىت پەن جۇيەلى ىزدەنىستى قاجەت ەتەتىنى تۇسىنىكتى. بۇل ۇستانىم قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى دا قولدانىلاتىن سەكىلدى.
ولاي دەيتىنىمىز، عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە ساياسي قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، جازىقسىز جاپا شەككەن ازاماتتاردى زەرتتەۋ، ولاردى اقتاۋ تولىق اياقتالعان ەمەس. وسى رەتتە Kazinform ءتىلشىسى تاقىرىپ ءتىنىن تارقاتىپ، كەلەشەك جوسپاردى ساراپتاپ كوردى.
زۇلمات باسى
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ناقتى سانىن نەمەسە ۇلتتىق جىكتەمەسىن ءدوپ باسۋ قيىن. ويتكەنى ХХ عاسىردىڭ باس شەنىندە سىرتقى كۇشكە قارسى قايرات كورسەتكەن قازاقتار، تاعدىر تالكەگىمەن جەرىمىزگە تابان تىرەگەن وزگە ۇلتتار كوپ. ولاردىڭ ءبارىن تولىق قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ساناتىنا جاتقىزۋ ءالى جۇزەگە اسا قويعان جوق. ەندى عانا مۇراعات دەرەگى اشىلىپ، العاشقى قادام جاسالىپ جاتىر.
جالپى، تاريحشىلار قازاقستانداعى العاشقى اۋقىمدى رەپرەسسيا باستالعان ۋاقىتتى 1928-جىل دەپ كورسەتەدى. سەبەبى 1925-جىلى قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى قىزمەتىنە ف. ي. گولوشەكين تاعايىندالىپ، زۇلمات كەزەڭنىڭ ءبىرىن باستاعان بولاتىن. «كىشى قازان» ريەۆوليۋتسياسىن جاساۋ دەگەن جەلەۋمەن حالىقتىڭ تۇرمىستىق احۋالىن السىرەتىپ، زيالىلارعا اۋىز سالعانى ءمالىم. وسىلايشا، 1930-جىلدارى 103 مىڭ ادام قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراپ، 25 مىڭ ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. باسىم دەنى ساياسات، عىلىم، ونەر سالاسىنىڭ وكىلى ەدى.
بۇل بىزدە عانا ورىن العان زۇلمات دەسەك، ادىلەتسىز بولار. 1930-1953 -جىلدارى، ياعني شيرەك عاسىردا 40 ميلليوننان استام كەڭەس ازاماتى رەپرەسسياعا ۇشىراعان. ءار ۇلتتىڭ ويى وزىق، رۋحى ەركىن ينتەللەگەنتسياسى نىساناعا ىلىكتى. كەيبىرى قازاقستانداعى ارنايى لاگەرگە (گۋلاگ) قامالدى. ولاردىڭ قاتارىندا وتان ساتقىندارى ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى (الجير)، قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرى (كارلاگ)، دالني، ستەپنوي، پەسچانىي، كامىشلاگ، اقتوبە، جەزقازعان لاگەرى، پەتروپاۆل لاگەرى، كەڭگىر جانە وسكەمەن لاگەرى بار- تىن. قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى اتالعان لاگەرلەرگە 5 ميلليوننان استام ادام جەر اۋدارىلعان.
وعان قوسا قازاق جەرىنە كۇشتەپ كوشىرىلگەن ەدىل نەمىستەرى، قىرىم تاتارلارى، كاۆكاز حالىقتارى قانشاما. 1930-1940 -جىلدارى ميلليونداعان ادام قازاقستانعا دەپورتاتسيالاندى. تەك 1937 -جىلدىڭ وزىندە مىڭداعان تۇرىك، ازەربايجان، كارىس، كۇردتەر ەلگە قونىس تەپكەنى بەلگىلى. بۇل قۋدالاۋ ءتاسىلى ۇوس جىلدارىندا دا جالعاسىپ، 1 ميلليوننان استام ادام شاراسىز ەل كەزدى. قازىر قازاقستاندا ءومىر سۇرەتىن نەمىس، گرەك، شەشەن، ينگۋش، قاراشاي، بالقار ەتنوسىنىڭ كوبى - وسى تاعدىر جولىمەن كەلگەن حالىقتىڭ ۇرپاعى.
قۇربان سانى قانشا؟
قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاقتىڭ ەرەكشەلىگى - جان سانىنىڭ 40 پايىزىنان ايىرىلۋى، ۇلتتىڭ بەتكە ۇستار تۇلعالارىنىڭ قۋعىندالۋى. قانقۇيلى زاماندا ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ساكەن سەيفۋللين، سانجار اسفەندياروۆ، حالەل دوسمۇحانبەتوۆ سەكىلدى قايراتكەرلەر وققا ۇشتى. ساياسي عىلىمدار دوكتورى، الاشتانۋشى ابدىجالەل باكىردىڭ پىكىرىنشە، كەڭەس ۇكىمەتىنە زيالىلاردى اباقتىعا توعىتۋ قيىنعا سوقپاعان. كەز كەلگەن پىكىر مەن ۇستانىمنان قىلمىس كورىپ، ەركىن ويلى ازاماتتاردى جانشۋعا تىرىستى.
- بار ماسەلە مەملەكەتتىڭ ساياسي جۇيەسىنە بايلانىستى بولدى. تەك كوممۋنيستىك پارتيانىڭ، ونىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنىڭ ۇستەمدىگىنە نەگىزدەلگەن، تابيعاتىندا قايشىلىقتى توتاليتارلىق جۇيە بولعان سوتسياليزم قوعامدى تاپتارعا عانا ءبولىپ قويعان جوق، ونىڭ ءبىرىن ەكىنشىگە قارسى قويدى. كەدەيدى باي ەتۋدىڭ ورنىنا بايدى كەدەي ەتىپ، كەدەيلەردىڭ بايلاردى جويۋىن مۇرات ەتكىزدى.
ساياسات پەن يدەولوگيادا «تاپ جاۋلارى»، «ۇلتشىلدار»، «جات پىكىردەگىلەر»، «الەۋمەتتىك ءقاۋىپتى ەلەمەنتتەر» دەگەن اتاۋلار ۇستەمدىك قۇردى. سونىمەن قاتار حالىق اراسىندا سيرەك بولسا دا كەزدەسىپ قالاتىن وزىقتى كورە الماۋشىلىق، قىزعانشاقتىق سياقتى فاكتىلەردى ءتيىستى ورگاندار ءتيىمدى پايدالاندى. ايتپەسە ءبىر ءوزى ءبىر مەملەكەتتىڭ جۇمىسىن اتقارعان تەمىربەك جۇرگەنوۆتى اكەسىنىڭ باي بولعانىنا بايلانىستى «حالىق جاۋى» دەپ قاتاردان كەتىرگەنگە سەنۋ قيىن، - دەيدى تاريحشى.
الاش تانۋشىنىڭ سوزىنشە، سولاقاي ساياساتتىڭ سالقىنى تەك زيالى قاۋىمعا ەمەس، قاراپايىم حالىققا دا باعىتتالدى. ماقساتتى تۇردە ۇيىمداستىرىلعان ناۋبەت سالدارىنان جاپپاي اشارشىلىق جايلاپ، 2 ميلليونعا جۋىق ادام جان تاپسىرعان. 200 مىڭ قازاق ەل اسىپ كەتتى، ءبىرشاما اۋىل قاڭىراپ قالدى.
- ХIХ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان ۇلكەن ايماقتى الىپ جاتقان قازاق ەلى تۇگەلدەي پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارىنا اينالدى. بۇرىن كوشپەندى ءومىر سالتىنداعى حالىق ەرىكسىز وتىرىقشىلىققا باعىتتالدى، ارتىق جەر جاڭادان كوشىپ كەلۋشىلەر قورىنا ىعىستىرىلا باستادى. قۋاڭشىلىقتان ەگىننىڭ ءونىم بەرمەۋى، جايىلىمدا ءشوپتىڭ بولماۋى، مالدىڭ جۇتقا ۇشىراۋى سەكىلدى وبەكتيۆتى فاكتورلارعا داۋ جوق. الايدا وتارلىق ساياسات بۇل فاكتورلاردى كۇشەيتە، ارتتىرا ءتۇستى. حالىق جان‑جاققا ۇدەرە كوشىپ، مىڭداعان ادام اشتىققا دۋشار بولدى، - دەيدى عالىم.
ءۇش جىلدا 311 مىڭ ادام اقتالدى
ساياساتتا جاڭا جۇيە وزىنە دەيىنگى كەزەڭدى مانسۇقتايتىن ءداستۇر بۇرىننان بار. كەڭەس وداعىندا دا بۇل ءتاسىل كەڭ قولدانىلدى. مىسالى، قانشاما حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان ي. ستالين دۇنيە سالعان سوڭ بيلىككە كەلگەن ن. حرۋشيەۆ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ پروتسەسىن باستاعانىن بىلەمىز. ايتىلماعان شىندىق، جازىقسىز جالا جاريا بولدى. وسىلايشا، كەڭەستىك جۇيە كۇيرەگەنشە قۋدالاۋعا تۇسكەن ارىستاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءادىل باعاسىن الىپ جاتتى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءىسى جاڭا كەزەڭگە بەت بۇردى. 1993 -جىلعى 14 -ساۋىردە ارنايى قۇجات - «جاپپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ، 2020 -جىلعا دەيىن 340 مىڭ ادام اقتالدى. ال 1997 -جىلى پرەزيدەنت جارلىعىمەن 31 -مامىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ جاريالانعان.
اقتاۋ شاراسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى قادامى كەيىنگى جىلدارى ورىن العانىن ايتا كەتكەن ءجون. 2020 -جىلى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 2020-2023 -جىلدارى جۇمىس ىستەگەن مەملەكەتتىك كوميسسيا 311 مىڭ ادامدى اقتاۋعا سەپ بولعان ەدى. وسىلايشا، تاۋەلسىزدىك جىلدارى ارالىعىندا اقتالعان ازاماتتاردىڭ سانى 650 مىڭنان استى.
بۇعان دەيىن اقتاۋ ءىسىنىڭ باسى- قاسىندا جۇرگەن مەملەكەتتىك كەڭەسشى ەرلان قارين عالىمدار مىڭداعان قۇجاتقا قول جەتكىزگەنىن ءارى اقتاۋ ءالى دە جالعاساتىنىن ايتقانى ەستە.
«بارلىق ايماقتا ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى جەرگىلىكتى كوميسسيالار قۇرىلدى. مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرامىندا 425 عالىم، زەرتتەۋشى مەن ساراپشى ەڭبەك ەتتى، ونىڭ 260 تان استامى ايماقتىق كوميسسيانىڭ قۇرامىندا بولدى. ەلدىڭ بارلىق ايماعىنداعى 60-تان استام مەملەكەتتىك جانە ۆەدومستۆولىق ارحيۆتەگى ماتەريالدار زەرتتەلدى. 2,6 ميلليوننان استام قۇجات پەن ماتەريالدان قۇپيا بەلگىسى الىنىپ تاستالدى.
ساياسي قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان 311 مىڭنان استام ادام اقتالدى. زەرتتەۋ ناتيجەسىن عىلىمي تۇرعىدا راسىمدەۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك كوميسسيا ماتەريالدارىنىڭ 72 تومنان تۇراتىن جيناعى ءبىر سەريامەن باسپاعا دايىندالدى. الداعى ۋاقىتتا ساياسي قۋعىن- سۇرگىنگە قاتىستى زەرتتەۋ جۇمىسىن پرەزيدەنت تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان XX عاسىرداعى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن ماتەريالدارىن زەردەلەۋ ورتالىعى جالعاستىرادى»، - دەدى مەملەكەتتىك كەڭەسشى.
بۇگىندە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ءبىرىڭعاي مەملەكەتتىك قورى جاساقتالعان. مۇندا قۇربانداردىڭ اتى- ءجونى ارقىلى بارلىق ءتيىستى قۇجاتتى تابۋعا بولادى. وعان قوسا 2023 -جىلى ءارتۇرلى قۋعىن- سۇرگىن ساناتتارى بويىنشا 31 تومدىق قۇجات جارىققا شىقسا، وتكەن جىلى الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ارحيۆ ماتەريالدارىنىڭ 12 تومى وقىرمانعا جول تارتتى. سونىمەن قاتار 2,4 ميلليوننان استام مۇراعات كارتوچكاسىنان «قۇپيا» ستاتۋسى الىنىپ تاستالدى.
